„Kurier Warszawski" to jeden z nielicznych czołowych organów prasowych Warszawy, który przez sto osiemnaście lat (1821-1939) kształtował opinie i gusty ówczesnych warszawian we wszystkich dziedzinach życia. Cieszył się nie tylko największą popularnością spośród pism codziennych, był także gazetą dla wszystkich i przez bardzo wielu chętnie czytaną. „Kurier" po krótkim okresie kryzysu pod koniec lat sześćdziesiątych XIX w., po objęciu redakcji przez Wacława Szymanowskiego (28 stycznia 1868 r.) szybko przeszedł drogę przekształcenia „z małego dzienniczka opisującego głównie wypadki codzienne Warszawy w [...] wielkie pismo o zasięgu ogólnopolskim".1 W latach
1868 - 1886 „Kurier" to gazeta o charakterze społeczno-kulturalnym. W latach następnych już za redaktorstwa Franciszka Olszewskiego dziennik ten stawał się powoli pismem, w którym zaczęła dominować problematyka społeczno--polityczna i gospodarcza. Po objęciu redakcji przez Franciszka Nowodwors
kiego „Kurier Warszawski" stał się istotną platformą popularyzacji idei naro-dowo-demokratycznej oraz udzielał - w miarę ówcześnie istniejących możliwo
ści - wsparcia temu kierunkowi politycznemu. Ideologia obozu narodowo-demokratycznego była obecna i popierana w piśmie także po odejściu Nowo
dworskiego z redakcji pisma w roku 1899. Jako sumienny sprawozdawca uroczystości religijnych i akcji dobroczynnych dziennik cieszył się poparciem hierarchii kościelnej oraz instytucji charytatywnych. Ogłoszenia, informacje
1 Z. Kmiecik, Prasa warszawska w latach 1886-1904, Wrocław 1989, s. 30.
L90 Zbigniew Anculewicz
inansowe i giełdowe stały się niezbędne nie tylko dla warszawskich kupców rzemieślników, ale także i dla przedsiębiorców tak krajowych, jak i za
granicznych. Związany był również ściśle z przedstawicielami ośrodków culturalnych i naukowych, wśród których znalazł nie tylko wiernych czy
nników, ale także autorów materiałów do publikacji na swoich łamach.
Pismo to docierało również do niższych klas społecznych, trafiało do szerokiego masowego odbiorcy.
Publikowane poniżej cztery listy: trzy redaktorów odpowiedzialnych „Ku
riera Warszawskiego": Wacława Szymanowskiego, który pełnił tę funkcję ar latach 1868-1886, Franciszka Olszewskiego (1886-1896) i Franciszka Nowodworskiego (1897 - 1899) oraz jeden list Hortensji Lewentalowej, będącej współwydawcą dziennika, mówią o codziennych bolączkach w kierowaniu pracami redakcji, w której pracowało na początku XX w. blisko 50 osób.
Spóźnienia w oddawaniu materiałów do składu, nierobienie adnotacji o źródle informacji były codziennością w redakcjach pism warszawskich i to nie tylko na przełomie XIX i XX w. Cytowane listy stanowią ciekawy przyczynek do dziejów nie tylko „Kuriera Warszawskiego", ale także i dziejów dziennikarstwa war
szawskiego. Ukazują dziennikarza także jako normalnego człowieka, który, choć pełnił jakże ważną funkcję obarczoną dużą dozą społecznego zaufania, był także osobą z krwi i kości ze wszystkimi słabostkami ludzkimi, jak lenistwo, brak punktualności, pisanie i oddawanie matriałów w ostatniej chwili.
Listy te nie były publikowane. Są przechowywane w Archium Państwowym miasta stołecznego Warszawy - zbiorze po spuściźnie wielkiej dziennikarskiej rodziny Korotyńskich, która odgrywała znaczącą rolę w czasopiśmiennictwie warszawskim na przełomie XIX i XX w.
List Wacława Szymanowskiego do członków redakcji i współpracowników
„Kuriera Warszawskiego" datowany w Warszawie dnia 4 grudnia 1886 r.2
Do Szanownych Panów Współpracowników „Kuriera Warszawskiego".
Zdarza się często, że wiadomość i artykuły do „Kuriera" bywają dostarczone zbyt późno i prawie równocześnie przez większą część pp. współpracowników tak, że redakcja nie jest w stanie dokładnie ich przejrzeć, a zecerzy, którzy godziny całe na materiał daremnie wyczekiwali, nagle zostają zasypani rękopisami i korektami, i pomimo całego pośpiechu nie mogą na czas z robotą wydążyć.
Skutkiem tego opóźnia się posłanie do cenzury, korekty i rewizje nie mogą być [zrobione], łamanie i format numeru ulega zwłoce, druk zaczyna się za późno i pismo nie może być doręczone prenumeratorom w czasie właściwym, co wywołuje reklamacje
2 Zob. Archiwum Państwowe miasta stołecznego Warszawy (dalej APW), Teki Korotyńskich (dalej Zb. Kor). XI-2504. Wacław Szymanowski.
i budzi niezadowolenie. Taki stan rzeczy wyrządza pismu szkodę materialną i moralną;
dlatego zmuszony jestem upraszać Szan[ownych] Panów o pomoc i poparcie w niezwłocz
nym zaprowadzeniu takiego przymusu, żeby druk numeru wieczornego był bezwarun
kowo rozpoczynany najpóźniej o 4-tej po południu, zaś numeru porannego o godz[inie]
4-tej rano.
Do urzeczywistnienia tego niezbędnym jest, ażeby zecernia otrzymywała materiał do składania możliwie wcześniej w terminach dla każdego działu redakcyjnego z góry określonych, a mia[nowicie]:
a) do numeru porannego o godzinie najpóźniej do godzfiny]
1. Wiadomości bieżące i artykuły wstępne 7 wieczfór] 10 wiecz[orem]
2. Felietony przygodne 7 [wieczór] 9 [wieczorem]
3. Giełda i targi 8 [wieczór] 9 [wieczorem]
4. Sprawozdania urzędowe 7 [wieczór] 9 [wieczorem]
5. Sprawozdania z posiedzeń, widowisk etc - 12 [wieczorem]
6.Telegramy - 1.30 [w nocy]
7. Korekty 8 [wieczór] 10 [wieczorem]
Dalsze korekty od godz[iny] 19 do końca te tylko, które po godz[inie] 10-tej do składania nadeszły.
b) do numeru popołudniowego
1. Felieton i artykuły wstępne w przeddzień - 11 rano 2. Polityka -3. Wiadomości bieżące i teatralne 10 [rano] 1 [w południe]
4. Wiadomości administracyjne 11 rano 12 [w] poł[udnie]
5. Ze świata 10 rano 1 [po] połfudniu]
6. Z Cesarstwa 11 [rano]
7. Z ostatniej poczty 12 [w] poł[udnie]
8. Giełda, targi 1 [po południu]
9. Telegramy 2.30 [po południu]
10. Sprawozdania sądowe 1.30 [po południu]
11. Korekty artykułów wstępnych i felieton .... ll[rano]
Dalsze korekty jak najwcześniej w miarę nadchodzenia z zecerni.
Po upływie powyżej oznaczonych godzin zecernia nie może przyjmować rękopisów do wymienionych działów bez narażenia numerów na opóźnienie i powyższe godziny zatem wskazują ostateczny termin, w którym rękopisy winny być w zecerni; rozumie się więc samo przez się, że Szanowni Panowie muszą je składać stosunkowo wcześniej memu zastępcy, ażeby miał możność przejrzeć je, zakwalifikować i odesłać w czasie właściwym do zecerni.
Regułą tą nie są naturalnie objęte wyjątkowo bardzo ważne i interesujące wydarze
nia i wypadki zaszłe w ostatniej chwili, w takim razie manipulacja około pierwszych kolumn nie będzie wstrzymywaną, a tego rodzaju wiadomości będzie pomieszczane na kolumnie niewykonalną ani uciążliwą - trochę gorliwości i dobrej woli ze strony Szan[ownych] Panów wystarczy najzupełniej. Liczę więc na to i jestem przekonany, że nie spotkam się z niechęcią i nie będę narażony na przykrości i nieporozumienia.
L92 Zbigniew Anculewicz
List Franciszka Olszewskiego redaktora odpowiedzialnego
„Kuriera Warszawskiego" do korespondentów miejskich pisma, datowany w Warszawie dnia 19 kwietnia 1889 r.4
Do pp. korespondentów miejskich.
Wszelkie wiadomości dotyczące osób lub instytucji, których nazwisk i tytułów mtorzy w redagowanych przez siebie wiadomościach nie podają, o tyle będą przy-mowane przez redakcję do druku, o ile też nazwiska i tytuły zakomunikowane będą na narginesie odnośnej informacji do wiadomości redakcji.
Warszawa 19.4. [18]89
Fran[ciszek] Olszewski5
3 Wacław Szamanowski (1821-1886) - publicysta, pamiętnikarz, dramatopisarz i tłumacz.
N roku 1851 wraz z Julianem Bartoszewiczem przyjął propozycję Henryka Rzewuskiego wejścia do edakcji „Dziennika Warszawskiego". Od 1856 r. zosta! właścicielem i współredaktorem „Kroniki Wiadomości Krajowych i Zagranicznych" i w latach 1856 - 1859 wespół z Julianem Bartoszewiczem redaktorem odpowiedzialnym) odpowiadał przed władzami za linię redakcyjną pisma. Kolejnym
;naczącym, choć krótkotrwałym krokiem na drodze dziennikarskiej Szymanowskiego była jego vspólpraca z petersburskim „Słowem" Józefata Ohryzko. Po epizodzie ze „Słowem" współpracował Szymanowski z innymi pismami, jak „Tygodnik Ilustrowany", „Czas", „Dziennik Poznański".
N latach 1866 - 1872 był stałym współpracownikiem „Bluszczu". 28 stycznia 1868 r. objął redakcję .Kuriera Warszawskiego" jako redaktor odpowiedzialny, funkcję tę pełnił aż do swojej śmierci,
; krótką formalną przerwą w latach 1871 - 1876.
4 Zob. APW. Zb. Kor. XI-1777. Olszewski Franciszek, k. 6.
5 Franciszek Olszewski (1859 - 1918) prawnik, pisarz prawno-ekonomiczny, adwokat i publicysta, 'ierwsze kroki na niwie dziennikarstwa zrobił już pod koniec studiów, publikując w latach .879 - 1880 przyczynki do prawa miejskiego na łamach „Korespondenta Płockiego". Współpracownik .Nowin". Od roku 1882 stały współpracownik „Kuriera Warszawskiego", od grudnia 1886 do grudnia .896 jego redaktor odpowiedzialny. W grudniu 1896 przenosi się na stale do Petersburga, skąd
>oczątkowo nadsyła korespondencje, a po roku 1906 stale sprawozdania z posiedzeń Dumy Państwo
wej.
Dla dokładności więc tylko uważam za potrzebne uprzedzić Szan[ownych] Panów, że sarząd zecerni i drukarni jest odpowiedzialny za punktualność w wypuszczaniu
nume-•ów. Nie wolno mu więc będzie bezwarunkowo przyjmować do składania rękopisów loręczonych po upływie wyżej oznaczonych godzin, a całą odpowiedzialność, za krzywdę jismu wyrządzoną przez nieumieszczenie artykułu, który mógł i powinien był być zaraz zamieszczonym, gdyby był w [stosownym] czasie dostarczony, sam współpracownik noże przyjąć na siebie.
Polecając raz jeszcze łaskawej uwadze Szanfownych] Panów niniejszy mój okólnik, lpraszam o podpisanie go na znak odczytania.
Warszawa d[nia] 4 grudnia 1886 r.
Wacław Szymanowski3
Po przeczytaniu zechcą Autorzy podpisać i do pomyślnego się zastosować pp koledzy:
Orłowski6, Reinstein7, Skrzynecki8, Karolowicz9, Niemirow[owski]1 0.
List Franciszka Nowodworskiego redaktora odpowiedzialnego i Władysława Korotyńskiego sekretarza redakcji „Kuriera Warszawskiego"
do współpracowników pisma datowany w Warszawie dnia 4 grudnia 1899 r.11
Do Szanownych Współpracowników.
Ze względu na potrzebę posiadania stale w Redakcji na każde żądanie wszystkich czasopism, upraszam najuprzejmiej, aby nikt z Szanownych Kolegów nie zabierał z Redakcji gazet do domu, aby każdy składał je zawsze po przeczytaniu na właściwym miejscu (numera bieżące dzienników - na stole, a tygodniki - na szafie - dawniejsze w kratkach) i oszczędzał numery od zniszczenia.
Warszawa 4 grudnia 1899 roku.
Redaktor F[ranciszek] Nowodworski1 2
6 Antoni Orłowski (1869-1921) dziennikarz, humorysta, satyryk, wydawca. Jako uczeń II Gminazjum w Warszawie redagował gazetkę szkolną. Współpracę z „Kurier Warszawskim" nawiązał w wieku czternastu lat.
7 Franciszek Reinstein (1856 - 1925) dziennikarz, literat. Debiutował na przełomie 1880/1881 na łamach „Muchy" bądź w roku 1883 w „Nowinach". Od roku 1889 rozpoczął pracę w „Kurierze Warszawskim" jako anonimowy reporter miejski. W prasie warszawskiej, w tym i „Kurierze Warszawskim", drukowa! również utwory humorystyczno-satyryczne pisane wierszem i prozą, aforyzmy oraz felietony.
8 Antoni Skrzynecki (1853-1923) dziennikarz, publicysta, prozaik. W roku 1878 rozpoczął karierę dziennikarską. Początkowo publikował w „Kurierze Porannym", następnie felietony i spra
wozdania w „Kurierze Warszawskim", ażeby dojść do stanowiska kierownika działu reporterskiego.
1 października 1898 usunięty z redakcji „Kuriera Warszawskiego" po odkryciu autorstwa ataków na współwłaściciela dziennika F.S. Lewentala opublikowanych anonimowo na łamach „Roli".
9 W dostępnych źródłach brak wzmianki o jego życiu i działalności dziennikarskiej.
10 Adam Aleksander Niemirowski (1841 - 1921) prawnik, pisarz prawniczy, bibliograf, publicysta, dziennikarz. Debiutował artykułami z zakresu prawa w „Gazecie Sądowej Warszawskiej" i „Pra
wniku". W latach siedemdziesiątych XIX w. rozpoczął druk różnych „drobiazgów literackich", korespondencji i sprawozdań na łamach prasy warszawskiej. Nawiązał bliską współpracę z „Kłosami"
oraz „Kurierem Warszawskim", w którym od początku lat osiemdziesiątych XIX w. wszedł do ścisłego grona tzw. redakcji wewnętrznej dziennika. Współpracował także z petersburskim „Krajem".
11 Zob. APW. Zb. Kor. IX-29. „Kurier Warszawski" 1830-1901, k. 48.
12 Franciszek Nowodworski (1859 - 1924) adwokat, działacz społeczny i polityczny, poseł do Dumy Państwowej. W II Rzeczypospolitej pierwszy prezes Sądu Najwyższego, dziennikarz. Debiutował na łamach „Gazety Sądowej Warszawskiej" i „Przeglądu Prawa i Administracji". Współpracownik:
„Nowin" w latach 1881-1883, „Wieku" - 1882- 1901. Publikował ponadto w „Gazecie Polskiej",
„Gazecie Warszawskiej", „Gońcu Warszawskim", „Narodzie", „Gazecie Porannej", „Świecie", „Tygo
dniku Ilustrowanym". Początkowo w „Kurierze Warszawskim" prowadził „Kronikę Sądową", a w la
tach 1896 - 1899 pełnił funkcję redaktora odpowiedzialnego pisma.
194 Zbigniew Anculewicz
Sekretarz Reakcji Włfadysław] Korotyński1 3 adnotacja: „Do przeczytania i podpisania"
[Podpisy] Edmund Bogdanowicz1 4, Karol Hoffman15, Zygmunt Józef Naimski
List Hortensji Lewantalowej do redaktora odpowiedzialnego
„Kuriera Warszawskiego" Karola Olchowicza seniora datowany w Warszawie dnia 30 września 1918 r.17
Warszawa d[nia] 30/9 1918 r.
Szanowny Panie,
Od niejakiego czasu „Kurier" ranny bardzo się spóźnia, co bardzo szkodzi wydawnic
twu. Koleje nie mogą dostarczać „Kuriera" swoim abonentom.
Na ulicy Brackiej 23 wszyscy lokatorzy wymówili abonament „Kuriera" z powodu późnego wychodzenia. Zależy nam bardzo na tym, aby o 4 1/2 rozpoczął się druk
„Kuriera", inaczej nie mogą maszyny wydążyć i wychodzimy po wszystkich pismach. Od Szfanownego] Pana zależy - udaję się więc do Niego i proszę nąjusilniej, aby „Kurier"
wychodził punktualnie. Jeżeli współpracownicy spóźniają się ze swymi pracami, proszę bardzo, aby Sz[anowny] Pan nie pomieszczał ich po pewnej oznaczonej godzinie, jeżeli to ma opóźniać numer. Bardzo przepraszam za ten list rzeczowy i suchy, ale idzie nam przecież wszystkim tylko o dobro pisma.
Wyrazy poważania łączę. Hortensja Lewentalowa1 8
1 3 Władysław Rajnold Korotyński (1866- 1924) publicysta, historyk. Pracę dziennikarską rozpo
czął jako współpracownik „Gazety Warszawskiej" w roku 1884. Współredaktor „Tygodnika Ilust
rowanego" oraz współpracownik „Kuriera Codziennego". Od roku 1897 w redakcji „Kuriera War
szawskiego". Od maja 1899 do października 1903 r. pełnił funkcję redaktora odpowiedzialnego pisma.
1 4 Edmund Bogdanowicz (1859- 1911) poeta, publicysta. Publikował w petersburskim „Kraju",
„Kłosach". Warunki życia zmusiły go do pracy dziennikarskiej. Debiutował cyklem artykułów popularnonaukowych z zakresu astronomii w warszawskim „Wieku". W roku 1885 został stałym współpracownikiem „Kuriera Warszawskiego", gdzie objął dział gazet rosyjskich, korespondencji z prowincji, a także publikował cotygodniowe felietony pt. „Świstki". Współpracował również z „Tygodnikiem Ilustrowanym" i „Wędrowcem".
16 Karol Hoffman (1855-1837) aktor, literat, dziennikarz, działacz społeczny. Publikował na łamach pism prowincjonalnych, takich jak „Tydzień", „Gazeta Lubelska", „Kaliszanin", a także gazet humorystyczno-satyrycznych: „Kolce" i „Mucha". W latach 1900-1930 współpracownik redakcji
„Kuriera Warszawskiego", a w latach 1912 - 1937 członek komitetu redakcyjnego „Świat Pracow
niczy".
1 6 Zygmunt Józef Naimski (1869- 1937) publicysta, współpracownik „Kuriera Warszawskiego".
W roku 1908 objął dział tzw. wielkiego reportażu oraz kroniki życia towarzyskiego.
17 Zob. APW. Zb. Kor. XI-1315. Lewentalowa Hortensja.
18 Hortensja Lewentalowa (1856-1923) miłośniczka historii, literatury i sztuki polskiej; or
ganizatorka tajnego nauczania w okresie rządów Apuchtina. Po śmierci męża Franciszka Salezego (Salomona) Lewentala w latach 1902 - 1 9 2 3 prowadziła sprawy wydawnicze „Kuriera Warszaws
kiego" jako jego współwłaścicielka.
Witold Gieszczyński Instytut Historii
UWM w Olsztynie