Wewnątrz – twórcza siła miłości

Sile niszczenia, która pustoszy rzeczywistość zostaje przeciwstawiona siła tworzenia, wynikająca z miłości i ze zdolności ludzkiej wyobraźni. Na tle pierwszego tomiku, ale i – można by powiedzieć – całej twórczości Vaska Popy wyróżnia się cykl Daleko u nama. W świecie tego poetyckiego operis, w którym dominuje ciemność i śmierć, cykl o miłości zajmuje miejsce szczególne. W nim „erotska imaginacija prerasta u stvaralačku i poetsku imaginaciju, a ova je više od svakog rituala, ona dodiruje stvaralačke ideale, ona uzdiže duh”⁴⁶⁰ – i choć Slavko Leovac powie dalej, że „umesto one stare agape, uzvišene, božjom milošću prosvetljene ljubavi, ova ljubav je agonalna, duboko bolno i tragično lepa”, nie można jej odmówić analogii względem Pieśni nad Pieśniami, na której tle wydobywa się aspekt filozoficzny wierszy z Daleko u nama. Do poematu biblijnego cykl ten zbliża nie tylko

454 V. Popa, Pesme, op. cit., s. 42.

455 Ibidem, s. 21.

456 Ibidem, s. 24.

457 B. Kažić, op. cit., Beograd 1972, s. 34.

458 I. Popović, op. cit., s. 11.

459 V. Popa, Kora, Beograd 1962, s. 85.

460 S. Leovac, op. cit., s. 9.

111 wyniesienie miłości ponad wszystko⁴⁶¹, ale też powiązanie jej z marzeniami sennymi⁴⁶². Jako przykład warto przywołać następujący fragment:

Uveče se dan moj mrtav S mrtvim danom tvojim zastane Samo u snu

Istim predelima hodamo⁴⁶³

w zestawieniu z biblijnymi słowami poematu „Ja śpię, lecz serce me czuwa” (PnP 5,2).

Przede wszystkim wszak oba utwory łączy ścisłe zespolenie motywu miłości z możliwością tworzenia. Podmiot liryczny cyklu Daleko u nama w podobnej do biblijnej poetyce i treści mówi: „Ruku tvojih da nije / Sunce ne bi nikad / U snu našem prenoćilo”⁴⁶⁴. Fragment ten i sytuacja, do której się odnosi, przypomina urywek z Pieśni nad Pieśniami, w którym Oblubieniec podchodzi pod drzwi swojej ukochanej w nocy, prosząc w swym duchu, aby przyszła do niego i dlatego wyciąga rękę przez otwór na klucz. Pani podaje mu swą dłoń na znak miłości (PnP 5, 4-6). Poszczególne wiersze cyklu Daleko u nama zdają się stanowić wariację na temat tej sytuacji: „U ovim stihovima ruke, njene ruke, kao da postaju amblem nečega što jeste ljubav, ali što je na izvestan način i prevazilazi, jer se kao ideja može ticati svakoga. One označavaju ideju jedno svečovečanskog sadržaja koji obuhvata humanista u njegovoj totalnosti”⁴⁶⁵. W obu utworach zatem ręce kochanków stanowią motyw przewodni, siłę sprawczą, od której zaczyna się wszystko co dobre.

Antynomia wskazanych wartości nie wynika z ich układu wertykalnego (jak to ma miejsce na przykład w manicheizmie), ale z porządku horyzontalnego. Niemal każdy z cykli akcentuje ontologiczną zmianę światów, do jakiej w nich dochodzi. I tak w szczegółowo omawianym cyklu Opsednuta vedrina zaakcentowany jest moment przejścia od rzeczywistości w marzenie, gdzie poetycka wyobraźnia odbiera śmierci jej totalny wymiar⁴⁶⁶,

461 „Svaka od Popinih pesama u ovom ciklusu ne samo da je ispevana u slavi ljubavi već je posvećena ljubavi na način na koji se na žrtvenik bogovima stavljaju žrtve paljenice” - D. Antonijević, op. cit., s. 27.

462 Por. J.M. Reese, Pieśń nad pieśniami [w:] Słownik wiedzy biblijnej, red. B.M. Metzger, M.D. Coogann, tłum.

P. Pachciarek, B. Olszewska i in, Warszawa 1997, s. 594.

463 V. Popa, Pesme, op. cit., s. 58.

464 Ibidem, s. 51

465 M. Petrović, op. cit., s. 30.

466 Nie można zgodzić się z D. Antonijeviciem jakoby utwory Odlazak czy Putovanje stanowiły eufemistyczny wyraz śmierci (por. D. Antonijević, op. cit., s. 20). O śmierci przypomina w poezji Vaska Popy, a zwłaszcza w cyklu Opsednuta vedrina, rzeczywistość. Z nią wiążą się takie atrybuty jak psi skowyt, mrok i niemoc. Jednak przed rzeczywistością udaje się uciec. Jedną z tych dróg ucieczki, zasugerowaną poecie zapewne przez rozwijający się w czasie powstawania jego poezji kierunek nadrealistyczny, jest sen-marzenie-wyobraźnia, to

112 tylko ona tłumaczy bowiem poniższy paradoks: „Nisam više tu / S mesta se nisam pomerio / Ali tu više nisam”⁴⁶⁷. W podobnym sensie, w kontekście następujących po sobie opozycyjnych światów rozważa Damjan Antonijević cykl Predeli. Tutaj akcentowana jest (brutalna) zmiana, do jakiej dochodzi: „U Pepeljari je predeo uništenja. Mikrokosmos je pretvoren u makrokosmos. Vrši se smena svetova. U apokaliptičkom gašenju manji svet umire, veći nadvlada”⁴⁶⁸. Ten stan rzeczy doskonale oddaje utwór U uzdahu, w którym zurbanizowany świat przedstawia się jako ludzkie ciało. Staje się ono tym samym ciałem kosmicznym. Tłem, na którym dochodzi do tych zmian jest czas. Tak jak cykl Opsednuta vedrina przedstawia zmiany przestrzenne (rzeczywistość-wyobraźnia), tak cykl Predeli podkreśla antynomie czasu, w które uwikłany jest człowiek – zdehumanizowanego, niszczycielskiego i bezpłodnego:

Davno okopnela Prva belina Bore vremena Nabujale

Na izdašnom parlogu⁴⁶⁹

oraz wieczności, w którą wpisany jest sens, nadzieja i twórcza moc:

Na svakoj raskrsnici Radoznao poglad U stanac kamen pretvori

[…]

Ale sve što u nju dospe Smislom propupi Nadom procveta⁴⁷⁰.

jest ludzka zdolność do tworzenia światów alternatywnych. Przeciwwagę dla brutalnej rzeczywistości w omawianej twórczości stanowi wyobraźnia (poetycka).

467 V. Popa, Pesme, op. cit., s. 17.

468 D. Antonijević, op. cit., s. 23.

469 V. Popa, Pesme, op. cit., s. 26.

470 Ibidem, s. 27.

113 Podzielona horyzontalnie czasoprzestrzeń niemal w każdym cyklu ulega formalnej autotematyzacji, naprzemiennie rodzi się i umiera.

Tak usytuowane względem siebie wartości naturalnie prowokują zapytanie o końcowe rozstrzygnięcie, przywołując mieszczące się w kluczu biblijnym kategorie ostatecznie wartościujące in minus (na przykład potępienie) lub in plus (na przykład zbawienie).

Większość badaczy poezji Vaska Popy mówi o pesymistycznej wizji człowieka w niej zawartej, podważając zasadność zadawania pytań na temat ostatecznego rozstrzygnięcia ze względu na poetycki „ateizm” zawarty w tezach autora. Sam Vasko Popa stwierdza bowiem w jednym z esejów:

Bilo kako bilo, ostaju ti reči. Određene, nezamenljive, maternje tvoje reči. One su ti jedino moguće otelotvorenje celokupne stvarnosti s jedne i s druge strane čela. Ponavljaš ih u sebi, hraniš ih svojom krvlju i svojim snom, da odole dahu prostora i zubu vremena.

Da budu kakve nisu bile dosad, kakve sada treba da budu. I tu nema boga!⁴⁷¹.

Wyrażona w omawianej poezji bestiaryzowana rzeczywistość, zagrożenie ze strony otaczającego świata rzeczy martwych i od strony żywych, człowiek jako największe niebezpieczeństwo dla samego siebie – z pozoru potwierdzają nieobecność Boga w świecie przedstawionym prezentowanej twórczości. Przeciwieństwo Absolutu, czyli nicość opiewa poemat Kost kosti, w którym tytułowe bohaterki próbują zawładnąć światem, ustanowić własny porządek. Odgrywają one role Boga, próbując wcielić się w atrybuty nieba (kičma munje, karlična kost oluje, rebra nebesa⁴⁷²). Cały poemat jest parodią stworzenia świata przedstawionego w Genezis – w siedem dni Bóg stworzył świat i siedem utworów, noszących znamienne tytuły (Na početku, Posle početka, Na suncu, Pod zemljom, Na mesečini, Pred kraj, Na kraju), tyle bowiem liczy sobie wspomniany cykl. Ich głównym tematem jest śmierć, która okazuje się być życiodajnym początkiem, a nie końcem. Warte odnotowania są słowa Damjana Antonijevicia: „Avanturizam kostiju pretvara se u konformizam, u želju za mirovanjem, u zadržavanje status quo, u carstvo smrti, u beskrajne, nezimenjene i neizmenljive prostore grobalja”⁴⁷³. Jednak jak słusznie dalej zauważa autor monografii Mit i stvarnost, „tragedija kostiju oslobađa život kao mogućnost, kao nadu”⁴⁷⁴, zaś ten potencjał

471 V. Popa, Rečiti trenutak, [w:] Tenże, Sabrane pesme, red. B. Radović, Beograd 2001, s. 557-558.

472 V. Popa, Pesme, op. cit., s. 83.

473 D. Antonijević, op. cit., s. 79.

474 Ibidem, s. 80.

114 istnienia paradoksalnie przywołuje myśl o Absolucie, Demiurgu, który ów mechanizm życia wprowadził w ruch. W ten właśnie sposób, niejako w tle rozgrywanych wydarzeń dzięki istnieniu miłości, nierozłącznie związanej tutaj z nadzieją, funkcjonuje w twórczości Vaska Popy Bóg, na zasadzie chrześcijańskiego deus absconditus⁴⁷⁵.