Pies i wilk – dualistyczne znaki orientacji aksjologicznej

Wskazany dualizm, który budowany jest na filarach mitu apokaliptycznego (przypomnijmy – koniec, śmierć i realia) oraz założycielskiego (początek, witalność i wyobraźnia), znajduje swoje uosobienie w postaci tworzonych już od pierwszych utworów przeciwstawnych obrazów psa i wilka.

W odniesieniu do pierwszego cyklu Opsednuta vedrina tomiku Kora pies stanowi kluczową figurę, której atrybutywność wyznaczona została przez znaczenie jakie ma w przepowiedni św. Jana. Kiedy w Apokalipsie jest mowa o tych, którzy nie mogą wejść do Królestwa Bożego, wspomina się bowiem, że „na zewnątrz są psy, guślarze, rozpustnicy, zabójcy, bałwochwalcy i każdy, kto kłamstwo kocha i nim żyje” (Ap 22). O psie mówi się zatem w znaczeniu pogardliwym jako kłamcy i oszuście. Podobny wydźwięk ma znaczenie tego zwierzęcia w utworze Vaska Popy Poznanstvo, gdzie słowa „pseći udar zuba o zube”

znajdują się w bliskim kontekście czasownika opijati. Postać ta sytuuje się w opozycji względem wilka, którego wizerunek w omawianej poezji buduje się na jego ludowym znaczeniu jako animalizowanego bóstwa naczelnego, które cechuje „večito obnavljavanje, njegova stalna vaskrsavanja u novim likovima i vidovima”⁵¹⁰:

I sam sebe deli Na dve žive polovine

Jedna mu polovina leže pod zemlju Druga na nebo uzleće

Negde na sredini

509 „Popina poetska umetnost je poglavito likovno-jezička umetnost. Popino pesništvo je u slikama a ne u melodijama, ono nam daje poetsko-likovna i jezička sazvežđa, a ne rodne melodije i tonske lepote poetskih misli. Drugim rečima tonalitet je podređen likovnim vizijama i u njima živi. Zato pesme Vaska Pope mogu zvučati monokordno i jednolito; u stvari, one su ispunjene unutrašnjom dramatikom, one unutrašnjim harmonizovanjem suprotica i sličnosti deluju polikordno, one su dejstvene svojom obilnom poetskom duhovnošću” - S. Leovac, Vasko Popa, [w:] Tenże, Tri pesnika, Beograd 1979, s. 34.

510 M. Petrović, op. cit., s. 190.

123 Između zemlje i neba

Ostaje mu ogromno usijano srce Svetli nova crvena zvezda I čeka svoje žitelje⁵¹¹.

Przyglądając się obu tym figurom – psa i wilka – można odnotować występowanie charakterystycznego dla tekstów międzytestamentowych dualizmu o charakterze antropologiczno-moralnym. Według tego biblijnego założenia człowiek został obdarzony przez Boga przeciwstawnymi skłonnościami dotyczącymi fundamentalnego wyboru, dwoma odmiennymi sposobami postępowania, realizowanymi w diametralnie różnych przestrzeniach i służącymi odmiennym celom⁵¹². Typowe dla tego dualizmu jest przeciwstawienie dwóch duchów znajdujących się w nieustannej walce⁵¹³, co w poezji Vaska Popy przekłada się na wspomniane postaci psa i wilka⁵¹⁴.

Z wiersza na wiersz postaci wilka coraz silniej jest przeciwstawiany pies. Obecność tego drugiego zwierzęcia jest zasugerowana już w początkowych wersach pierwszego tomiku, kiedy najbliższa człowiekowi rzeczywistość nabiera psich cech: skowyczy, szczeka i pożera kości, którymi człowiek stara się ją obłaskawić. Ten opis pochodzący z utworu Odjekivanje powtórzy poeta również w dalszym tomiku (w utworze Jurke), stale akcentując charakterystyczną dla dzikiego zwierzęcia agresywność:

Drugi se razjure na sve strane Njuše traže njuše traže Svu zemlju raskopaju

Naću li srećni svoju ruku

511 V. Popa, Vučja so, Beograd 1975, s. 56. Postać wilka M. Petrović odczytuje jako metaforę poetyckiej twórczości: „Ovo božanstvo je kao i pesnička tvorevina: samo sebe uzima kao povod da bi stvorilo svet po meri jedne smislenosti primerene sopstvenoj samosvrsi. Njegova mitska struktura obuhvata i nebo i zemlju, a podjednako se tiče i jednog i drugog. Ona polovina koja na nebo uzleće otkriva da je nebo stremljenje, uznesenje i potajni clij, a da su stanište zemlja i njene crne dubine. Sam vuk svojom vučjom prirodom simbolizuje svoje stanište, mesto sa koga potiče i sa koga će krenuti u svoje istraživačke i stvaralačke prirode” - M. Petrović, op.

cit., s. 191.

512 TestAs 1,3-4.

513 TestJud 20,1; 1 QS 3,17-18; 4,23-24.

514 Ta opozycja dwóch światów, jak pisze D. Antonijević, szczególnie widoczna jest zwłaszcza w tomiku Vučja so: „Naime u knjizi se jasno raspoznaju dve zarađene strane, dva suprotstavljena sveta, svet tame i svetlosti, smrti i života, destruktivan i konstruktivan. Svet destrukcije i smrti zastupaju, od prve pesme, hajkači i psi.

Psima su suprotstavljeni vuci na čelu sa vučjim pastirom koji preuzima atribute i moć staroga paganskog boga-oca hromog Vuka” - D. Antonijević, Mit i stvarnost. Poezija Vaska Pope, Beograd 1996, s. 222.

124 Ili nogu ili bilo šta

Na njih je red da grizu

Igra se nastavlja živo⁵¹⁵.

Pies w poezji Vaska Popy jest synonimem zaborczości. Proces, który się z nim wiąże to pochłanianie – rzeczywistość obdarzona psimi cechami pożera człowieka (Odjekivanje), ale i samą siebie (Jurke). Kojarzy się z kośćmi, którymi najczęściej jest obłaskawiany, w konsekwencji wiąże się ze śmiercią, stanowiącą jego integralne dopełnienie metaforyczne.

Pies stanowi wyraz bestialskiej rzeczywistości, w której pogrążony jest człowiek, znak ludzkiej przemijalności; to istota nacechowana in minus, przez co obdarzona atrybutami ciemności („U srcu⁵¹⁶ pasjeg mraka”⁵¹⁷) i cielesnego dołu, symbolizowanego w ujęciu tego tematu przez męskie organy płciowe:

Između iskeženih zuba

Klati mu se odsedni muški znak Vuče se po prašini

I ostavlja za sobom nečitljiv trag⁵¹⁸.

Pies oznacza zatem ludzką skłonność ku bierności („Hitnem svokom po jednu kost / prazna soba stane da urla / i sam prazan”⁵¹⁹), ofiarny, lecz bezsensowny sposób postępowania („Jedni odgrizu drugima / Ruku”⁵²⁰) sytuowany w sferze rzeczywistej, to jest dnia codziennego, pozbawiony celowości i sensu („I ostavlja sa sobom nečitljiv trag”⁵²¹). Wilk (którego postaci znacznie więcej miejsca zostanie poświęcone w rozdziale o wpływach tradycji ludowej) to zasada aktywna w poezji Vaska Popy, jego uosobieniem jest przywódca (twórca z wilkiem utożsamia postać św. Sawy), którego sposób postępowania jest wyznaczony i namaszczony

515 V. Popa, Pesme, op. cit., s. 75.

516 Walka duchów dobra i zła przybiera charakter antropologiczny, ponieważ rozgrywa się ona w sercu człowieka (1 QS 3,20-26; 4,16-18).

517 V. Popa, Vučja so, op. cit., s. 51.

518 Wskazany fragment N. Petković podaje jako jeden z wielu przykładów na to, jak głęboko jest zakorzeniona poezja Vaska Popy w serbskiej frazeologii: „Izgleda da nas ka objašnjenju ove pojave opet vode jezička frazeologija i paremija, od kojih smo na početku pošli i sada im se, pri kraju, vraćamo. Jer je očito da je i pesnik od njih polazio. A one su kod nas ispunjene slikom psa koji, naročito u psovci, najčešće sramoti nečiju majku:

Pas ti majku j…o ili uopšte J…o te pas” - N. Petković, Uvod u tumačenje Popine poetike, [w:] Poezija Vaska Pope. Zbornik radova, op. cit., s. 43.

519 V. Popa, Pesme, op. cit., s. 15.

520 Ibidem, s. 75.

521 Ibidem, s. 43.

125 przez siły wyższe⁵²². Przestrzeń, w której się pojawia jest mityzowana, tak samo jego sposób działania i realizowane cele. A zatem pies i wilk to personalizacja dwóch odmiennych sposobów postępowania zasadzających się głównie na siłach niszczenia (kontekst apokaliptyczny) lub kreacji (kontekst stworzenia świata)⁵²³.