Współczesny świat cechuje niespotykany dotąd dynamizm. Rozwój techniki, nauki i zmiany w społeczeństwach, środowisku naturalnym, a także w wielu innych dziedzinach zmuszają człowieka do zmiany sposobu myślenia, systemu wartości czy światopoglądu. Wszystko wokół przeobraża się, a konieczność przystosowywania się do nowych warun ków otoczenia dotyka wszystkich: jednostek, grup i organizacji. Dzisiejszy świat zmniej sza się i staje globalną wioską, dzięki czemu ludzie coraz częściej m ają kontakt z innymi kulturami, a umiejętność współpracy między osobami należącymi do odmiennych kultur stała się wymogiem naszych czasów. Takie tendencje cywilizacyjne w yw ołują zmiany w sposobie myślenia ludzi. Jednak wszystkie procesy zachodzące na świecie biorą początek w umyśle człowieka - zmiana w postawie wobec świata rzutuje na procesy za chodzące w skali globalnej.
W ostatnim stuleciu szczególnie zauważalne były tendencje integracyjne zarówno państw, jak i społeczeństw. Po II wojnie światowej nie tylko w Europie, ale i na całym świecie ludzie nabrali przekonania, że podziały i nacjonalizm prow adzą do konfliktów, destrukcji, cierpienia, zagłady. Popadanie w skrajne postawy - zarówno skrajnego indywi dualizmu, prowadzącego do izolacji, jak i unifikacji czy jednolitości powodującej dyskry minowanie odmienności - zawsze jest tragiczne w skutkach. Społeczeństwa pragnęły zmian odbiegających od tych skrajnych zjawisk, by unikać w przyszłości tragicznych w skutkach konfliktów, podobnych do II wojny światowej. Doświadczenia te zaowoco wały przekonaniem, że właściwym kierunkiem rozwoju świata jest budowanie jedności i współpracy między narodami. Ludzie zaczęli dostrzegać nowe idee, wyzbywać się m yś lenia ksenofobicznego, zaczęli szukać tego, co łączy - wspólnego dziedzictwa, wartości, historii - fundamentu porozumienia, podstawy do realizacji idei integracji międzynaro dowej. Na gruncie państw, gospodarki, kultur, ruchów społecznych czy organizacji m ię dzynarodowych można zauważyć tendencję do narastania współzależności między auto nomicznymi strukturami. Ludzie dążą raczej do powrotu do jedności, wzajemnej współpracy, poszanowania różnorodności i odmienności. Jednakże zjawiska związane z postępem cywilizacyjnym: rozwój techniki i nauki, informatyzacja, wzrost gospodarczy, globalizacja stwarzają niezwykle podatny grunt dla rozwoju integracji, determinując ko nieczność ściślejszej współpracy międzynarodowej.
Procesy integracyjne są jednym z najbardziej charakterystycznych i znaczących zja wisk naszych czasów. W zasadniczy sposób wpływ ają na układ świata, kształtowanie się
gospodarki, kultury czy też mapy politycznej świata. Dzieje się tak dlatego, że integracja jest procesem wielowymiarowym, niejednolitym, zachodzącym zarówno na płaszczyźnie społeczeństwa, ja k polityki i gospodarki. Integracja z jednej strony łączy różne jednostki, społeczeństwa, narody, z drugiej - stara się nie niszczyć różnorodności i to w niej upatru je porozumienia. W takim świetle najważniejszymi wartościami w ydają się szacunek i to
lerancja dla inności, bez których integracja nie byłaby możliwa.
Samo pojęcie integracji pochodzi od łacińskiego słowa integratio oznaczającego two rzenie całości z części, scalanie, zespalanie1. W ładysław Jacher definiuje proces integracji jako „proces zespalania trwałymi więziami społecznymi zbiorowości ludzkich reali
zujących określone wartości, cele, działania”2.
Integracja jest znoszeniem izolacji, powstawaniem jednorodności w różnorodnych elementów. Prowadzi do powstania harmonii społecznej jako rezultatu zgodności różno rodnych elementów systemu społecznego, która może powstawać zarówno na poziomie rzeczy, jak i ludzi. Jednakże, aby te rozbieżne elementy mogły utworzyć całość, muszą prezentować wspólne wartości.
Integracja jest zawsze skupiona wokół fundamentalnych wartości systemu społeczne go. Jest ona pozytyw ną tendencją, ponieważ umożliwia zbiorowości działanie, samookre- ślenie się, zapewnia jej spójność i stabilizację, a także prowadzi do podmiotowości człowieka3. Integracja jest procesem ciągłym, który nigdy się nie zakończy, ponieważ zawsze można wejść na wyższy stopień integracji, nie należy więc mówić o pełnej inte gracji. Ponadto zawsze tow arzyszą jej uwarunkowania dezintegracyjne spowodowane czynnikami o charakterze historycznym, kulturowym, religijnym, społecznym czy poli tycznym. Przeszkodą m ogą być także niezgodności pomiędzy celami grupowymi, norma mi, wartościami, a wzorami zachowań obowiązującymi w społeczeństwie4.
W Europie procesy integracyjne odzwierciedlają się w jednoczeniu państw w jedno rodną organizację, którą jest Unia Europejska. Proces ten, rozpoczął się po II Wojnie Światowej. Powstawały wtedy pierwsze organizacje, będące nam iastką dzisiejszej zjedno czonej Europy, których zadaniem było zacieśnianie współpracy społeczno-gospodarczej m iędzy krajami zachodnioeuropejskimi. Działania te zaowocowały powstaniem Unii Eu ropejskiej, która poprzez różnorodne instytucje realizuje wspólne interesy wszystkich państw członkowskich.
Po II wojnie światowej w Europie zapanowało przekonanie, iż kraje powinny współdziałać ze so b ą by budować świat bezpieczny i harmonijnie rozwijający się. W pierwszych propozycjach dotyczących jednoczenia się państw europejskich domino wały koncepcje ogólnohumanistyczne i ogólnoeuropejskie, powołujące się na wspólne
1 J.M. Fiszer, S tan i perspektyw y rozw oju integracji europejskiej, [w:] Polska a perspektyw y integracji euro
pejskiej, red. M. Rychter, W arszaw a 1998.
2 W. Jacher, Z agadnienie integracji system u społecznego, W arszaw a-W rocław 1976, s. 167.
W. Swiątkiew icz, K apitał kulturow y a zagadnienie integracji społecznej, [w:] A. Barska, T. Kichalczyk, M .S. Szczepański, Ku integracji i rozw oju człow ieka i społeczeństw a, K atow ice-O pole 2001.
4 Ibidem.
dziedzictwo państw europejskich. Koncepcje te stały się bodźcem do utworzenia Rady Europy w 1949 roku. Była to pierwsza organizacja międzynarodowa, która dysponowała tak licznymi uprawnieniami. W ramach Rady Europy państwa ustalają pewne standardy oraz normy społeczne, a także opracowują ramy współpracy m iędzy państwam i5.
Przyjmuje się jednak, że początek procesów integracyjnych w Europie nastąpił nie w roku 1949, ale 18 kwietnia 1951. Tego dnia Włochy, Francja, Republika Federalna N ie miec oraz kraje Beneluksu podpisały traktat paryski powołując do życia Europejską Wspólnotę Węgla i Stali. Jako pierwsza zinstytucjonalizowana struktura europejska o cha rakterze ekonomicznym była ona zalążkiem dalszych procesów integracyjnych w Europie. EWWiS została powołana, by regulować stosunki między państwami w zakresie prze mysłu wydobywczego i stalowego6. Pomimo, że strefa jej działania była ograniczona, Eu ropejska Wspólnota Węgla i Stali pokazała, że taka ponadnarodowa współpraca w Euro pie jest możliwa. Istotne było również to, że po raz pierwszy utworzono organizację międzynarodową, której przekazano pewien zakres kompetencji krajowych.
Powołanie i funkcjonowanie EWWiS było bodźcem do dalszych działań integracyj nych w Europie Zachodniej. Ich motorem były w głównej mierze czynniki polityczne. W myśl zasady, że wspólne interesy zbliżają i pom agają unikać sporów, wierzono, że dzięki współpracy między państwami można uniknąć zbrojnych konfliktów. Ideę integra cji propagowali zwłaszcza politycy francuscy i, pomimo że odwoływali się oni wciąż do spraw ogólnoludzkich, zdawali sobie sprawę, że integracja potrzebuje zdecydowanych, ściśle określonych działań. Dlatego też integrację europejską w pierwszym okresie reali zowano głównie poprzez współdziałanie państw na płaszczyźnie gospodarczej.
Antoni Marszałek sądzi, że to „integracja ekonomiczna stała się elementem decy dującym o realności i efektywności integracji międzynarodowej”7. I rzeczywiście proces jednoczenia się Europy, pomimo że zapoczątkowany przez ideę wspólnoty politycznej, militarnej, społecznej kulturowej, potoczył się drogą zacieśniania współpracy gospodar czej. Ten kierunek współpracy znalazł odzwierciedlenie w powołaniu dwóch kolejnych wspólnot krajów zachodnioeuropejskich.
Sześć państw: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Republika Federalna Niemiec oraz Włochy 25 marca 1957 roku na mocy traktatów rzymskich utworzyło Europejską Wspólnotę Gospodarczą oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej „Euratom”8. Począt kowo każda z powołanych do życia wspólnot działała jako odrębna organizacja, każda z nich posiadała swoje instytucje i organy. Szybko jednak, bo już od 1958 roku wprowadzono wspólne Zgromadzenie Parlamentarne i Trybunał Sprawiedliwości zajmujące się sprawami wszystkich trzech wspólnot. Stan taki trwał do 1967 roku, kiedy to podpisano traktat
fu-5 Ibidem.
6 E. Synowiec, R ozw ój integracji w ram ach W spólnot Europejskich, [w:] P olska i Unia Europejska. Stan
obecny i wyzwania na przyszłość, red. U. Płowieć, W arszaw a 2000.
’ M arszałek A., Integracja europejska, Ł ódź 2000, s. 473. 8 Ibidem.
zyjny i tym samym zadecydowano o utworzeniu wspólnych organów dla Wspólnot Europej skich. Od tej pory działały one właściwie jak jednolita organizacja, jednakże formalnego przekształcenia dokonano na mocy traktatu z Maastricht z 1992 roku. Dokument ten po twierdził wolę zacieśniania współpracy przez państwa członkowskie oraz, co było głównym punktem traktatu, na bazie trzech wspólnot powołał do życia Unię Europejską'.
Przeobrażenia wspólnot doprowadziły do sytuacji, w której dzisiejsza Unia Europej ska ma pewne cechy organizmu państwowego, np. określone granice, wspólny Parlament i Rząd. Prowadzi jednolitą politykę gospodarczą. Ma ujednolicony system prawny. Unia Europejska m a także charakterystyczne dla państwa symbole: flagę (powszechnie znane 12 gwiazd ułożonych w okrąg na lazurowym tle) oraz hymn (Oda do radości, fragment
I X Symfonii Ludwika van Beethovena). W prowadzono również wspólną walutę - euro,
a także Europejski Bank Centralny, zajmujący się polityką finansową wspólnoty. Ponadto traktat z M aastricht ustanowił instytucję obywatelstwa Unii Europejskiej10.
W spólnota przejęła od krajów członkowskich część kompetencji w zakresie realizo wania niektórych gałęzi polityki, podejmowania decyzji i działań. Powołanie głównych instytucji i organów UE miało umożliwić prawidłowe wykonywanie obowiązków, które zostały przekazane wspólnocie na szczeblu ponadnarodowym, a także demokratyczny po dział władzy.
Od czasu powołania do życia organizacji europejskich do dziś wiele się zmieniło. Obecnie integracja nie jest pojmowana tylko jako zjednoczenie gospodarcze, ale rozpatru je się także inne płaszczyzny tego procesu. We współczesnym świecie nie ma już za grożeń, które istniały po zakończeniu II wojny światowej, jednak Unia Europejska funk cjonuje i rozwija się, wciąż przeprowadzając reformy wewnętrzne i otwierając się na nowych członków.
Począwszy do 1973 roku do pierwszej szóstki dołączały kolejno: Wielka Brytania, Dania, Irlandia, Grecja, Hiszpania, Portugalia, Austria, Szwecja i Finlandia, Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia oraz Węgry. Obecnie więc Unia Europejska zrzesza 25 państw.
W odniesieniu do procesu jednoczenia Europy używa się pojęcia „integracja” rozu mianego jako zacieśnianie współpracy gospodarczej i politycznej pomiędzy krajami położonymi blisko siebie, mającymi wspólne cechy kulturowe, historyczne i geograficzne. W ten sposób, na skutek dobrowolnego przystępowania poszczególnych państw człon kowskich powstaje pewien organizm polityczno-gospodarczy.
Antoni M arszałek podkreśla, że warunkiem skutecznej integracji jest odpowiednio wysoki poziom rozwoju gospodarczo-cywilizacyjnego krajów, poszczególne państwa m uszą osiągnąć zbliżony poziom rozw oju11.
9 B. K oszel, R ola i m iejsce P o lski w integracji Europy, [w:], P olska na tle procesów rozw ojow ych X X wieku, red. S. Sierpowski, Poznań 2002.
10 E. Synowiec, op. cit. 11 A. M arszałek, op. cit.
Integracja międzynarodowa jest procesem, który pom aga sprostać negatywnym skut kom globalizacji, zarówno ekonomicznym i politycznym, ja k i społecznym. Globalizacja powoduje więc, że integracja staje się wymogiem rzeczywistych warunków. Z tej per spektywy wydaje się oczywiste, że jeżeli Unia przyjmuje nowych członków, to robi to ze względu na własne cele polityczne, mając na uwadze swój wzrost gospodarczy, rozszerza nie rynku, na którym możliwa będzie wymiana według reguł wolnego handlu. N ie jest to więc akt dobrej woli wobec słabiej rozwiniętych krajów, dlatego głównie od nowoprzyję- tych państw zależy, czy i w jakim stopniu funkcjonowanie w Unii Europejskiej będzie ko rzystne dla ich gospodarki.
1 maja 2004 roku Polska została członkiem Unii Europejskiej. Tym samym stanęła przed wielką szansą, ale i wielkim wyzwaniem. Akcesję Polski do Unii Europejskiej uznano za symboliczne wydarzenie będące namacalnym dowodem powrotu Polski do europejskiego nurtu cywilizacyjnego. Co prawda Polska nie przeobraziła się w inny kraj z dnia na dzień, choć pewne zmiany były zauważalne od razu: język polski stał się oficjalnym językiem Unii Europejskiej, po miesiącu Polacy wybierali swoich przedstawicieli do Parlamentu Europej skiego oraz uzyskali prawo przekraczania granic bez konieczności posiadania paszportu.
Przystępując do UE Polska znalazła się w nowej sytuacji międzynarodowej, weszła w struktury dużej organizacji, stając się jednym z jej podsystemów. Z jednej strony ozna cza to wzrost uzależnienia od decyzji podejmowanych wspólnie, uczenie się „życia we wspólnocie”, z drugiej - ma być gwarantem rozwoju i bezpieczeństwa państwa. Po akce sji sytuacja Polski zmieniła się diametralnie. Jako członek ważnej organizacji Polska jest lepiej postrzegana na świecie, uznano j ą bowiem za godnego zaufania i rzetelnego partne ra, wzmocniła się jej pozycja polityczna, Polska zyskała też uprzywilejowanie ze strony innych krajów członkowskich i wspólnie z nimi będzie rozwiązywać problemy.
Niewątpliwie rozszerzenie UE w 2004 roku było jednym z najważniejszych wydarzeń na kontynencie w ostatnich latach. Wymagało ono wielu przygotowań i zmian, a także za inicjowania procesów mających sprzyjać integracji w Europie. Państwa należące do unii musiały dostosować się do nowych warunków, ale także przezwyciężyć nieufność wobec krajów wschodnioeuropejskich. Rozszerzenie wymagało przekształcenia wspólnoty i za sad jej funkcjonowania, by pogłębianie integracji przyniosło korzyści obu stronom.
Kraje przystępujące do UE wiązały i w iążą ogromne nadzieje z członkostwem, do tyczą one zwłaszcza modernizacji państwa i gospodarki. Rozszerzenie w 2004 roku było wyjątkowe, gdyż połączyło dwa regiony europejskie o ogromnej rozbieżności rozwojo wej, co oczywiście może stwarzać wiele problemów adaptacyjnych, zwłaszcza ze w zglę du na dużą liczbę nowych członków i ich różnorodność.
Poprzez tę akcesję zostały połączone kraje o odmiennych możliwościach gospodar czych, sposobach produkcji dóbr i ich alokacji, systemach politycznych i społeczno- -kulturowych oraz o różnym stopniu zaawansowania cywilizacyjnego.
Polska, decydując się na przystąpienie do UE zadecydowała o wprowadzeniu w pań stwie zmiany organizacyjnej pociągającej za sobą wiele dostosowań i przemian w różnych sferach państwa i społeczeństwa polskiego. Decyzja była spowodowana wieloma czynni
kami, zarówno wewnętrznymi, ja k i zewnętrznymi. Były to między innymi zmiany, które zaszły w Polsce po 1989 roku, budowanie demokracji i gospodarki wolnorynkowej oraz tendencje ogólnoświatowe, takie ja k globalizacja. Przystąpiono do przygotowań, negocja cji, powolnego dostosowywania prawodawstwa polskiego do wymogów unijnych, by stworzyć warunki konieczne do przyjęcia nowego członka do wspólnoty.
Integracja pociąga za sobą wiele przemian w życiu społecznym, prawnym i gospodar czym. Dlatego ważne jest, żeby Polacy akceptowali członkostwo, żeby nie pojawiła się bezwładność i opór powodujące, że zmiany te nie zostaną przyjęte. Polska ma już za sobą etap przygotowawczy do wprowadzania zmian. Niezadowolenie z bieżącej sytuacji w kra ju było tak duże, że konieczność zmian stała się powszechnie znana i rozumiana.
Większość Polaków była zdania, że poprawa sytuacji może nastąpić tylko dzięki członkostwu w Zjednoczonej Europie. Ludzie rozumieli tę konieczność, biorąc pod uwagę procesy zachodzące na świecie, które zm uszają do integracji i dostosowywania się do zmian zachodzących w skali globalnej. M imo iż Polacy byli gotowi przyjąć członkostwo w Unii Europejskiej, odczuwali silny niepokój. Drażliwa była zwłaszcza kwestia utraty tożsamości narodowej. Silny opór wykazywały także grupy interesu, dla których integra cja wiązała się ze stratą (np. monopoliści).
W ostatnich latach w Polsce wprowadzono liczne reformy: od transformacji ustrojo wej poprzez prywatyzację, restrukturyzację, aż do bieżących procesów integracji europej skiej. W związku z nimi sytuacja życiowa wielu Polaków wciąż się zmienia, a wiele osób odczuwało i nadal odczuwa niepewność życia codziennego. Obawy w społeczeństwie stworzyły zapotrzebowanie na informację na temat integracji. Ludzie potrzebowali i ciąg le potrzebują informacji o tym, jak poradzić sobie w nowych warunkach rynkowych, jak interpretować dokumenty unijne, co oznacza integracja dla nich, ich firm, miast itp.
Ludzie chcą wiedzieć, jakim torem podążą zmiany i jak będą one oddziaływać na ich życie12. Decyzja o członkostwie ukształtowała przyszłe losy całego kraju, jej znaczenie było ogromne. Konieczne stało się traktowanie przez Polaków decyzji o przystąpieniu do Unii Europejskiej jako własnej, gdyż w ten sposób można było uniknąć, choć częściowo, oporu. W referendum Polacy zaakceptowali wybór, którego dokonały władze państwa, jednak oczekiwano członkostwa z dużym niepokojem. 1 maja 2004 roku decyzja została wdrożona, Polska stała się członkiem Unii Europejskiej. M ożna powiedzieć, że obecnie taki stan jest „zamrażany”, kraj um acnia się jako członek UE. Polacy zaczynają rozumieć, że każdy, bez względu na zawód czy miejsce zamieszkania, może skorzystać z integracji, jeśli tylko będzie potrafił dostosować się do nowych warunków i przyjąć nowe reguły działania. Integracja wymusza zmiany postaw, zwiększa znaczenie wykształcenia, a także zmusza do pełniejszego i sprawniejszego korzystania z informacji. Jednym z głównych zadań na tym etapie jest umacnianie społecznego poparcia dla członkostwa, które może zdecydować o tym, ile Polska zyska i ja k będzie się rozwijać w Zjednoczonej Europie.
2 K. G ołata, A. Szostkiew icz, D roga do Brukseli, W arszaw a 1999.
Przystąpienie do wspólnoty wiązało się z wieloma zmianami, na płaszczyźnie organi zacji państwa, gospodarki i społeczeństwa. W większości były to zmiany zachodzące w całym kraju, jednak wiele z nich wpłynęło także na sytuację życiow ą przeciętnego Po laka, zmuszając go do przystosowania się do nowych warunków, w których znalazło się państwo. Jak w każdej innej organizacji - zmiana na płaszczyźnie organizacyjnej jest od czuwalna dla członków tej organizacji, czyli w tym wypadku dla każdego obywatela Pol ski. Zmiana, której doświadczyła Polska, jest podobna do sytuacji, w której niezależna fir ma zostaje częścią większego koncernu, spółki czy grupy producentów. Od tej pory działa jako jeden z podsystemów dużej organizacji zrzeszającej wielu członków. Z jednej strony musi liczyć się z utratą części swojej niezależności, godząc się na przyjęcie i respektow a nie decyzji podejmowanych wspólnie, z drugiej - zyskuje prawo do współdecydowania 0 innych, może także zwiększyć swoje szanse rozwojowe. Państwo oczywiście nie jest komercyjną firmą, ale z pew nością jest organizacją. Jego cechami odróżniającymi są: kul tura, struktura i zasoby. Przede wszystkim jednak składa się z członków, czyli obywateli. Jednostka, będąc częścią większego systemu, odczuwa zmiany w nim wprowadzane także w swoim życiu osobistym. Bardzo ważnym aspektem wcielania zmian w organizacji jest pokierowanie tym procesem w taki sposób, by społeczeństwo stało się największym sprzymierzeńcem i zwolennikiem nowej sytuacji, ponieważ tylko ludzie m ogą sprawić, że realizowana reforma przyniesie pożądane rezultaty.
Również w trakcie akcesji Polski do wspólnot europejskich często podkreślano, że je śli członkostwo Polski w Unii Europejskiej m a opierać się na stabilnym fundamencie 1 przynosić korzyści, musi ono zyskać poparcie społeczne i powszechne przekonanie o słuszności tego procesu. W łaściwie przystąpienie do wspólnoty oznacza początek zmian w przeobrażającej się stale Europie, dlatego też rola, którą odgrywa teraz społeczeństwo polskie, jest niezwykle istotna. W odniesieniu do integracji gospodarczej największe zna czenie m ają oczywiście parametry ekonomiczne, ale także poziom edukacji, przedsiębior czości i elastyczności społeczeństwa. Integracji sprzyja też pewien system wartości, w zor ców i norm społecznych.
W ujęciu procesów integracyjnych w Polsce niezwykle istotne w ydają się doświad czenia historyczne, wraz z niedawnymi doświadczeniami związanymi z transform acją ustrojową, a także postawy wobec innych narodów oraz stosunek do integracji Kościoła katolickiego, ponieważ kształtują one system wartości, wzorców, a także postawy Pola ków wobec integracji europejskiej. Oczywiście ważne są również bodźce pochodzące z zewnątrz, na przykład przemiany Unii Europejskiej i jej reform a instytucjonalna, postęp techniczny i technologiczny czy ogólnoświatowy rozwój gospodarczy. Jednakże to uwa