MATERIAŁ I METODY

4.1 Materiał

Badaniami zostali objęci studenci trzech kaliskich uczelni wyższych: 1) Paostwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Kaliszu, 2) Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza – Filia w Kaliszu, 3) Wyższej Szkoły Finansów i Informatyki im. prof. J. Chechlioskiego w Łodzi – Wydział Zamiejscowy w Kaliszu. Te 3 szkoły wybrano spośród szkół wyższych na terenie Kalisza, kierując się tym, że były to szkoły grupujące najwięcej studentów. Badania przeprowadzono w roku akademickim 2008/2009. Badana grupa liczyła 800 ankietowanych (w tym 458 kobiet – 57,3% oraz 342 mężczyzn – 43,7%). Po wstępnej analizie wyników, zdecydowano o wyeliminowaniu niewielkiej części ankiet, wypełnionych przez studentów w istotny sposób zaburzających jednorodnośd badanej grupy, co zostało szczegółowo udokumentowane w rozdziale 4.3.3. Ostatecznie badania przeprowadzono na próbie 725 studentów (w tym 414 kobiet, 57,3% oraz 311 mężczyzn, 42,7%) uczących się w Paostwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Kaliszu oraz na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza – Filia w Kaliszu.

Materiał do badao stanowiły anonimowe ankiety wypełnione przez studentów wymienionych wyżej uczelni. Metodę badawczą stanowił sondaż diagnostyczny. Techniką badawczą była anonimowa ankieta, a narzędziem badawczym kwestionariusz ankiety opracowany przez Pracownię Badao Społecznych w Sopocie (p. aneks) – głównie dla potrzeb Krajowego Biura do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii.² Zawierał on 40 pytao w części głównej oraz 13 pytao z tzw. „metryczki”. Do badao wykorzystano wszystkie pytania z głównej części ankiety i wszystkie pytania z metryczki.

Kwestionariusz zawierał 40 pytao dotyczących zażywania substancji psychoaktywnych m.in.: świadomości na temat istnienia problemu uzależnieo w środowisku studenckim oraz jego wagi (pytania 1-4),

spożywania alkoholu (pytania 5-10),

przyjmowania substancji psychoaktywnych (pytania 11-22),

szybkości i łatwości dostępu do substancji psychoaktywnych (pytania 23-27),

oceny zagrożeo wiążących się z zażywaniem substancji psychoaktywnych (pytania 28-32), profilaktyki (pytania 33-40), w tym możliwości wyciągania przez uczelnie konsekwencji w stosunku do osób, które zażywają lub rozprowadzają substancje psychoaktywne na terenie uczelni (pytania 37-38).

Kwestionariusz ankiety kooczyła „metryczka” zawierająca 13 pytao o: płed,

wiek,

stan cywilny, posiadanie dzieci, rok studiów,

miejsce zamieszkania w czasie studiów,

osoby, z którymi mieszkają studenci w czasie studiów, miejsce stałego zamieszkania,

wysokośd i źródła dochodów studentów, dochody rodziców lub opiekunów studentów, wykształcenie rodziców.

2 Kwestionariusz tej ankiety został udostępniony autorce przez dr Piotra Jabłooskiego – dyrektora Krajowego Biura do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii.

Dodatkowo, chod pytanie to nie jest bezpośrednio zamieszczone w ankiecie, w badaniach uwzględniano uczelnię, na której studiowali respondenci (prowadząc badania wiedziano, które kwestionariusze zostały wypełnione przez studentów jakiej uczelni). Pełen tekst ankiety znajduje się w załączniku do niniejszej pracy. W ankiecie występują różnego rodzaju pytania (niektóre z nich dodatkowo rozszerzane o warianty): jednokrotnego wyboru, wielokrotnego wyboru, wymagające podania określonej wartości (np. wiek) – w tym enumeratywne (np. rok studiów), opisowe.

4.2 Metoda badania

Przebieg badao:

Po uzyskaniu zgody przez władze 3 uczelni ww. na przeprowadzenie badao autorka skontaktowała się z działem dydaktyki poszczególnych uczelni i ustaliła harmonogram spotkao ze studentami celem przeprowadzenia wśród nich badao ankietowych.

W badaniach uczestniczyli studenci którzy w tych dniach brali udział w zajęciach dydaktycznych w swoich uczelniach. Po konsultacji z wykładowcą przystąpiono do przeprowadzenia badania. Poinformowano studentów o celu prowadzonych badao i sposobie wypełniania kwestionariusza ankiety. W trakcie wypełniania ankiet nie udzielano żadnych wyjaśnieo dotyczących wiedzy nt. substancji psychoaktywnych, zachowao ludzi młodych i dotychczasowych wyników badao. Aby też nie sugerowad studentom odpowiedzi prowadząca badania nie przedstawiła swojego stanowiska w tym zakresie. Przeciętny czas wypełniania ankiety wynosił ok. 25-30 minut. Wszystkie kwestionariusze po ich wypełnieniu zostały zwrócone przez respondentów ankieterowi. Podczas ich analizy stwierdzono, że 30 ankiet wypełniono nieprawidłowo, dlatego nie zostały uwzględnione w badaniu. Na niektóre pytania nie udzielono żadnej odpowiedzi. W czasie trwania badania studentom zapewniono anonimowośd. Zastosowano wymóg nieobecności wykładowcy na sali zajęd. Dane uzyskane będą udostępnione władzom uczelni lub innym instytucjom zajmującym się uzależnieniami wyłącznie w formie zbiorczych zestawieo. Zebrany materiał badawczy i czas jego uzyskania przedstawiono w Tab. 2.

Tab. 2. Miejsce, czas przeprowadzenia badao oraz liczby rozdanych i zebranych

ankiet Nazwa szkoły wyższej Data przeprowadzenia badao

Liczba wypełnionych ankiet: Rozdanych studentom Zebranych od studentów Odrzuconych z powodu nieprawidłowego wypełnienia Zakwalifikowanych do opracowania PWSZ w Kaliszu _{9-13.06.2009 600 600 19 581} UAM w Poznaniu (filia w Kaliszu) ^{28-31.05.2009 150 150 5 145}

WSFiI w Łodzi (filia

w Kaliszu) ^{2-5.06.2009 80 80 6 74}

Ogółem 830 830 30 800

Respondenci, którzy nie mieli własnych doświadczeo z używaniem substancji psychoaktywnych, wypełniali jedynie częśd ankiety (pytania od numeru 1 do numeru 11 i od numeru 23 do numeru 40). Te fakty uwzględniono w obliczeniach statystycznych (np. podając liczby studentów, którzy wypowiadali się o uzależnieniach, nie mając własnych doświadczeo z zażywaniem substancji psychoaktywnych).

4.3 Metoda oceny statystycznej wyników

W rozdziale tym zawarto informacje teoretyczne dotyczące wykonywanych testów, a także podstawowe informacje związane z charakterystyką prac przeprowadzonych w trakcie analizy. Omówiono m.in. oznaczenia konsekwentnie stosowane w poszczególnych tabelach, a także przedstawiono w jaki sposób uzyskano prezentowane wyniki badao (szczególnie w ujęciu wykorzystanych technologii informatycznych).

Wyniki ankiet wprowadzono do bazy danych i opracowano w dwojaki sposób:

Analiza zbiorcza odpowiedzi na poszczególne pytania – przeprowadzono „jednowymiarowe” podsumowanie poszczególnych wariantów odpowiedzi, wysuwając w niektórych miejscach wnioski natury ogólnej.

Analiza statystyczna – przy pomocy wybranych metod statystycznych, odpowiednich dla posiadanego materiału, przeprowadzono szereg testów pozwalających wykryd lub wykluczyd uzasadnione statystycznie powiązanie między poszczególnymi cechami (np. czy płed jest statystycznie związana z częstotliwością zażywania substancji odurzających).

Wyniki analizy zbiorczej odpowiedzi na poszczególne pytania podzielono na dwie grupy. Pierwsza z nich obejmuje odpowiedzi z „metryczki”, dotyczące czynników socjodemograficznych. Rezultaty w tym zakresie przedstawiono w rozdziale 5.1 - Charakterystyka ogólna badanych. Natomiast pozostałe wyniki, łącznie z analizą statystyczną, pogrupowano zgodnie z podziałem kwestionariusza na grupy pytao wskazane w podrozdziale 4.1 i przedstawiono w poszczególnych rozdziałach od 5.2 do 5.7. Dyskusja wyników znajduje się w rozdziale 6.

4.3.1 Wykorzystane testy statystyczne

W badaniach realizowanych w ramach niniejszej pracy zastosowano podejście weryfikacji hipotez statystycznych zgodne z *134+. Zastosowano kilka różnych rodzajów testów statystycznych, które zostały krótko scharakteryzowane poniżej.

Test chi-kwadrat Pearsona – korzystano z niego w ramach niniejszej pracy bardzo szeroko ze względu na fakt, że służy on do badania zależności dwóch zmiennych, z których przynajmniej jedna jest ujęta w skali jakościowej (niemożliwej do ujęcia przy pomocy osi z zaznaczonymi przedziałami wartości). Jest to zatem w zasadzie jedyny test nadający się do wykorzystania przy badaniu np. wielkości, których wartości uzyskano w wywiadach środowiskowych na zasadzie pytao typu „tak/nie” *135+. Badania realizowano przy pomocy tworzenia tabel kontyngencji, które wypełniano danymi pobranym z kwestionariusza. Konstrukcja kwestionariusza zgadza się ponadto z warunkami stosowania testu – np. każda pojedyncza obserwacja powinna mied wpływ tylko na jedną komórkę tabeli kontyngencji *65+. Założenie to jest spełnione dla pytao, w których można było wybrad tylko jedną odpowiedź. W razie potrzeby stosowano tzw. poprawkę Yatesa *136+.

Nieparametryczny test Manna Whitneya – test służący do porównywania dwóch grup danych, określany również często w piśmiennictwie zagranicznym jako test Wilcoxona dla sumy rang *66+. Test wykorzystano, ponieważ w przypadkach, kiedy niezbędne było porównywanie 2 grup, nie było spełnione jedno z założeo wiarygodności testu t-Studenta nie jest spełnione (np. ze względu na cechy rozkładu zmiennej losowej).

Test Kołmogorowa-Smirnowa – należy do grupy testów zgodności, które weryfikują określone założenia dotyczące postaci rozkładu zmiennej losowej dla jednej próby *137+. Pozwala on stwierdzid, czy rozkład badanej zmiennej jest rozkładem normalnym. Z kolei dużą zaletą jest istnienie odmiany testu Kołmogorowa – Smirnowa, która pozwala na stosowanie go dla mało

licznych prób *138+ (z czego skorzystano w ramach niniejszej pracy). Test ten nie był stosowany jawnie – korzystało z niego użyte oprogramowanie statystyczne w celu stwierdzenia, czy do badania istotności różnic średnich arytmetycznych można zastosowad test t-Studenta, czy test Manna – Whitneya.

4.3.2 Dobór poziomu istotności

Poziom istotności wyniku jest miarą dopuszczalnego błędu tzw. i rodzaju, polegającego na odrzuceniu hipotezy zerowej, mimo że jest ona prawdziwa. Hipoteza zerowa – dla testów chi-kwadrat Pearsona – mówi o braku statystycznie istotnego związku między badanymi wielkościami. Poziom istotności oznacza się grecką literą α *134+.

Przy weryfikacji hipotezy za pomocą oprogramowania komputerowego wprowadza się drugi poziom istotności (ex post, w odróżnieniu od poziomu istotności α (ex ante). Zwany jest zwykle poziomem prawdopodobieostwa i oznaczany w pakietach komputerowych przez p. Autorzy badao naukowych podają zwykle tę wartośd jako prawdopodobieostwo, że zaobserwowane różnice są dziełem przypadku. Jeżeli α > p, to na danym poziomie istotności α odrzuca się hipotezę zerową, a więc można mówid o istnieniu związku istotnego statystycznie *134+.

Dobór poziomu istotności ma duże znaczenie, ponieważ wybierając niższy poziom istotności, trudniej odrzucid hipotezę zerową (a więc stwierdzid obecnośd związku istotnego statystycznie), jednak za to uzyskuje się wyższy poziom wiarygodności hipotezy alternatywnej (tj. przyjęcie istnienia wspomnianego związku jest mocniej uzasadnione). Niższy poziom istotności pozwoli więc na uzyskanie mniejszej liczby, ale bardziej wiarygodnych rezultatów. Poziom istotności należy ustalid przed rozpoczęciem testów. W naukach biologicznych jest to zwykle wartośd 0,05 lub mniejsza (w bardziej krytycznych zastosowaniach – np. badania nad skutecznością nowego leku), w naukach społecznych – najczęściej 0,05. Nie jest jednak błędem założenie niższej wartości. Wartośd 0,05 niesie w bowiem sobie dośd dużą możliwośd popełnienia błędu (5%). Wyniki istotne na poziomie p=0,01 uważa się powszechnie za statystycznie istotne, zaś wyniki istotne na poziomie p=0,005 lub p=0,001 nazywane bywają wysoce istotnymi [139].

W ramach niniejszej pracy zdecydowano się na przyjęcie wartości α równej 0,01. Oznacza to, że istnieje tylko 1% szans na to, że wyciągnięty wniosek o istotnej statystyczne zależności nie jest rezultatem przypadkowego zaburzenia danych. W tekście pracy obliczone wartości p nie są podane jawnie, jednak jeżeli mówi się o wykrytej zależności, należy mied pewnośd, że wyznaczona wartośd ex post jest mniejsza od 0,01.

4.3.3 Przekształcenia rezultatów ankiet niezbędne do badań

statystycznych

W toku analizy uzyskanych rezultatów zidentyfikowano dodatkowo pewne podgrupy, których uwzględnienie w obliczeniach mogłoby zaburzyd uzyskane wyniki. Czyniono tak w przypadkach, gdy mało liczne grupy respondentów cechowały się wyraźnie różną charakterystyką od pozostałych ankietowanych. Należy odnotowad tutaj następujące modyfikacje:

Wśród 800 ankiet zakwalifikowanych do badao zidentyfikowano 56 wypełnionych przez osoby studiujące w trybie niestacjonarnym. Podgrupa ta stanowiła 7,0% całości badanej próby, przy tym charakteryzując się wieloma odmiennymi cechami od jej reszty (np. wiek, stan cywilny, poziom dochodów). Zdecydowano się więc wykluczyd tę grupę z badao, zmniejszając liczebnośd badanej próby do 744. Nie zdecydowano się natomiast na usunięcie respondentów studiujących na IV oraz V roku studiów, z uwagi na to, że były to również studia stacjonarne.

Po wykluczeniu grupy wspomnianej powyżej sprawdzono, że wśród ankietowanych pozostało jedynie 19 osób studiujących w kaliskiej filii WSFiI. Stanowią oni tylko 2,6% badanej grupy, a fakt studiowania na innej uczelni mógłby istotnie zaburzyd strukturę odpowiedzi. Zdecydowano się również te osoby usunąd z grupy ostatecznie zakwalifikowanej do badao, ustalając jej liczebnośd na 725 i realizując badania jedynie dla studentów dziennych 2 uczelni: PWSZ oraz UAM.

Ponadto zrealizowano pewne przekształcenia, których celem było zwiększenie prawdopodobieostwa spełnienia warunków wiarygodności testów chi-kwadrat Pearsona przy jednoczesnym minimalnym wpływie na szczegółowośd wnioskowania. Postępowano tak w sytuacji, w której liczba odpowiedzi była duża, a jednocześnie nieróżnicująca drastycznie badanej grupy. Były to następujące przekształcenia:

1. Uproszczenie pytania m9, odnoszącego się do poziomu średnich miesięcznych dochodów ankietowanych.

Poniżej (Tab. 3) przedstawiono opcje zawarte w oryginalnej ankiecie oraz zagregowane odpowiedzi, zastosowane w badaniach. Niesymetryczny przydział klas oryginalnych do ostatecznie użytych wynika z liczności poszczególnych podgrup respondentów. Przesunięcie w górę progu dochodów kwalifikującego do ostatniej klasy spowodowałoby, że byłaby ona zbyt mało liczna. Z kolei obniżenie tego progu spowodowałoby, że różnica w dochodach w ramach zagregowanej klasy odpowiedzi byłaby zbyt rażąca. Mogłoby to istotnie zaburzyd proces wnioskowania statystycznego.

Tab. 3. Poziom średnich miesięcznych dochodów ankietowanych osób (forma

uproszczona)

Lp. Odpowiedź w ankiecie ^{Przekształcenie oryginalnych} odpowiedzi zastosowane do badao

1. do 100 PLN do 300 PLN 2. 101-200 PLN 3. 201-300 PLN 4. 301-500 PLN 301-750 PLN 5. 501-750 PLN 6. 751-1000 PLN powyżej 750 PLN 7. 1001-1500 PLN 8. 1501-2000 PLN 9. 2001-3000 PLN 10. powyżej 3000 PLN

2. Zintegrowanie oraz uproszczenie dwóch pytao metryczki, odnoszących się do wykształcenia (ukooczonego) odpowiednio ojca/opiekuna oraz matki/opiekunki ankietowanych.

Rozważanie zależności istotnych statystyczne odmiennie dla wykształcenia każdego z rodziców (opiekunów) sugerowało, że może prowadzid do fałszywych wniosków – szczególnie w sytuacji, kiedy cechują się oni zróżnicowanym wykształceniem. Dlatego zdecydowano się na zmianę oraz przyznano każdemu z rodziców od 1 do 4 punktów w zależności od udzielonej odpowiedzi (por. Tab. 4).

Tab. 4. Poziom wykształcenia rodziców lub opiekunów respondentów – punkty

przyznawane za wykształcenie każdego z rodziców

Lp. Odpowiedź w ankiecie ^{Liczba punktów dla pojedynczego} rodzica (opiekuna)

1. podstawowe 1

2. zawodowe 2

3. średnie lub policealne 3

4. wyższe 4

Punkty uzyskane przez obojga rodziców (opiekunów) następnie zsumowano. Nie ma w tym przypadku znaczenia, czy bierze się pod uwagę sumę, czy średnią dla obojga rodziców lub opiekunów, ponieważ ankietowani w każdym przypadku zaznaczyli obie odpowiedzi.

Dla zsumowanych punktów określono następnie finalne kategorie: „przeciętnie wykształceni rodzice” – od 2 do 5 pkt.

„lepiej wykształceni rodzice” – powyżej 5 pkt.

Przyporządkowanie do powyżej zdefiniowanych kategorii odpowiedzi prezentuje Tab. 5. Definiując nazwy kategorii, nie zakładano w żaden sposób pejoratywnego charakteru określenia „przeciętne” – nie użyto określenia „średnie” ze względu na możliwe mylne odniesienie go do złożenia przez rodziców ankietowanego matury.

Tab. 5. Poziom wykształcenia rodziców lub opiekunów respondentów – ustalenie

przydziału do ostatecznych kategorii odpowiedzi

Liczba punktów dla matki (opiekunki)

1 2 3 4

Liczba punktów dla ojca (opiekuna)