Poetyckie inspiracje warsztatem ikonograficznym

488 M. Petrović, Univerzum Vaska Pope, Niš 1986, s. 110.

489 V. Popa, Uspravna zemlja, op. cit., s. 15.

490 Ibidem, s. 12.

491 Ibidem.

492 Ibidem.

493 Ibidem.

494 Ibidem.

119 W odniesieniu do cyklu Hodočašća Tanja Popović zwraca uwagę na szczególną poetykę chiazmu (odwróconej symetrii), która się w cyklu pojawia, to jest na krzyżowanie się perspektyw podmiotu i przedmiotu, którą wiąże z tradycją bizantyjską:

Ovde se, ujedno, uz pomoć ne samo vizuelnog nego i vremenskog pomeranja, sa već pomešanom perspektivom objekta i subjekta, ukršta i percepcija nekadašnjih tvoraca fresaka – srednjovekovnih zografa, kojima se subjekt neposredno obraća. Zanimljivo je i ne bez značaja za razumevanje Popine poetike, da je svojevrsni postupak hijazma, ili ukrštanja perspektive, dominantan i u kanonu vizantijske ikone⁴⁹⁵.

W utworze Kalenić podmiot liryczny odnajduje siebie w obrazie Anioła z fresku i odwrotnie – w sobie zauważa cechy tej postaci:

Otkuda moje oči Na licu tvome Anđele brate […]

Otkuda tvoj lepi inat U uglu usana mojih Anđele brate⁴⁹⁶.

W wierszu Sopoćani natomiast ukazuje się rzeczy przedstawione na sposób, w który mógł je widzieć artysta kierujący się zasadami sztuki malarskiej tamtego okresu: „Od zlatnih ptica pod zemljom / Do silnog voća na nebu, / Sve je na domaku ruke”⁴⁹⁷. Następnie zachodzi zmiana perspektywy z oglądu kanonicznego na osobiste spojrzenie tworzącego artysty:

„Divno su klekli oblici / U zenici majstora”⁴⁹⁸. Przez wprowadzenie perspektywy mistrza artysta ze swojego dzieła czyni zwierciadło, w którym może się on sam przejrzeć. W ten sposób wykreowany utwór poetycki, zachowujący cechy charakterystyczne dla ikony i utrzymany w konwencji jedności słowa i obrazu, pozwala poecie na poszukiwanie

495 T. Popović, Poetika hijazma, [w:] Poezija Vaska Pope. Zbornik radova, red. N. Petković, Beograd 1997, s.

81-97. Zwracając uwagę na bizantyjską proweniencję tego zabiegu, T. Popović nie wyklucza potencjalnego źródła zapożyczeń z folkloru. Badając źródła chiazmów w poezji Vaska Popy, A. Bošković również dociera do teologii ikony jako potencjalnego źródła odwróconej perspektywy w omawianych tekstach - A. Bošković, op.

cit., s. 211.

496 V. Popa, Uspravna zemlja, op. cit., s. 13.

497 Ibidem.

498 Ibidem, s. 15.

120 uniwersalnego kodu twórcy-artysty. Taki utwór – zwierciadło pełni zatem istotne funkcje w procesie autoidentyfikacji autora. Wprowadzenie do tekstu perspektywy mistrza umożliwia ponadto wydobycie estetycznej głębi jego dzieła:

Plavo i zlatno

Poslednji prsten vidika Poslednja jabuka sunca Zografe

Dokle tvoj poglad dopire⁴⁹⁹.

Umożliwia ona podmiotowi lirycznemu uwolnienie się od kwantytatywnej koncepcji świata i dostrzeżenie jego „drugiego wymiaru”: „Zografe / Šta li vidiš na dnu noći / Zlatno i plavo / Poslednja zvezda u duši / Poslednji beskraj u oku”⁵⁰⁰. W utworach z cyklu Hodočašća szczególne znaczenie mają również kolory⁵⁰¹. Ponieważ głównymi bohaterami cyklu są freski, można by sądzić, że kolory będą obciążone znaczeniem kanonicznym, wypływającym z zasad sztuki ikonopisania. Mają one jednak inną funkcję. Stanowią najdelikatniejszą warstwę pośredniczącą między tym, co przedstawione a przedstawianym, są ich punktem stycznym: „Boje sviću / na ivici zaborava / […] / Boje gore / Mladošću u mojoj krvi”⁵⁰². Skupiają w sobie przeszłość i teraźniejszość, sprawiają, że dzieło podlega ciągłym aktualizacjom, ale jednocześnie jest ponadczasowe: „Boje zru / Na lakoj grani vremena”⁵⁰³.

Mając stale na uwadze, że sensy budowane w cyklu Hodočašća zasadzone są na średniowiecznej idei jedności sztuk, utwór Kalenić czytany z perspektywy intersemiotycznej, pozwala odczytać kolory jako znaki, których znaczenie zależne jest od kontekstu przede wszystkim czasowego. Znaki te można – tak jak to uczynił Miodrag Petrović – czytać w kontekście autotematycznym i przyrównać do istoty słowa poetyckiego:

499 Ibidem.

500 Ibidem, s. 16.

501 „Crveno se kod mnogih naroda kao boja vatre i boja krvi tumači kao boja života. Kao boja vatre crveno simbolički stoji za ljubav, ali je istovremeno to i boja koja simbolizuje i osvajanje, moć, silu i najvišu vlast. Ovo poslednje pomenuto značenje izgleda nam vrlo relevantno za pesmu Žiča. Tako nije slučajnost da se manastir u pesmi atributira kao „crven”: Crvena gospođo Žičo čitamo u prvom i poslednjem stihu. U Žiči je krunisan srpski srednjovekovni vladar Stefan Prvovenčani (oko 1165-1227), a njegov brat Sava Nemanjić godine 1219 postao je prvi srpski patrijarh […]. Plavo i zlatno su najvažniji elementi strukture pesme Manasija i odnose se u prom redu na dominirajuće boje fresaka ovog manastira, pri čemu su ove dve boje u zidnom slikarstvu Manasije sigurno primenjene zbog njihovog simboličkog značenja: plavo kao simbol neba i nebeskog […]. Zlato je simbol večnosti i, shodno tome, usko povezano sa simbolom nebeskog” - V. Cidilko, op. cit., s. 203-204.

502 V. Popa, Uspravna zemlja, op. cit., s. 13.

503 Ibidem.

121 U ovoj finoj pesničkoj igri Popa koristi reč ‘boje’ ne kao nosioca vlastitog značenja već kao znak koji prihvata čas ovo a čas ono značenje. Na ovom primeru izvanredno se lepo otkriva šta reč u stilu može biti. Njen značenjski opseg ne zavisi samo od nje već pre svega od okruženja usred kojega je postavljena i smisla koji se prema njoj ustremljuje.

Reč nije samo nosilac značenja već i forma. Jednostavno rečeno, ona je prostor u kojem se značenja i smislovi oblikuju i razgrađuju i – po nekom novom ključu – ponovo oblikuju i razgrađuju⁵⁰⁴.

Wykorzystanie perspektywy odwróconej sprawia, że utwór poetycki wraz ze swoją inspiracją poetycką stanowi integralną całość, tym samym dzieło poetyckie przez odwołanie do tradycji sztuki średniowiecznej nabiera jej cech, przez co można powiedzieć, że jest w nim także obecna „kalokaghatia likova, taj pankalizam i nebosklonost sopoćanske večite svežine ideala”⁵⁰⁵. Przez nadanie słowu statusu przestrzeni współtworzonej zostaje również w

szczególny sposób podkreślona rola odbiorcy dzieła.

Utwory takie jak Hilandar, Kalenić, Žiča, Sopoćani i Manasija wers po wersie oddają istotę tegoż dzieła, które ma zdolność powoływania światów idealnych. Realność nie istnieje, głębia perspektyw(y) przełamuje czasoprzestrzeń: „vreme je ujedalo / i zube polomilo”⁵⁰⁶ – czas linearny ustępuje wieczności. Świat / Dzieło przedstawia się jako raj, jako twór doskonały, w którym wszelkie przeciwieństwa znoszą się wzajemnie i korespondują, uzyskując harmonię⁵⁰⁷: „Od zlatnih ptica pod zemljom / Do silnog voća na nebu / Sve je na domaku ruke”⁵⁰⁸.

Zwroty „sve je na domaku ruke” i „sve samo na mig čeka” związane są z fenomenem tworzenia i nieograniczonymi możliwościami artysty. Oko artysty jest jak soczewka, w której skupia się cały świat. W nim świat się przegląda, a artysta wydobywa jego sens. Moc stwarzania nadaje dziełu status odrębnego świata, ale jednocześnie ze świata tworząc dzieło, czyni go sensownym. Ta twórcza siła równa się mocy słowa, które będąc obdarzone cechami

504 M. Petrović, op. cit., s. 114.

505 D. Antonijević, op. cit., s. 149.

506 V. Popa, Uspravna zemlja, op. cit., s. 15.

507 Ten stan wzajemnego znoszenia przeciwieństw i harmonijne współgranie elementów przywołują myśl o coniunctio oppositionis, charakterystycznym dla alchemicznego opus magnum, którego wątki w omawianej twórczości będą rozważane w dalszym rozdziale. Pod tym samym kątem warto by było zastanowić się nad postacią pielgrzyma-adepta, mistrza, obraz Madonny Trójręckiej, motyw ręki z wiersza Sopoćani, znaczenie pojawiających się kolorów i liczb, czy samej istoty Dzieła.

508 V. Popa, Uspravna zemlja, op. cit., s. 15.

122 obrazu, zyskuje na wielowymiarowości⁵⁰⁹ i wyzwala się tym samym od linearnych związków czasowo-przestrzennych. Zniesione zostają początek i koniec, życie i śmierć, atrybutywne dla słowa stają się natomiast bezmiar, nieskończoność i wieczność.