I
Istnieją dwie Operetki Witolda Gombrowicza1. Co najmniej dwie – można byłoby bowiem to zdanie od razu skorygować i stwier-dzić, że istnieje wiele Operetek: ostateczny tekst opublikowany wraz z III tomem Dziennika w roku 1966, ponadto zachowane w papierach pisarza zapiski dokumentujące poszczególne etapy pracy nad tą sztuką czy liczne notatki z różnych lat. Jest też tzw.
Operetka I oraz niedokończona sztuka, a w zasadzie ciąg scen znany jako Historia, który badacze najczęściej łączą z Operetką2, traktując ją jako – jeśli można tak powiedzieć – historiozoficzną
* Tekst napisany w ramach grantu NCN 2013/08/A/HS2/00058 pt.:
„Męskość w literaturze i kulturze polskiej od XIX wieku do współczesności”.
1 Tekst ten nie powstałby, gdyby nie cztery dyskusje panelowe, które odbyły się w kwietniu 2015 roku przy okazji premiery Operetki w reżyse-rii Jerzego Lacha, która miała miejsce w Warszawskiej Operze Kameralnej.
Dzięki tym dyskusjom, w których wzięli udział między innymi Rita Gomb-rowicz, Ewa Graczyk, Józef Olejniczak, Jerzy Jarzębski, Piotr Kłoczowski, Janusz Margański i Andrzej Zieniewicz, zrozumiałem sztukę Gombrowicza na nowo. A zatem zrozumiałem ją – jak to zwykle bywa – poniewczasie, ponieważ sowa Minerwy wylatuje o zmierzchu. Tekst niniejszy jest więc zapi-sem owych niewczesnych i niepewnych siebie aktów zrozumienia. Uczestni-kom tych dyskusji chciałbym też w tym miejscu serdecznie podziękować, bar-dzo wiele się bowiem od nich na temat Operetki, i – szerzej – Gombrowicza, dowiedziałem i nauczyłem.
2 Zob. K. Jeleński: Od bosości do nagości (O nieznanej sztuce Witolda Gombrowicza). W: W. Gombrowicz: Dramaty. Kraków 2015.
flankę operetkowych przymiarek. Wszystkie te teksty – przy-znać trzeba, że krętymi drogami – wiodą jednak do ostatecz-nej wersji tekstu z 1966 roku i stanowią, może nie zamkniętą (zdecydowanie nie), lecz na pewno nieciągłą ciągłość pewnych tematów, motywów i postaci (czy też raczej znaczących imion) wraz z ich czasem radykalnymi przekształceniami. Wszystkie te teksty dla potrzeb niniejszych rozważań nazwałbym ogól-nie Operetką widzialną. Istogól-nieje jednak, moim zdaogól-niem, jeszcze inna Operetka, niewidzialna, której wydobycie na jaw spod Ope‑
retki widzialnej określa ambicję tego tekstu.
Na początek zająć się wypada Operetką widzialną, traktując ten tekst – od razu – jako wewnętrznie pęknięty bądź też nie-rozstrzygalny. Niezmiernie trudno jest bowiem pogodzić, po pierwsze, raczej otchłanną historiozoficzną problematykę, którą widzimy w sztuce przez cały czas jej trwania, z – po drugie – nakładającą się na historiozofię dość szczególnie traktowaną przez Gombrowicza problematyką stroju i mody, wchodzącą w dialektyczne napięcia z nagością, i wreszcie – po trzecie – z pojawiającą się w wielkim finale nagą Albertynką, która przez swoje nieoczekiwane zjawienie się stanowi nie tylko reżyser-ski koszmar (Albertynka jest wedle didaskaliów i wedle swych zaprojektowanych zachowań, jak i wypowiadanych słów nielet-nia – Jan Błoński utrzymuje na dodatek, że jest także dziewicą, co, w świetle jej kontaktów ze Złodziejaszkiem, nie wydaje się aż takie pewne – jednakże w finałowej scenie obsadza się w tej roli kobiety przynajmniej pełnoletnie, gdyż nieletniej reżyse-rowi rozebrać na scenie nie wolno, co z kolei stoi w sprzecz-ności z intencją Gombrowicza), lecz także w równym stopniu koszmar interpretacyjny, na dodatek jeszcze – być może jeszcze trudniejszy do określenia – koszmar męskiej erotyki, męskich podnieceń.
A zatem jeszcze raz: pierwszy akt przedstawia zdarzenia sprzed Wielkiej Wojny i sprzed rewolucji bolszewickiej, akt drugi to historyczne kataklizmy w swym dzianiu się, akt trzeci to świat po dwóch wojnach, po rewolucji, po Zagładzie i zagła-dzie. Ale to wszystko widzimy poprzez operetkowy filtr: przy-gotowania do balu, który ma być zarazem pokazem mody; bal/
pokaz mody, który – by tak powiedzieć – wymyka się spod
kontroli; ruiny po nieudanym balu; ludzie zamienieni w rze-czy błąkają się po drogach wygnania, udają, że ich nie ma, ale przecież jednak są. Aż dziw, że żadna z postaci pierwszego aktu nie zginęła „po drodze” do aktu trzeciego, przeciwnie, wszyscy przeżyli, a przecież historia ma za sobą wszystkie paroksyzmy pierwszej połowy XX wieku, kilkadziesiąt milionów ofiar. Rozu-miemy, że w świecie operetkowym się nie ginie. I wtedy poja-wia się, a właściwie wychodzi z trumny, naga Albertynka, która ma być – czym? Nadzieją na odrodzenie, pochwałą (apoteozą – czytamy w didaskaliach – czyli ubóstwieniem) młodości (nową, dwudziestowieczną wersją Ody do młodości, ale też – jak począt-kowo projektował Gombrowicz – Ody do radości wpisanej przez Beethovena w IX symfonię3)?
„O, zbawienie! Witaj nagości wiecznie młoda! […] O, witaj zwykła, witaj nieśmiertelna! […] Wieczyście młoda! Z grobu powstaje! Na trumnie tańczy! Bawić się chce! […] Nagości wiecznie młoda witaj! Młodości wiecznie naga witaj! Nagości młodo nago młoda Młodości nago młodo naga”4 – śpiewają na koniec postaci w apoteozie, lecz próba zrozumienia tego frag-mentu poprzez zestawienie z Mickiewiczowskim interteks-tem niewiele, nic właściwie, nie wyjaśnia: „Młodości! dodaj mi skrzydła! / Niech nad martwym wzlecę światem / w rajską dzie-dzinę ułudy: / Kędy zapał tworzy cudy, / Nowości potrząsa kwia-tem / I obleka w nadziei złote malowidła”5. Młodość znów, jak u Mickiewicza, jest nadzieją, odrodzeniem, szansą na cud, ale jak uwierzyć w odradzającą potęgę nagiej młodości dokonującą się na stosie trupów, o którym Gombrowicz pisał między innymi w dziennikowym eseju o Dantem: „Czym ma być dla mnie
prze-3 Wynika to z zachowanych notatek Gombrowicza z czasów argentyń-skich przymiarek do pisania Operetki. Najobszerniejszy wgląd w te notatki przynosi tekst Jerzego Jarzębskiego Erotyka i polityka umieszczony w:
Idem: Natura i teatr. 16 tekstów o Gombrowiczu. Kraków 2007, s. 133–137.
„Wielki monolog Firuleta: NAGOŚĆ. XI Symf[onia]” – zanotował Gombro-wicz.
4 W. Gombrowicz: Operetka. W: Idem: Dramaty. Kraków 1988, s. 320–
321. Odtąd cytaty ze sztuki Gombrowicza lokalizuję bezpośrednio w tekście, podając numer strony w nawiasie po cytacie.
5 A. Mickiewicz: Oda do młodości. W: Idem: Wiersze. Warszawa 1955, s. 73.
szłość rodzaju ludzkiego? Spoczywam na olbrzymiej górze tru-pów – to ci, co już przeminęli. Na czym tedy spoczywam? Co to jest, ta miazga pode mną, to mrowie istnień wykończonych poza mną? Czy w przeszłości szukać mam ludzi, czy też tylko pewnej oderwanej dialektyki rozwoju? […] W wielkiej defiladzie wszyst-kich zmarłych świata nie rozpoznałbym nikogo, prócz Wielwszyst-kich.
Lubię arytmetykę, ona ustawia mnie jakoś wobec zagadnień”6. Albo: „Mówiąc chłodno: cóż to jest ból dziesięciu milionów nie-wolników czy też stumilionowa trupiarnia? Gdybyście powo-łali do życia wszystkie ofiary udręczone dotychczasową histo-rią, byłby to niekończący się pochód” (D, s. 827). Dwudziesty wiek obnażył raczej i umocnił prawdę o kruchości ciała pod-danego działaniom nowoczesnej historii: nagie ciała w komo-rach gazowych, także przecież młodych ludzi, także dziewcząt (podczas gdy w Operetce czytamy: „A to me udka, rączki, nóżki me! / A to mój biuścik! / Ach, to me uszka, ząbki me!” – s. 319), stosy nagich zwłok, skurczone ciało młodego żołnierza, w które godzą nowoczesne bronie, zawsze solidniejsze, zawsze trwalsze od jego delikatnego ciała. Niewiele pomaga zrozumieniu sztuki Gombrowicza redukcja historycznej warstwy tekstu do rewolu-cji społecznej, bardziej konkretnie – bolszewickiej, bo jednak, co wyraźnie zaznaczono w didaskaliach, akt trzeci dzieje się „po obu wojnach światowych i po rewolucji” (s. 231). Wiatr Historii pisanej dużą literą spustoszył świat na różne sposoby.
Jeśli już mowa o kontekstach romantycznych, warto zwró-cić uwagę nie tylko na Mickiewicza, ale i na Słowackiego, który wszak – jak wiemy z Ferdydurke – „wielkim poetą był”. W Gro‑
bie Agamemnona czytamy:
O! Polsko! póki ty duszę anielską Będziesz więziła w czerepie rubasznym, Póty kat będzie rąbał twoje cielsko,
Póty nie będzie twój miecz zemsty strasznym, Póty mieć będziesz hyjenę na sobie,
I grób – i oczy otworzone w grobie.
Zrzuć do ostatka te płachty ohydne,
6 W. Gombrowicz: Dziennik. Kraków 2013, s. 882. Dalsze cytaty z Dzien‑
nika podaję wedle tego wydania, poprzedzając numer strony literą D.
Tę – Dejaniry palącą koszulę:
A wstań jak wielkie posągi bezwstydne, Naga – w styksowym wykąpana mule, Nowa – nagością żelazną bezczelna – Nie zawstydzona niczém – nieśmiertelna7.
W tej sytuacji należałoby potraktować Albertynkę jako ale-gorię Polski, zaś Operetkę wpisać w szerszy cykl Gombrowi-czowskich rozliczeń z polskością, z „polską formą” itp., gdzie Albertynka byłaby być może kolejną wersją „synczyzny” zna-nej już z Trans ‑Atlantyku, tyle że niejako wcielozna-nej w udosłow-nioną metaforę Słowackiego i w jej ramach na nowo ożywionej.
Łatwo by też było – jako konsekwencję przywołanych rozpo-znań i bardziej ogólnie – potraktować Albertynkę jako ope-retkową transpozycję romantycznych wampirów – ostatecznie, jak czytaliśmy, Polska w poemacie Słowackiego leży w grobie z otwartymi oczami, następnie z niego wstaje, naga, po przej-ściu przez śmierć („w styksowym wykąpana mule”), i nieśmier-telna. Innym słynnym polskim romantycznym wampirem jest Polska w wampirycznym śpiewie Konrada z III części Dziadów;
„Pieśń ma była już w grobie, już chłodna”8. Jest to w zaryso-wanym tu kontekście trop dość oczywisty, ale i jednocześnie – by tak powiedzieć – nierozwojowy. Porzucam go więc w prze-konaniu, że zamysł Operetki był bardziej uniwersalny. Nawet jeśli znajdziemy w sztuce, a znajdziemy, odwołania do litera-tury polskiej, w tym do ważnych motywów romantycznych, to wydaje się, że ambicje Gombrowicza wykraczały daleko poza rozliczenia z polskimi problemami. Spróbuję to w tym tekście pokazać.
Wypada więc jeszcze raz podkreślić, że trzy zestawione ele-menty: historyczne kataklizmy dwudziestego wieku, dialektyka mody, stroju i nagości, wreszcie apoteoza nagiej Albertynki
7 J. Słowacki: Grób Agamemnona. W: Idem: Dzieła wszystkie. T. IX.
Wrocław 1956, s. 75.
8 Por. A. Mickiewicz: Dziady. W: Idem: Dzieła. T. III. Warszawa 1955, s. 155. Znany esej poświęcony patriotycznej frenezji Konrada opublikowała Maria Janion: Wobec zła. Chotomów 1989 (por. zwłaszcza rozdział zatytuło-wany Polacy i ich wampiry).
nie łączą się w interpretacyjną całość. Ktoś mógłby powie-dzieć: tym lepiej, nie istnieje przecież interpretacyjna całość, nie wierzymy w wyjaśnienia totalne, w stabilny sens, w mono-wykładnię domykającą ruch interpretacji i przepływ znaczeń.
Gombrowicz w tym kontekście wydaje się pisarzem, może nie wyjątkowym, ale z pewnością takim, który szczególnie zadbał o interpretacyjną niestabilność swych tekstów i tak to już z jego tekstami jest, że im twardszy język interpretacyjny doń przyło-żyć, tym więcej interpretacji się wymyka, tym więcej pozostaje poza opisem. Z drugiej jednak strony zasygnalizowane aporie tekstu Gombrowicza prowokują próby odpowiedzi na wywoły-wane przez nie pytania. Nawet jeśli nie wierzymy w interpre-tację totalną i zamkniętą, to mimo to nie powinniśmy unikać takich prób lektury, które włączą w swój obieg możliwie jak naj-więcej tekstowych zawęźleń, nawet wtedy, gdy pozornie wydają się one sprzeczne.
II
Owe główne operetkowe zawęźlenia – Historia, moda, strój, nagość i Nagość – sprawiały niemałe trudności wcześniejszym interpretatorkom i interpretatorom ostatniego dzieła Witolda Gombrowicza. Tezy interpretacyjne oscylują od jawnych uników po niezmiernie interesujące spostrzeżenia łączące i wyjaśniające owe wykluczające się – pozornie być może – zawęźlenia. Interpre-tacyjne uniki – zajmijmy się nimi przez chwilę – ukazują jednak coś ważnego, mianowicie podskórne przekonanie, że Gombro-wicz, krótko mówiąc, nie miał pomysłu, a przynajmniej nie miał dobrego pomysłu na zakończenie Operetki. Tamara Trojanowska zwraca na przykład uwagę na małomówność żeńskich bohate-rek scenicznych Gombrowicza, zaś zakończenie Operetki nazywa wprost „zręcznym unikiem”9. Allen Kuharski, referując przygody sztuki Gombrowicza za Oceanem, pisze:
9 T. Trojanowska: Spektakl inności i milczenia: Iwona, księżniczka Bur‑
gunda. W: Witold Gombrowicz, nasz współczesny. Red. J. Jarzębski. Kraków 2010, s. 523.
Dzięki przedsięwzięciu studentów z University of California w Santa Cruz, w listopadzie 2003 roku po raz pierwszy od pięt-nastu lat wystawiono w Stanach Zjednoczonych Ślub. Reżyser, dramaturg i aktor grający rolę Henryka mają niewiele ponad dwadzieścia lat. Spektakl otwiera obraz nagiego Henryka, leżącego pośrodku sceny w pozycji embrionalnej. W pierw-szej scenie Władzio przynosi Henrykowi mundur; Henryk ubiera się. Ten początek jest aluzją do zakończenia ostatniego dramatu Gombrowicza – operetki: nagie, młodzieńcze ciało, pogrążone we śnie, tuż po zakończeniu wojny lub krwawej rewolucji. Pomysł reżysera Blake’a Morisa był zarazem trafny, erudycyjny i zdumiewający. Dla mnie zdumiewający był nie z powodu nagości, ale dlatego, iż zdałem sobie sprawę, że nigdy przedtem nie widziałem w roli Henryka aktora, którego wiek byłby zgodny z zamysłem autora dotyczącym tej postaci.
[…] Młodość i nagość Henryka narzuciła silne skojarzenie z Witoldem z Historii i Albertynką z Operetki10.
I zdaje w ten sposób sprawę zarówno z sygnalizowanych wcześniej kłopotów obsadowych, jak i z trudności interpretacyj-nych samej Operetki, które przekładają się w oczywisty sposób na trudności inscenizacyjne. W tym przypadku dopiero nagi Henryk -embrion ze Ślubu naświetla niejako nagą Albertynkę, pozwala lepiej zrozumieć jej zjawienie się, co mimowolnie spra-wia, że Operetka zawiera w sobie jakąś niewystarczalność lub skazę („unik” – wedle Trojanowskiej).
Małgorzata Sugiera zdaje się stawiać kropkę nad i, twier- dząc, że Albertynka wymyka się znakowości, czyli – jak rozu-miemy – dającemu się jakoś ustabilizować znaczeniu. Badaczka pisze:
tylko radykalne odrzucenie rozpoznawalnej w swych przyję-tych kształtach (scenicznej) formy pozwolić może na radosne zmartwychwstanie bezwstydnej w nagiej młodości Alber-tynki. Albertynki tak samo bezwstydnie negującej wszelką przyrodzoną sztuce teatru znakowość, jak tytułowy bohater
10 A.J. Kuharski: Improwizacja z nieboszczykiem: teatr Witolda Gomb‑
rowicza wkracza w dwudziesty pierwszy wiek. Tłum. M. Kołakowska.
W: Witold Grombrowicz…, s. 490–491.
trwającego ledwo kilka minut intermedium Becketta Oddech (1970). Finał Operetki Gombrowicza i króciutkie interme-dium Becketta stają się w tak ustawionym oświetleniu osta-tecznym eliminowaniem tego wszystkiego, co w tradycyj-nym teatrze mogło należeć do świata przedstawiającego, by służyć jako podstawa scenicznej fikcji i nadbudowującego się nad konkretnymi działaniami znaczenia; to efekt maksymal-nego kondensowania teatru do tego, co rzeczywiście jest „tu i teraz”11.
Trudno się jednak z tym twierdzeniem zgodzić – oznacza ono bowiem, że zakończenie Operetki stanowi zerwanie ze zna-czącym i wejście w poza - bądź nic -nie -znaczące. Kłopot w tym, że naga Albertynka w finale sztuki poruszającej nasze najgłębsze kłopoty z Historią, ustawiona w apoteozie, jednak znaczy, nie przestaje znaczyć, a wreszcie domaga się znaczenia i powraca jako naczelna interpretacyjna zagwozdka, jako figura znacząca – być może – zbyt wiele, a na pewno znacząca w pewnym sensie przeciw sztuce. Gombrowicz ustawił ją właśnie przeciw, w kon-trze do czegoś, nie wiemy na razie do czego, nie wydaje się jed-nak, by założył, że naga Albertynka znaczyć nie będzie. Prze-ciwnie: wszystko wskazuje na to, że chciał, aby (coś) znaczyła i znaczyła wiele. Powtórzyć jednak warto, że wymienieni bada-cze, choć każdy na inny sposób, zdają się twierdzić, że finałowa wolta Gombrowicza narzuca trudności wynikające nie tyle ze słabości interpretacyjnego dyskursu, co z jej wpisania w tekst Operetki, bowiem przerażający świat wyłaniający się w zakoń-czeniu trzeciego aktu nie daje się obłaskawić apoteozą nagiej Albertynki, inaczej mówiąc: nie jest to świat, w którym znala-złoby się miejsce na tak w sumie banalny happy end. Rzut oka na te teksty krytyczne, które usiłowały scalić finałowe pęknięcie sztuki, o takim rozpoznaniu także może – niejako przy okazji i milcząco – świadczyć. Zacznijmy od klasyka gombrowiczolo-gii – Jana Błońskiego. Swą interpretację rozpoczyna on od opisu dialektyki stroju i nagości, wpisując ją we wcześniejsze i zasad-nicze dla Gombrowicza pojęcia „gęby” i „formy”:
11 M. Sugiera: Dokończyć niedokończone: figura powrotu do domu w sztukach Gombrowicza i Lagarce’a. W: Witold Grombrowicz…, s. 510.
Pojęcie „stroju” przypomina oczywiście dwa wcześniejsze:
„gębę”, na której Gombrowicz oparł Ferdydurke, i „formę”, której przypisywał znaczenie najbardziej fundamentalne.
Człowiek nie ma stałej osobowości: kształtuje się w spojrzeniu innych. „Gębą” jest więc obraz „ja”, narzucony przez „innego”.
Rozmaite możliwości (myśli, uczuć, zachowań), które w sobie noszę, spełniają się, zastygając w określony kształt, uwarun-kowany cudzym spojrzeniem. […] Co do „formy”, to ozna-cza ona nie tylko zwyozna-czaj, konwencję, społeczny habitus, jak początkowo rozumiano. Także – konieczny sposób ujmowa-nia rzeczywistości przez poznający podmiot; albo nawet – kto wie? – tkwiącą w samym bycie potęgę. O formie można mówić wtedy, kiedy – w zetknięciu paru ludzi – wytwarza się obowią-zująca reguła odczuwania czy zachowania. Ale także wtedy, kiedy – w obliczu wszystkiego, co niejasne, niepojęte, niespeł-nione – umysł ludzki stara się to uładzić i uporządkować we właściwe sobie całostki. I wtedy wreszcie, kiedy odkryć, że w samym bycie toczy się nieustanna walka – czy wymiana – między chaosem (młodością, energią) a formą (porządkiem, dojrzałością)… albo jeszcze, że ta wymiana jest bytem. Sło-wem, Gombrowiczowską formę wolno interpretować w poję-ciach socjologii, teorii poznania i nawet kosmogonii: zależnie, na co położyć nacisk, będzie ona międzyludzką relacją, narzę-dziem poznania albo zasadą bytu.
Co teraz ze „strojem” i „nagością”? „Gęby” nie można samemu odkleić od twarzy. „Formy” również nie da się zawiesić czy nie zauważyć. Tymczasem „strój” można włożyć lub zdjąć: przy-pomina on zatem maskę albo przebranie. Można go również łatwo narzucić lub przekazać innym: przypomina więc ste-reotyp12.
Nasuwa się wniosek, że Gombrowicz „spuścił z tonu”, roz-luźnił panowanie „gęby” i przymus „formy”, wprowadził pewną dowolność:
Człowiek dojrzały jest […] zarówno panem, jak niewolni-kiem własnego stroju. Umie wprawdzie – ku przyjemności swej i pożytkowi – przeskoczyć z kostiumu w kostium, ale
12 J. Błoński: Forma, śmiech i rzeczy ostateczne. Studia o Gombrowiczu.
Kraków 1994, s. 184–185.
nie potrafi przekreślić zależności, która go pęta: chce tylko przechytrzyć konieczność, która skazuje go na przysłanianie nagości (i pustki!) zapożyczonymi łachmanami. Szarm czy Firulet mogą i siebie, i Albertynkę ustroić dowolnie […]. Nie mogą jednak obyć się bez stroju zupełnie. Dlaczego? Ponieważ są starzy13.
A także: „są przedstawicielami cywilizacji zmęczonej”14. Natomiast nagość według Błońskiego „nie jest […] alegorią: nie można oderwać jej od »piękna« i »młodości«. Wszelkie uści-ślenie będzie zubożeniem uczuciowej i obrazowej całości, któ-rej rozmaite (i niekiedy sprzeczne) składniki uwidaczniają się zależnie od pozycji zajmowanej w Gombrowiczowskim kalejdo-skopie. Podobnie ze »strojem«. Związał go Gombrowicz ze sta-rością, cielesną i kulturalną”. Jednak to „iunctim nie jest wcale konieczne”, w gruncie rzeczy chodzi bowiem o piękno: „Alber-tynka jest naga, najdosłowniej. Jest piękna. […] Dla Gombrowi-cza młodość jest słaba i bezradna… więc piękna. Tak jak sta-rość zlepił sobie w jedno ze »strojem« i brzydotą, tak nagość chce uwielbić w niedostateczności i pięknie zarazem”15.
A Historia? Czy Historia to (tylko) zmiany kostiumów, zmiany dokonujące się w rytmie mody, nowości i wyczerpania?
Błoński uważa, że tak i tezę tę wyjaśnia dość szeroko, opisując ją w kategoriach: 1) walki klasowej, 2) kryzysu „zmęczonej cywili-zacji” wynikłego z przerafinowania paryskiego centrum świata, otwierającego jednak pewną szansę dla wszelkiego typu peryfe-riów, 3) mitologii ucieczki od Historii, ucieczki w co? Być może ucieczki w historię pisaną małą literą, w historię – powiedzmy w ten sposób – w jakiś sposób mniej dolegliwą.
Przejście „od krawiectwa do historii”16 – jak to zręcznie Błoń-ski ujmuje – dokonuje się więc u Gombrowicza przede wszyst-kim w przyspieszonym rytmie demokratyzacji hierarchii spo-łecznych. „Kto […] włada strojem, ten rządzi społeczeństwem”17.
13 Ibidem, s. 185.
14 Ibidem, s. 186.
15 Ibidem.
16 Ibidem, s. 189.
17 Ibidem, s. 190.
Z tym, że to, co kiedyś było stabilne i trwałe, teraz przyspie-sza i demokratyzuje się: „Teraz […] magia trwania zastąpiona została rytuałem zmiany. […] Skoro w społeczeństwo wtargnął raz wirus postępu i równości, elitę wyodrębniać musi nie – wzo-rowa wierność tradycji, ale raczej – pierwszeństwo w zmianie”18. Wniosek z tego płynie jeden: „szybkość, z jaką trzeba zmieniać
»stroje«, nieustannie się zwiększa: byłoby to – tak zwane – przy-spieszenie historii… Jeśli uznać to wszystko, co wyłożyłem, nie-trudno zgodzić się na symboliczne utożsamienie mody i historii, do jakiego koniecznie chce doprowadzić Gombrowicz. Jeśli jed-nak to utożsamienie odrzucić – deliberuje Błoński – nie będzie żadnej Operetki, pomysł okaże się chybiony”19. Klasowy konflikt wpisany w Operetkę przypomina wedle lekcji Błońskiego Nie‑
‑boską komedię Krasińskiego (zresztą nie tylko temu badaczowi przyszła na myśl Nie ‑boska komedia, Marii Janion także20, do czego wypadnie jeszcze powrócić).
Nie wiem, czy kto spostrzegł, jak bardzo Operetka przypo-mina Nie ‑boską komedię. Groteskowe księstwo Himalajów
Nie wiem, czy kto spostrzegł, jak bardzo Operetka przypo-mina Nie ‑boską komedię. Groteskowe księstwo Himalajów