Manichejskie źródło dualizmów

Świat przedstawiony w poezji Momčila Nastasijevicia tworzą przede wszystkim elementy religii chrześcijańskiej, ale także pogańskiej i filozofii gnostyckiej. Taka rozmaitość inspiracji siłą rzeczy wywołuje pewien rodzaj napięcia między poszczególnymi elementami świata przedstawionego. Owo napięcie dotyczy głównie takich elementów jak: sfera subiektywna-indywidualna związana z człowiekiem a sfera obiektywna-kosmiczna, obszar działania sił demonicznych i świętych. Stąd podstawowe przeciwieństwa, jakie można wynotować z analizowanej poezji dotyczą przede wszystkim tego, co zmysłowe i duchowe, sfery ducha i materii, ciała i duszy. Dopełniane one bywają pojęciami proweniencji religijnej, odnoszącymi się do sfery sacrum i profanum, czystości i nieczystości³¹⁵.

Człowiek rozdarty między przestrzenią miasta naznaczoną grzechem i utożsamianą przestrzennie z dołem a niebem, sferą sacrum, podlega także innym dychotomiom, przede wszystkim dychotomii materii i ducha. Przyglądając się tym dwóm podstawowym zagadnieniom ontologicznym: duchowi i materii, Momčilo Nastasijević stwierdza w jednym ze swoich esejów:

Duh i materija su dve suprotne manifestacije jednog istog. Svakome se svetilo ko god je pokušao razdvojiti ih, isticati jednu na račun druge, ili pobijati jednu drugom. Kad se može pojmiti da su zvuk i teplota u suštini isto, zašto se ne bi pojmilo da je duh viša manifestacija materije ili materija niža manifestacija duha, dajući oboma absolutnu

313 S. Bułgakow, op. cit., s. 53.

314 M. Nastasijević, Oko umetničkog stvaranja, [w:] Tenże, Misli, Beograd 1938, s. 18.

315 B. Jović, op. cit., s. 81.

83 prednost i nalazeći ih na istom izvoru nerazdvojne; jer se duh mogao manifestovati samo iz materije, a postojanje materije jedino se može potvrditi duhom³¹⁶.

Cytat ten pozwala wysnuć wniosek, że według serbskiego poety byt, stanowiąc spójną całość („manifestacije jednog istog”), zdominowany jest przez zasadę przeciwieństw usytuowanych względem siebie bądź wertykalnie (na przykład czasowo – „jer se duh mogao manifestovati samo iz materije”), bądź horyzontalnie (na przykład jakościowo – „postojanje materije jedino se može potvrditi duhom”)³¹⁷.

Ta podstawowa dychotomia ontologiczna predestynuje w poezji Momčila Nastasijevicia istnienie dalszych przeciwieństw, a wśród najważniejszych należy wymienić te, które są również charakterystyczne dla postrzegania ludzi średniowiecza: niebo-piekło, dobro-zło, szlachetność-nieszlachetność, czystość-nieczystość. Prawdopodobnie ten dualizm charakterystyczny dla świata przedstawionego analizowanej poezji skłonił Miljka Šindicia do stwierdzenia, że moralność w twórczości serbskiego poety jest apokryficznej proweniencji³¹⁸. Przyglądając się bliżej poematowi Reči u kamenu, moralność tę można nawet doprecyzować, doszukując się jej źródeł w manicheizmie.

Pierwszy fragment poematu Reči u kamenu przedstawia ogólny podział wartości rozłożonych na osi pionowej wyznaczonej przez dół – wodę i górę – niebo:

I bude, na vodi čudu, gojazna glad, beskrajem nebo, nebo zar?

teško priklopi svarenje³¹⁹.

W pierwszym akapicie jednocześnie jeszcze raz potwierdza się to, co zostało powiedziane względem pary przeciwieństw duch – materia. Te dwie wartości są od siebie zależne, bez siebie nic nie znaczą. Ich esencja wynika z ich gotowości do przeciwstawienia i wzajemnego

316 M. Nastasijević, Slutnje i saznanja, [w:] Tenże, Misli,op. cit. s. 42.

317 W myśli Nastasijevicia duch rozwija się (sic!) z materii, a nie stanowi jej antytezy. „Zato se Nastasijević opredeljuje pre za dijalektičko jedinstvo suprotnosti, koje dolazi do izraza u duhu nego za večno, mehanističko načelo istinitosti kao okamenjene jednakosti u sebi, koje vlada u svetu materijalnog” - M. Šutić, Slika sveta u poezji Momčila Nastasijevića, op. cit., s. 31.

318 Por. M. Šindić, Recepcija lirike Momčila Nastasijevića, op. cit., 73.

319 M. Nastasijević, Sedam lirskih krugova, op. cit., s. 73.

84 potwierdzania. Natomiast obie składają się na to, co nazywamy życiem. „I bude” – ta formuła zapożyczona z Biblii sygnalizuje początek boskiego stwarzania, tuż za nią pojawia się woda, która z kolei stanowi początek życia na ziemi w sensie biologicznym i również nawiązuje do mitologicznego i biblijnego aktu stwarzania³²⁰. Dalszy rozwój życia przedstawiony jest za pomocą metafory kipiącego kotła³²¹, którego parę regulują wyższe wartości, co sygnalizuje pojawiające się w wierszu niebo pod metaforą pokrywki.

Druga strofa stanowi natomiast projekcję tych wartości, następuje „lokacija u kosmičkoj raspodeli antagonističkih sila”³²², obok siebie stają Bóg (Bog) i diabeł (vrag³²³).

Oba plany, które można nazwać doczesnym i kosmicznym, również sytuują się w opozycji, co podkreśla konstrukcja wiersza – ujęcie każdego z planów w jeden akapit i rozpoczęcie każdego anaforą, która je tylko prowizorycznie spaja, ponieważ od razu po niej następuje określenie różnicujące oba plany czasowo: „I bude” (w odniesieniu do planu doczesnego, sic!) „I jeste” (w odniesieniu do planu kosmicznego). Można stwierdzić, że przez takie skoncentrowanie znaczeń i rozmieszczenie słów³²⁴ poeta chciał zwrócić szczególnie uwagę na to, że przyroda, świat ludzi jest tylko wynikiem tego, co dzieje się w świecie nadprzyrodzonym³²⁵. Dychotomia życia wypływa zaś z tego, że światem doczesnym i nadprzyrodzonym kieruje Absolut, którego ludzie nie znają (za każdym razem kiedy jest wspominany, pojawia się znak zapytania i niepewność co to za siła, dobra czy zła), a któremu według swoich zdolności poznawczych ludzie nadają cechy polaryzujące i ujmują jako diabła

320 Zgodnie z ludowymi mitami woda istniała jako pierwszy z żywiołów i poprzedziła kreację świata. Nad wodami unosił się niebiański Bóg światła, a Diabeł przebywał w wodach. W końcu obaj postanowili, by stworzyć świat, a Bóg zwrócił się do wody mówiąc, że na niej „ufunduje" ziemię. Odchodząc do najwyższego nieba po starciu z Diabłem i obrażeniu się na grzesznych ludzi, Bóg zabrał ze sobą część wód, by mógł padać deszcz. Po opadach braki wody w górnej strefie wszechświata są uzupełniane dzięki tęczy, która ciągnie ją z jezior i rzek. Koncepcje mitologiczne Słowian splotły się z wyobrażeniami biblijnymi, gdzie woda pojawia się jako jeden z pierwszych żywiołów i z Boskiego nakazu wydaje życie – „Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię. Ziemia zaś była bezładem i pustkowiem: ciemność była nad powierzchnią bezmiaru wód, a Duch Boży unosił się nad wodami. […] A potem Bóg rzekł: ›Niechaj zbiorą się wody spod nieba w jedno miejsce i niech się ukaże powierzchnia sucha!‹ A gdy tak się stało, Bóg nazwał tę suchą powierzchnię ziemią, a zbiorowisko wód nazwał morzem” (Rdz. 1, 1-2; 1, 6).

321 Metafora ta sympatyzuje z koncepcją H. Bergsona élan vital – pędu życiowego, siły motorycznej, będącej przyczyną wszelkiej aktywności organizmów żywych.

322 Z. Gluščević, Nastasijevićeva poema „Reči u kamenu”, [w:] M. Milošević, op. cit, s. 336.

323 Nastasijević wykorzystuje ludową nazwę odnoszącą się do diabła.

324„Otežava se ono i zato što se kod smanjenog broja leksičkih jedinica – podvrgnutih jakom eliptiranju – značenja prenose na njihove odnose. Prenose se, u stvari, na poziciona mesta duž rečenice i dalje, nad rečenične (tekstovne) konstrukcije. Upravo zato i raste uloga anaforičke i kataforičke deikse. Ničija sintaksa među srpskim piscima nije tako očigledno, hotimično a složeno konstruisana kao Nastasijevićeva” - N. Petković, Jezik, melodija i poetika, [w:]: Poetika Momčila Nastasijevića, op. cit., s. 13.

325 Tutaj kierunek jest jednoznaczny, nie ma wzajemności wynikania.

85 lub Boga³²⁶: „Boga li radi pristavi vrag, / vraga li bog”³²⁷. Ostatnie dwa wersy niosą ze sobą istotne pytanie związane z sensem istnienia:

da li to bog pristavi đavola, čime se nagoveštava da je pokretanjem života bog već udahnuo đavola u njega, jer materija, čulno, pripada đavolu, pa je život od početka sastavljen od đavola, ali i od boga, jer ono duhovno, dato u klici, pripada bogu, dakle i od dobra i od zla, samo je sad pitanje u kom će pravcu i kako da se razvija odnos između te dve prisutne sile³²⁸.

Zatem obecność obu sił w procesie stwarzania świata dobra i zła, Boga i diabła została stwierdzona. Dlatego mimo inicjujących poemat słów: „I bude”, które bezsprzecznie nasuwają skojarzenia z biblijną inspiracją, źródeł takiego przedstawienia rzeczy należy raczej szukać w tradycji manichejskiej.

Drugi fragment przynosi dalszą parę przeciwieństw: życie i śmierć. Życie jawi się jako dług do spłacenia, „krvavi dug”³²⁹. Ludzki élan vital zostaje ukazany w przewrotny upiorny sposób³³⁰:

Živome živo krvavi dug, brat brata jede,

druga drug.

Jede, a pojedene

nemanska već utroba ih vari zle u goru krv³³¹.

326 Tej sytuacji odpowiadają słowa Đ.J. Janicia: „Njegov [Nastasijevićev - przyp. moje] bog nije odgovarao dogmama jer je stvaran na osnovu dualističkih narodnih predanja. Narodna mistika, kojom se on, uglavnom, služio, nosila je u sebi, pored uticaja pravoslavnog učenja i dosta apokrifnog hrišćanstva” - Đ.J. Janić, Bog u poezji Momčila Nastasijevića, op. cit, s. 65.

327 W początkowych wersach poematu Reči u kamenu widać inspiracje twórczością Szekspira. Fragment I można przyrównać do początku sztuki Makbet, gdzie pojawiają się warzące czarownice, które mają tytułowemu bohaterowi przewidzieć przyszłość. Szekspir nawiązywał z kolei do dawnych legend brytyjskich i celtyckich, dlatego jego czarownice spotkały się na wrzosowisku. Paralelnie analizując, akcja w poemacie Nastasijevicia zaczyna się od wody, a rzeka z kolei stanowiła jeden z podstawowych elementów scenerii legend słowiańskich.

Wiedźmy w czasie rozmowy wyrażały się specyficznym językiem, często używając szyku przestawnego, podobnie się dzieje również w zaprezentowanych wersach poematu Reči u kamenu. Jednak zarysowany w nich dylemat, trzymając się inspiracji Szekspirowskiej, ma już raczej proweniencję hamletowską.

328 Z. Gluščević, Nastasijevićeva poema „Reči u kamenu”, op. cit., s. 337.

329 M. Nastasijević, Sedam lirskig krugova, op. cit., s. 74.

330 We fragmencie II poematu Reči u kamenu szczególnie widoczne są elementy czarnego romantyzmu o podbudowie Szekspirowskiej.

86 Życiowa energia zdaje się czerpać z antynomii, jaka jest wpisana w przemianę. Przemiana ta zaznaczona jest z kolei przez przeplatanie się dwóch przeciwstawnych biegunów ludzkiej egzystencji, którymi jest życie i śmierć. Zachłanne życie pochłania inne żywoty (powoduje ich śmierć), aby móc poddać je przemianie – zrodzić nowe życie („utroba ih vari”), które przejdzie do dalszego stadium rozwoju (przymiotnik gore oznacza to stopniowanie, ale w sensie negatywnym). Drugi fragment sugeruje odpowiedź kto miesza w kotle, który w poemacie Reči u kamenu stanowi metaforę życia ludzkiego – Diabeł, dlatego zła stale przyrasta.

I tak stopniowo w poemacie Nastasijevicia ożywa manicheistyczna opowieść o stworzeniu świata i człowieka. Według niej ponad niezliczonymi eonami królestwa światła panuje odwiecznie Bóg. Natomiast nad królestwem ciemności i niezliczonymi jego książętami panuje władca wszystkich sił złego, diabeł. Każda z tych sił wydaje na świat byty sobie podobne i dlatego istnieje pięć dobrych żywiołów i pięć złych. Dobrymi żywiołami są:

woda, ogień, światło, eter i ziemia; złymi natomiast: ciemność, zły ogień, dym, samum, woda błotna³³². Żywioły te, zarówno dobre jak i złe, obecne są już od samego początku w poemacie Reči u kamenu. Obraz poetycki zaczyna żywioł pozytywny: woda, ale podmiot liryczny szybko przechodzi do opisów drugiej złej strony. Zło definiowane jest i nazwane bezpośrednio w ostatnim wersie drugiego fragmentu. Trzeci fragment przynosi natomiast jeszcze bardziej konkretne dane, zło ujawnia się bowiem przez dalsze żywioły: ciemność (tma), woda błotna (mlaka), ogień i dym sugeruje natomiast sam proces gotowania, wrzenia.

W trzecim fragmencie pojawia się także dalsza opozycja: nieczyste (niegodne) – czyste (godne). Czysta jest jedna jedyna kropla, która pojawia się w zalewie (przypomnijmy z drugiego fragmentu³³³: „nemanska već utroba ih vari zle u goru krv”) złego – nieczystego.

Widoczna jest też dalsza antynomia, która napędza życie: sytość / głód (presitost / glađa).

Dodać jednak należy, że ta sytość, pełnia jest nieosiągalna, dlatego że za każdym razem apetyt wzrasta. Temat ten rozwija czwarty fragment: „I brava, / i mimo bravu / ključ ključa u vratima vrata”³³⁴, który wykorzystuje twierdzę jako metaforę zachłanności. Nie przebije się przez nią żaden drugi człowiek, ze względu na egoizm komunikacja międzyludzka w

331 M. Nastasijević, Sedam lirskih krugova, op. cit., s. 74.

332 Por. S. Runciman, Manicheizm średniowieczny, tłum. J. Prokopiuk, Katowice 2007.

333 „Sad već vidimo kako to povezano ide, kako se jedna tema dopunjuje drugom, problem postavljen na jedno mesto razrešava se odmah u sledećem odeljku” - Z. Gluščević, Nastasijevićeva poema Reči u kamenu, op. cit., s.

339.

334 M. Nastasijević, Sedam lirskih krugova, op. cit., s. 76.

87 poemacie Reči u kamenu jest niemożliwa, nie ma na jej ustanowienie wpływu ani Bóg, który wydaje się niewzruszony: „Negostoprimlju / Krvlju nek’ zapečati rđu / Sustali Bog”³³⁵ ani przyroda, która w piątym fragmencie przypomina fatamorganę: „Široko nebo umoru, / daljina blaga skapanju, / topla li zemlja majka”³³⁶. Dalsze fragmenty, szósty i siódmy stanowią już prawdziwą apoteozę życia, które rodzi się z negacji przeciwieństw. Następuje powrót do owej czystej kropli, która spływając zostawia po sobie strużkę („puti za svilu”³³⁷). Stanowi ona poetycki wyraz siły ducha³³⁸, który przebija się przez materię, tak rodzi się twórczość: „I zaturujući, / gle istina bude, / i začnu plod”³³⁹. Ósmy i dziewiąty fragment tłumaczy, że dualizm świata wewnętrznego – przeciwstawienie ducha i ciała, dobra i zła, rozumu i instynktu, którym poddany zostaje człowiek jest wyrazem uniwersalnej walki, jaka rozgrywa się w przyrodzie. We fragmentach tych ponownie pojawia się dualizm światła i ciemności:

Sablasno

noći u noć je taj bat.

Da prespava se, da pretegli u Boga dan.

Žeđa jer noćniku ispiti sebi lik

Nasušje daniku u jaram vrat³⁴⁰.

Pieśń X stanowi jądro poematu, w niej bowiem dochodzi do zmiany perspektywy³⁴¹. Człowiek do tej pory przedstawiał się jako marionetka, którą kierują przeciwstawne siły

335 Ibidem, s. 77.

336 Ibidem.

337 Ibidem, s. 79.

338 Owa „čista kap” może być interpretowana jako wyraz siły ducha lub w kontekście filozofii ewolucjonizmu jako wyższy instynkt czy – dalej rozwijając myśl, już raczej w duchu filozofii T. Carlyle’a czy E. Renana – boska cząstka w człowieku.

339 M. Nastasijević, Sedam lirskih krugova, op. cit., s. 79.

340 M. Nastasijević, Sedam lirskih krugova, op. cit., s. 80. Przy okazji tego fragmentu warto przypomnieć słowa N. Petkovicia: „Prozor, prozirati, zoriti i zora kao najava dana nalaze se u samom srcu Nastasijevićeve poezije, kao njen svetli pol. Ovde je, međutim, nadjačao onaj drugi – tamni pol. Dan obično široko, sa svetlog horizonta dolazi i ulazi na prozore. Ovde niz njih silazi, gotovo da plazi. Do te se slike nije ni odmah, ni lako došlo” - N.

Petković, Jedan pogled na Nastasijevićevu poeziju, [w:] Sedam lirskih krugova Momčila Nastasijevića, op. cit. s.

17.

88 kosmosu czy przyrody, ale podmiot liryczny podkreśla, że człowiek jest również wewnętrznie, czyli duchowo rozdzierany. Dualizm to zatem właściwość egzo- i endogenna, której poddawana jest istota ludzka i od której nie ma ucieczki. Krzyż w tym fragmencie nie jawi się jako klasyczny symbol zbawienia, ale podobnie jak w nauce manichejskiej stanowi wyraz ludzkiej niemocy, zwycięstwo materii: „U krstu kad nje / rodjaj vam i zadojenje”³⁴². Czytając ten fragment można odnieść wrażenie, że tu kończy się poemat (fragmenty XI, XII³⁴³ i XIII nie podtrzymują bowiem tego tematu).