przeciętnie przeciętnie przeciętnie lepiej

3 przeciętnie przeciętnie lepiej lepiej

4 przeciętnie lepiej lepiej lepiej

Dodatkowo zdecydowano, że w ostatecznej wersji badao nie będą uwzględniane ewentualne zależności statystyczne między stosunkiem do substancji psychoaktywnych a stanem cywilnym ankietowanych. Motywem do takiego kroku był fakt, że spośród 725 osób, których ankiety uwzględniono ostatecznie w badaniach, tylko 14 (1,9%) okazało się pozostawad w związku małżeoskim. z drugiej strony, tych ankietowanych nie usuwano z dalszych analiz, ponieważ taki a nie inny stan cywilny nie tworzy istotnej różnicy dla badao realizowanych dla środowiska studenckiego (inaczej, niż ma to miejsce w przypadku trybu studiów czy nazwy uczelni, które to czynniki dla studentów tworzyd mogą zupełnie inne warunki ich funkcjonowania).

Z podobnych przyczyn nie zdecydowano się na analizowanie postaw i zachowao ankietowanych w odniesieniu do substancji psychoaktywnych w zależności od wieku ankietowanych. 559 ankietowanych (77,1%) jest w wieku 20-22 lata, a 678 (93,5%) – w wieku 19-23 lata. Powyżej 25 lat mają tylko pojedynczy ankietowani. Nie badano również postaw ankietowanych np. W zależności od faktu posiadania przez nich dzieci, ponieważ sytuację taką zadeklarowało tylko 14 badanych (1,93%).

4.3.4 Przekształcenia tabel kontyngencji dla testów chi-kwadrat Pearsona

Jak wspomina się przy okazji poszczególnych testów, bardzo częstą była sytuacja, w której rozkład danych dla testów chi-kwadrat Pearsona nie spełniał kryteriów wiarygodności tego rodzaju testów. Czynniki sprzyjające występowaniu takich sytuacji to przede wszystkim:

Duża liczba opcji możliwych do wyboru w odpowiedzi na pytanie (tzw. klas odpowiedzi), Nierównomierny rozkład odpowiedzi w ramach poszczególnych opcji (klas odpowiedzi), Duża liczba grup, na jakie dzielono ankietowanych (tzw. klas respondentów),

Nierównomierny rozkład odpowiedzi w ramach poszczególnych klas respondentów,

Niewielka liczba odpowiedzi (mimo, że w sumie respondentów – po przekształceniach opisanych w rozdziale 4.3.3 – było 725, na pytania związane z doświadczeniami związanymi z zażywaniem substancji psychoaktywnych odpowiadała tylko częśd ankietowanych, która liczyła 175 osób).

Należy zwrócid uwagę, że w przypadku jednoczesnego wystąpienia dwóch lub więcej powyższych czynników, ryzyko konieczności modyfikacji znacznie wzrastało, a w wielu przypadkach należało dokonad kilku różnych przekształceo.

Pojęd „klasy odpowiedzi” oraz „klasy respondentów” używa się w ramach niniejszej pracy dośd często. Klasa odpowiedzi oznacza grupę ankietowanych, którzy udzielili na dane pytanie takiej samej odpowiedzi (np. wszyscy ankietowani, którzy odpowiedzieli „tak”). Klasa respondentów odnosi się do grupy osób o tej samej charakterystyce względem rozpatrywanego kryterium różnicującego respondentów (np. dla płci – tylko mężczyźni). Dla jasności, różnicę między klasami odpowiedzi a klasami respondentów (badanych, ankietowanych) przedstawia poniższa tabela (Tab. 6).

Tab. 6. Zobrazowanie pojęd „klas odpowiedzi” i „klas respondentów” dla

przykładowej tabeli kontyngencji

KLASY ODPOWIEDZI

tak nie trudno powiedzied

KLASY RESPONDENTÓW kobiety odpowiedzi „tak” udzielone przez kobiety odpowiedzi „nie” udzielone przez kobiety odpowiedzi „trudno powiedzied” udzielone przez kobiety mężczyźni odpowiedzi „tak” udzielone przez mężczyzn odpowiedzi „nie” udzielone przez mężczyzn odpowiedzi „trudno powiedzied” udzielone przez mężczyzn

W przypadku konieczności modyfikacji oryginalnej tabeli kontyngencji zwracano uwagę przede wszystkim na to, aby przekształcenia miały możliwie niewielki wpływ na wyciągnięte wnioski. Oczywiste jest bowiem, że koocowy rezultat i jego interpretacja zależą od tego, jaką postad miała zmodyfikowana tabela kontyngencji. Usuwanie klasy odpowiedzi lub klasy respondentów powoduje, że wnioski zmniejszają swój zasięg (np. zamiast reguł rządzących odpowiedziami „tak”, „nie” i „trudno powiedzied”, można próbowad usunąd klasę respondentów „trudno powiedzied” i opisywad jedynie związki rządzące odpowiedziami twierdzącymi i przeczącymi – zatem wiedza związana z niezdolnością udzielenia konkretnej odpowiedzi zostaje utracona). Z kolei łączenie klas odpowiedzi i klas respondentów sprawia, że wnioski stają się mniej szczegółowe (np. nie można mówid osobno o mieszkaocach wsi, małych, średnich i większych miast, ale jedynie o mieszkaocach wsi oraz o mieszkaocach miast).

Starano się w pierwszej kolejności łączyd klasy odpowiedzi, a dopiero potem klasy respondentów (aczkolwiek w niektórych rozdziałach – szczególnie tam, gdzie niektóre klasy respondentów były mało liczne – dokonywano agregacji klas respondentów wspólnie dla wszystkich testów;

Usuwanie klas odpowiedzi stosowano jedynie wówczas, gdy miało to możliwie niewielki wpływ na wyciągane wnioski. Dla przykładu, z 3 klas odpowiedzi „tak”, „nie” oraz „trudno powiedzied” dopuszczalne jest usunięcie odpowiedzi „trudno powiedzied”, ponieważ dla interpretacji wyników kluczowe są odpowiedzi „tak” i „nie”. Z kolei dla zestawu odpowiedzi „małe ryzyko”, „średnie ryzyko” i „duże ryzyko” usunięcie którejkolwiek z klas bardzo znacznie zaburzyłoby równowagę rozkładu odpowiedzi (zostałyby utracone istotne informacje). W tym przypadku lepszym wyjściem byłoby łączenie klas respondentów.

Starano się unikad usuwania klas respondentów, chyba że były mało znaczące. Za to niekiedy usuwano odpowiedzi udzielane przez bardzo niewielu ankietowanych (np. W przypadku pytania o pierwszy środek, zażyty przez badanych usuwano klasy odpowiedzi wybierane przez co najwyżej 1 ankietowanego). Naturalnie, usuwanie klas odpowiedzi (tak samo byłoby dla klas respondentów) nie było możliwe, jeżeli ich liczba była mniejsza niż 3.

W przypadku łączenia klas odpowiedzi oraz klas respondentów starano się łączyd ze sobą klasy najmniej liczne. Dla przykładu, bardzo niewielu respondentów określało pewne zachowania jako nieobarczone ryzykiem, obarczone małym ryzykiem lub obarczone umiarkowanym ryzykiem, a znacznie większa liczba ankietowanych udzielała odpowiedzi „duże ryzyko” i „trudno powiedzied”. W takim przypadku łączono klasy odpowiedzi „brak ryzyka”, „małe ryzyko” oraz „umiarkowane ryzyko” w umowną klasę odpowiedzi „co najwyżej umiarkowane ryzyko”. Pewnym wyjątkiem było kompleksowe wspólne uwzględnianie osób mieszkających w miastach o wielkości 50-200 tys. mieszkaoców oraz w miastach powyżej 200 tys. mieszkaoców, gdzie tylko tych drugich było bardzo mało.

Jeżeli klasy odpowiedzi lub klasy respondentów można było umieścid na skali porządkowej (np. względem poziomu dochodów czy wykształcenia bądź wielkości miejscowości pochodzenia), łączono tylko przyległe na skali klasy odpowiedzi (respondentów) – np. można rozważad połączenie klas respondentów mieszkających w miastach do 5 tys. mieszkaoców oraz od 5 do 50 tys. mieszkaoców, ale np. mieszkaoców wsi nie połączono by z klasą respondentów mieszkających w miastach ponad 50 tys. mieszkaoców, nawet gdyby te dwie klasy były najmniej liczne. Klasy te leżą bowiem na dwóch kraocach skali porządkowej. Jeżeli klas nie można było umieścid na skali porządkowej (np. gdy klasy opisywały różne rodzaje środków odurzających), łączenia unikano.

Stosując reguły opisane powyżej, starano się wykonywad minimalną liczbę modyfikacji niezbędnych do spełnienia warunków wiarygodności testu. Pozwala to na wyciągnięcie maksymalnie szczegółowych wniosków.

Dokonane w ten sposób przekształcenia nie są w każdym przypadku szczegółowo opisane w tekście pracy, jednak analizując poszczególne tabele, zauważyd można często, zamieszczone w tabelach odpowiednie opisy. W niektórych przypadkach odpowiednie uwagi zawarto również w opisie tabel.

Przykład przekształconej tabeli przedstawiono poniżej (Tab. 7). W oryginalnym teście niektórych odpowiedzi udzielono bardzo rzadko i spowodowało to brak spełnienia warunków wiarygodności testu chi kwadrat Pearsona (z uwagi na niewielkie wartości w zbyt wielu komórkach tabeli kontyngencji). W celu wyeliminowania tego problemu najpierw zdecydowano się usunąd najmniej

znaczącą klasę odpowiedzi „trudno powiedzied”. Nie przyniosło to poprawy sytuacji. Wobec tego dokonano próby połączenia dwóch najmniej licznych klas odpowiedzi „nie ma ryzyka” i „małe ryzyko”. Utworzono zagregowaną klasę „co najwyżej małe ryzyko”, w której zsumowano obie odpowiedzi udzielone przez studiujących na UAM i osobno na PWSZ. Tym razem warunki wiarygodności zostały spełnione. Odpowiednie oznaczenia zawarto w tabeli. Istotną kwestią jest, że pomimo usunięcia klasy odpowiedzi „trudno powiedzied”, wielkości procentowe zawarte w tabeli nadal odnoszą się do wszystkich respondentów – nie sumują się więc w wierszu do 100%. Uczyniono tak w celu uczynienia wiarygodnymi porównania z testami, dla których nie usuwano klas odpowiedzi. Ponieważ podejście takie może nie byd intuicyjne, odpowiednie zapisy zawarto w każdym przypadku w opisie poprzedzającym tabelę zawierającą test.

Tab. 7. Ilustracja przekształceo tabel kontyngencji (na przykładzie Tab. 116)

Zachowanie Uczelnia

Liczba wskazao

Nie ma ryzyka Małe ryzyko ^Umiarkowane

ryzyko ^{Duże ryzyko}

Trudno powiedzied

n % n % n % n % n %

Palą jedną lub więcej paczek papierosów dziennie UAM _Połączono klasę odpowiedzi 6 4,2% 11 7,6% 122 84,7% _Usunięto klasę odpowiedzi PWSZ 21 3,6% 110 18,9% 430 74,0% Wszyscy 27 3,7% 121 16,7% 552 76,1%

4.3.5 Wykorzystanie technologii informatycznych w procesie analizy

W związku z dużą ilością pytao do konfrontowania, zrezygnowano z prowadzenia ręcznych obliczeo w arkuszu kalkulacyjnym. W miejsce tej metody zdecydowano się na zakodowanie wszystkich 800 ankiet w arkuszu kalkulacyjnym, przekopiowanie ich do komputerowej bazy danych, a następnie – przy wykorzystaniu niezbędnych skryptów – wykonywanie zapytao do bazy danych. Bazę tę następnie dodatkowo przekształcono, usuwając z niej częśd rekordów, a pozostałe modyfikując, w celu wykonania przekształceo opisanych w rozdziale 4.3.3. Większośd wyników uzyskanych z bazy danych zapisano w pliku tekstowym w formacie CSV [140] (pojedyncze rekordy zapisywane są w jednej linii, a poszczególne pola są rozdzielane przecinkami). Plik taki można następnie bardzo łatwo przekonwertowad do formatu wykorzystywanego przez arkusz kalkulacyjny. W odniesieniu do niektórych szczególnie skomplikowanych zapytao odpowiednie wyniki z bazy danych uzyskano ręcznie.

Podczas pisania niniejszej pracy wykorzystano następujące oprogramowanie:

Arkusz kalkulacyjny Microsoft Excel 2007 *141+ (przechowywanie wyników ankiet, praca na ustrukturalizowanych wynikach zapytao do serwera bazy danych, generowanie wykresów); Arkusz kalkulacyjny OpenOffice Calc w wersji 3.1.0 *142+ (konwersja plików .CSV na pliki .XLS); Serwer baz danych MySQL w wersji 5.1.35 *143+ (przechowywanie wyników ankiet i generowanie odpowiedzi na zadane zapytania);

Serwer WWW Microsoft IIS w wersji 7.0 *144+ (serwer umożliwiający uruchomienie aplikacji zadającej zapytania do serwera bazy danych);

Interpreter języka stron PHP wersji 5.2.x *145+ (język skryptowy do automatycznego zadawania zapytao);

Edytory plików tekstowych Notepad++ w wersji 5.0.3 [146] oraz Notatnik (przygotowanie struktury bazy danych i poleceo ją wypełniających, przygotowanie skryptów w języku PHP automatycznie zadających zapytania do bazy danych);

Edytor tekstu Microsoft Word 2007 [147] (edycja tekstu pracy);

Przeglądarka internetowa Mozilla Firefox w wersji 3.5 [148] (uruchamianie aplikacji w języku PHP);

Graph Pad InStat Demo w wersji 3.06 [149] (obliczenia statystyczne oraz ich częściowa interpretacja) – por. Ryc. 1.

Pracę niniejszą utworzono na komputerze pracującym pod kontrolą systemu operacyjnego Microsoft Vista Ultimate Edition [151].

Ryc. 1. Ekran programu do obliczeo statystycznych GraphPad InStat Demo.

Liczba pojedynczych testów statystycznych, jakie należało wykonad (rzędu kilku tysięcy) sprawiła, że wykorzystanie technologii informatycznych umożliwiło w ogóle realizację tak dużego wolumenu obliczeo na potrzeby niniejszej pracy.