Tradycja hezychastyczna – postawy „redukcjonistyczne” podmiotu

šapatom visinama kazujem blagu reč²⁸².

1.3. Tradycja hezychastyczna - postawy „redukcjonistyczne” podmiotu lirycznego

U źródeł doświadczenia mistycznego w poezji Momčila Nastasijevicia legła tradycja hezychastyczna²⁸³, którą aktualizował on przez lekturę religijnych tekstów staroserbskich oraz dzięki możliwości zapoznania z dwiema najlepszymi pozycjami książkowymi (Milivoje Vasić, Žica i Lazarica. Studije iz srpske umetnosti srednjeg veka, Beograd 1928 oraz Georgije Ostrogorski, Svetogorski isihasti i njegovi protivnici, Beograd 1931), jakie zostały wydane w czasie kiedy tworzył poeta. Autor, żywo zainteresowany serbskim średniowieczem mógł się zapoznać zwłaszcza z książką Žica i Lazarica, w której sztukę serbskiego średniowiecza

279 Ibidem, s. 47.

280 Ibidem, s. 46.

281 Ibidem, s. 55.

282 Ibidem, s. 53.

283 Bywa też, że tę poetycką przestrzeń doświadczenia mistycznego, które pozwala na umniejszenie własnej osoby (Artysty) łączy się z tradycją franciszkańską. O franciszkanizmie jako o jednym z nurtów religijnych obecnych w twórczości serbskiego poety pisze N. Strajnić w swej rozprawie doktorskiej (N. Strajnić, Momčilo Nastasijević, pjesnik izvornoga sačinjanja, Osijek 1976, s. 34), odnosząc się do zdania Miodraga Pavlovicia:

„nalazimo potvrdu da je Nastasijeviću bilo poznato delo Franje Asiškog, čiji smo direktni uticaj naslutili u pesmi Molitva” - M. Pavlović, Momčilo Nastasijević, „Letopis Matice Srpske” 1963, nr 139/3, s. 238. Na zdanie to powołuje się także w swoich wypowiedziach inny krytyk literacki M. Šindić (M. Šindić, op.cit., s. 79). Obecność tradycji hezychastycznej w omawianej twórczości zdaje się mieć jednak większe uzasadnienie. W literaturze przedmiotu zdarza się również, że występowanie w poezji Nastasijevicia motywów pięciu wspomnianych cnót w postaci milczenia, ascezy, czuwania, wyciszenia i cierpienia bywa również interpretowane w kontekście buddyzmu zen (Z. Gluščević, Prilog tumačenju poetike Momčila Nastasijevića. Pevanje kao put od individualnog do univerzalnog, „Povelja” 1971, nr 1, s. 22), chińskiej gnozy Tao Te Kinga (M. Pavlović, Antologija srpskog pesništva, Beograd 1964, s. 181), czy hinduizmu (P. Milosavljević, Poetika Momčila Nastasijevića, op. cit., s. 230).

76 tłumaczy się przez zjawisko hezychazmu. Ślady tej tradycji widoczne są w konkretnych utworach. Pięć podstawowych cnót (milczenie, wyrzeczenie, czuwanie, wyciszenie wewnętrzne, cierpienie), które musi opanować hezychasta, aby doświadczyć obecności Światła Bożego (z Góry Tabor) jest obecnych również w omawianej poezji, zarówno z nazwy, jak i w rozszerzonym opisie²⁸⁴.

1.3.1. Figura milczenia w poezji Momčila Nastasijevicia

Milczenie w poezji Momčila Nastasijevicia jest zasadą generalną życia duchowego,

„jer je tiho satkana duša”²⁸⁵. Ze względu na szczególne rozbudowanie tej figury i jej istotne miejsce w autorskiej koncepcji poezji stale się do niej w naszej pracy powraca. Odwołując się do tradycji hesychastycznej w twórczości poety, dodać jednak należy, że nie traktuje jej on jako determinanty swojej twórczości, ale wybiera jedynie pewne elementy tej tradycji do przedstawienia własnej wizji doświadczenia mistycznego dostępnego Artyście, które pomaga mu redukować siebie w imię własnego dzieła.

Wracając do Nastasijevicia pojęcia Nadrzeczywistości i relacji względem jej odbiorcy, którym – jako najbardziej eksponowanym – w omawianej twórczości jest „ja” liryczne utożsamiane z podmiotem czynności twórczych, przedstawicielem Artystów, dostrzec można stosunek odpowiedniości – ten sam, który jest charakterystyczny dla pojęć makro- i mikrokosmosu. Doskonały przykład w tym zakresie stanowi najbardziej hermetyczny cykl poetycki – Gluhote²⁸⁶, który ma charakter dychotomiczny. Świat przedstawiony dzieli się na ten wewnętrzny (którego symbolem jest serce) – ludzki oraz zewnętrzny – absolutny o wymiarze religijnym: „I do neba kad,/ i pakla, / teži tim sercu muk”²⁸⁷.

Serce, odwieczny symbol ludzkich przeżyć wewnętrznych, ze światem Absolutnym łączy Słowo. Wiersz w bardzo subtelny sposób nawiązuje do wcielenia Słowa Bożego, mówiąc o przemianie neizrečja u reč, wszystkie zaś wysiłki podmiotu lirycznego zmierzają ku odwrotnej sytuacji, chcą zwrócić Słowu jego kosmiczną wielkość. Przywracanie Słowu jego pierwotnego majestatu odbywa się na drodze mistycznej, wypełnionej hezychastycznymi cnotami milczenia („Lepota jer / zaslepi me, / i nem”²⁸⁸), wyrzeczenia („Lek si, / a gnjijem u

284 P. Milosavljević, Poetika Momčila Nastasijevića, op. cit., s. 222-223.

285 Ibidem, s. 45.

286 K. Kvas, Gluhote Momčila Nastasijevića u svetlu Rifaterovog tumačenja poezije, „Književna istorija” 2004, nr 124, s. 381-405.

287 M. Nastasijević, Sedam lirskih krugova, op.cit., s. 61.

288 Ibidem, s. 66.

77 sercu”²⁸⁹), czuwania („Gluho te u noći ove, / u dnevi bim”²⁹⁰), cierpienia („muk ovaj rastočenja”²⁹¹) a przede wszystkim wewnętrznego wyciszenia („O miruj / preteško moje, / kami kamena mene, / mukla steno”²⁹²), które opiewa właściwie cały poemat, oddając niemalże wszystkie jego odcienie²⁹³. Podmiot czynności twórczych, pragnąc oddać Słowu jego majestat, ścisza głos swojego serca i pozwala przemówić pięknu tworzenia, jakie rodzi się z ludzkiego cierpienia:

Bol, i zacrnelo.

Al’ hoću, jer biva, rana li,

duboko da je živa²⁹⁴.

Nie sposób nie zauważyć, że działania podmiotu lirycznego nabierają wymiaru chrystologicznego, a kreowanie, wydobywanie ciszy, pozwala zaistnieć słowu poetyckiemu w wymiarze mistycznym, obdarzone jest ono bowiem mocą przemiany:

Iz pakla ovog za zraku nekud raja.

Iz greha da je neko svet

I muku ovom, i mutnji da nije kraja.

Za blagoslov taj Na veki, na veki klet²⁹⁵.

289 Ibidem, s. 67.

290 Ibidem, s. 66.

291 Ibidem, s. 68.

292 Ibidem, s. 61.

293 V. Dimitrijević przypomina, że „drevni čovek u ćutanju – isihiji – video jednu od vrhovnih projava večnosti i božanskog. Tako Averincev u svojoj Poetici ranovizantijske književnosti beleži da je neoplatoničar Proklo učio kako Logosu prethodi ćutanje, u koje je on ukorenjen, dok je hrišćanski genije, Sveti Grigorije Bogoslov, hteo da Bogu uputi – ‘slavoslovlje bez reči’ ” - V. Dimitrijević, Visoko je zapisano, op. cit., s. 16.

294 Ibidem, s. 70.

78 Aron Guriewicz mówi, że w oczach człowieka średniowiecza świat jawi się jako „napisana boską ręką księga, w której każda istota jest słowem, pełnym ukrytego sensu”²⁹⁶. Czytając cykl Gluhote, jak i inne utwory z zakresu omawianej twórczości, odbiorca ma wrażenie, że wyrażona jest w nich podobna perspektywa poznawcza. Każdy fragment poematu stanowi bowiem próbę wydobycia znaczenia Słowa. Cykl Gluhote nie stanowi wyjątku, ale jest tylko przykładem obecnej w całej twórczości Momčila Nastasijevicia sakralizującej postawy podmiotu lirycznego i wyrazem poetyckiego namaszczenia tekstu, który nieustannie szuka paraleli ze Słowem natchnionym.

1.3.2. Wyrzeczenie i cierpienie jako źródła doświadczenia mistycznego

Wyrzeczenie objawia się głównie przez odmowę prokreacji, przeciwstawienie się teorii sprowadzającej życie człowieka do wymiaru biologicznego²⁹⁷. Do najbardziej znamiennych pod tym względem należą słowa podmiotu lirycznego, jakie kieruje do Boga:

Plod bez ploda tvoj, I sudnja ova u meni reč?

Sin, evo, progledavam.

Mrenjem za života

Skidam sa sebe slepi rođaja znak.

I ne kao ti

Strmoglav oplođenju Slepo na pir²⁹⁸.

295 Ibidem.

296 A. Guriewicz, Kategorie kultury średniowiecznej, tłum. J. Dancygier, Warszawa 1976, s. 56.

297 Według Đ.J. Janicia poeta rezygnuje z możliwości biologicznego przedłużenia swojego rodu, ponieważ oznacza ono trwanie w grzechu prarodziców (Đ.J. Janić, Bog u poeziji Momčila Nastasijevića, „Teološki pogledi” 1971, nr 72, s. 69). P. Milosavljević przeciwstawia się jednak takiemu stwierdzeniu i przypomina, że w jednej z pierwszych prób poetyckich M. Nastasijevicia można odnaleźć słowa: „s belegom grešnog začeća” - M.

Nastasijević, Dve rane, Dodir pokajni moj, [w:] M. Nastasijević, Rane pesme i varijante. Celokupna dela, knj. 9, Beograd 1939, s. 69. Inni badacze natomiast zauważają w geście odmowy prokreacji elementy tradycji manicheistycznej; por. M. Šutić, Slika sveta u poeziji Momčila Nastasijevića, op. cit., s. 112.

298 M. Nastasijević, Sedam lirskih krugova, op. cit., s. 58.

79 Podmiot liryczny obiera inną niż tytułowy Rodzic drogę. Siłę instynktu (potrzebę płodzenia) przeciwstawia sile woli (chęci tworzenia):

No voljom te ne sazdala me, Put otvaram evo,

Sebi za uništenje, Nerođen’ma za mir²⁹⁹.

Decyduje się on na posługę słowa, choć drogę tę charakteryzuje „mrenje za života” i

„uništenje”. Posługa słowa w oczach podmiotu naznaczona jest poświęceniem i nie ma określonego celu: „Hudi svoj gospo, / Na pesmu proćerdavam vek”³⁰⁰.

Cierpienie, wszechobecne w poezji Nastasijevicia, należy podzielić na metafizyczne, które nie determinuje sytuacji lirycznej i które najczęściej określane jest słowem tuga (wiersze Česmi kraj puta, Osama na trgu, Tuga u kamenu, Tuga) oraz egzystencjalne, na które odpowiedzi się szuka u Boga³⁰¹, a które najczęściej zawiera się w prośbie rastoči raba.

Człowiek według Nastasijevicia jest grzesznikiem skazanym na męki i tylko przez naśladowanie Chrystusa może doznać oczyszczenia. Motyw czuwania, przygotowania i oczekiwania na przyjęcie Pana jest szczególnie zaznaczony w cyklu o wymownym tytule Bdenje. Cykl ten rozpoczyna modlitwa z prośbą o zesłanie cierpienia, które umocni pokornego sługę, a w kolejnym utworze pada zawołanie smiluj se! – stopniowo budowane jest napięcie związane z przyjściem Pana i dniem sądu ostatecznego (temat ten zawiera utwór Predvečerje): „I dublje li nas nema / dublje se otvori spasenje”³⁰²; „Iza sna snu dublje / bude probuđenje”³⁰³.

Wyciszenie dotyczy przede wszystkim ucieczki od świata, zarówno w sensie dystansu wobec natury („Travka se traci nagnula ja sam”³⁰⁴), jak i miasta:

Prostreli, o, prostreli Kamen da sam na veki.

Po mojoj senci da mere smiraje i svitanja

299 Ibidem.

300 Ibidem, s. 40.

301 M. Šindić, Recepcja lirike Momčila Nastasijevića, op. cit. s. 115.

302 M. Nastasijević, Sedam lirskih krugova, op. cit., s. 47.

303 Ibidem, s. 57.

304 Ibidem, s. 13.

80 na trgu³⁰⁵.