Zjawisko naruszania lub omijania tajemnicy adwokackiej przez organy procesowe, w szczególności organy ścigania, występuje w ostatnich latach ze wzmożoną często-tliwością. Aby w pełni wykazać wagę tego problemu należy najpierw przybliżyć poję-cie tajemnicy adwokackiej. Dlatego też zasadniczą część naszych rozważań poprze-dzimy krótką analizą tego zagadnienia.
Na początku warto wskazać, że zawód adwokata jest zawodem, którego celem jest udzielanie innym ludziom pomocy, a który do prawidłowej realizacji tego celu został wyposażony przez ustawodawcę w obowiązek zachowania tajemnicy zawo-dowej. Ten obowiązek tyczy się wszystkich zawodów nakierowanych na pomoc ludziom w ochronie ich praw i wolności. Jest to bowiem warunek konieczny reali-zacji prawa do sądu, gwarantowanego na mocy art. 45 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w świetle którego każdy obywatel ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bez-stronny i niezawisły sąd. Obowiązek ten jest także niezbędnym elementem innych praw i wolności, w ich aspekcie proceduralnym.
W celu pełnej realizacji powyższych praw, konieczne jest zapewnienie obywate-lom mechanizmów umożliwiających skuteczne dochodzenie ochrony swoich praw i interesów przed sądem. Z tego powodu, jednym z elementów dostępu do sądu jest możliwość otrzymania pomocy prawnej przez fachowy i niezależny podmiot. Ta nie-zależność adwokata, która gwarantuje, że dobro klienta będzie zawsze stawiane na pierwszym miejscu, jest możliwa dzięki ograniczonemu immunitetowi, niezależnemu samorządowi, a w szczególności właśnie dzięki istnieniu tajemnicy adwokackiej, czy też w szerszym aspekcie, tajemnicy zawodów prawniczych. Tajemnica ta jest, tak jak wskazano powyżej, obowiązkiem adwokatów, a nie ich przywilejem.
Fundamentalną rolę tajemnicy adwokackiej można zobrazować w bardzo prosty sposób. W przypadku, gdy osoba potrzebuje porady prawnej, decyduje się udać do adwokata, któremu powierza wszelkie niezbędne informacje, istotne dla rozstrzy-gnięcia danej sprawy, a jednocześnie umożliwiające adwokatowi udzielenie trafnej
porady i w ten sposób ochronę interesów swojego klienta. Jeśli dochodziłoby do naruszania tej fundamentalnej wartości, czy też jej iluzoryczności, osoby potrze-bujące ochrony prawnej mogłyby celowo nie przekazywać wszystkich informacji swojemu pełnomocnikowi z obawy, że wiedza ta może zostać wykorzystana przez organy ścigania lub wymiaru sprawiedliwości przeciwko nim samym. Skutkiem takiego postępowania byłoby udzielanie porad prawnych w oparciu o niepełny lub nieprawdziwy obraz stanu faktycznego i prawnego. To z kolei pociągałoby za sobą wielkie niebezpieczeństwo udzielenia porady prawnej, która okazałaby się finalnie błędna. Naturalną konsekwencją tego stanu rzeczy musiałby być zanik zaufania do zawodu i zaprzestanie korzystania z pomocy prawnej adwokatów. Ucierpiałyby na tym osoby szukające ochrony prawnej.
Z powyższych powodów, istnienie tajemnicy adwokackiej, respektowanej przez organy władzy publicznej, jest gwarancją bezpieczeństwa prawnego obywateli. Tylko pod takim warunkiem świadczona pomoc prawna jest realna.
Koniecznym podkreślenia jest również fakt, iż niezależny samorząd adwokacki, w systemach prawa kontynentalnego, istnieje po to, aby stać na straży niezależno-ści adwokatów, wymagać wysokiego poziomu etycznego, a także wspierać i chronić adwokatów przed nieuprawnionymi działaniami władzy, szczególnie państwowej.
Zwłaszcza to ostatnie zadanie samorządu powinno być wyeksponowane. Proceder naruszania tajemnicy adwokackiej zagraża bowiem nie tylko samemu adwokatowi oraz jego klientowi, ale całemu systemowi pomocy prawnej i ochrony praw i wolno-ści.
Przez wiele lat kwestia prób naruszania tajemnicy adwokackiej nie była przed-miotem głębokiego niepokoju. Działo się tak z bardzo prostego powodu. Przez lata, nawet w czasach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, organy ścigania i wymiaru spra-wiedliwości respektowały ten fundamentalny aspekt zawodu adwokata. Naruszenia w tym zakresie, jeśli się już pojawiały, były niezwykle rzadkie i wywoływały ogromne oburzenie ze strony środowiska adwokatów. Aby uzmysłowić skalę tego problemu ówcześnie, można wskazać, że liczba odnotowanych prób zwolnienia adwokata z tajemnicy typowo nie przekraczała w Warszawie 2-3 przypadków rocznie.
Z biegiem czasu, na murze tajemnicy adwokackiej chroniącym obywateli, zaczęły pojawiać się pęknięcia. Zaczęto coraz częściej pochylać się nad zagadnieniami zwią-zanymi z tajemnicą adwokacką i problematyką zwalniania z niej adwokatów przez sądy. Jednocześnie pojawiały się głosy, że Okręgowa Rada Adwokacka nie daje wystarczającego wsparcia adwokatom, którzy doświadczyli prób zwolnienia ich z tajemnicy adwokackiej. Działania Okręgowej Rady Adwokackiej w powyższym zakresie, sprzed styczniem 2017 r., bywały krytykowane i określane jako niewystar-czające. Sprowadzały się bowiem często do przyjęcia zawiadomienia oraz –
ewentu-alnie – wystosowania pisma do adwokata z prośbą o informowanie rady o dalszym rozwoju wypadków. Niewątpliwie znaczny wpływ na taki stan rzeczy miała niewielka skala problemu we wcześniejszych latach.
Z biegiem lat, problem ten zdawał się przybierać na sile. Bardzo poważnym cio-sem dla tajemnicy adwokackiej był wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 30 lipca 2014 r.110, na gruncie którego Trybunał wysnuł tezę, że w ramach kontroli operacyjnej to funkcjonariusze służb podejmują decyzje, jakie treści będą przedmiotem kontroli oraz które ze zgromadzonych materiałów stanowią tajemnicę i ewentualnie zostaną ex post zniszczone (tj. po zapoznaniu się z nimi przez funkcjonariusza służby). Powyż-szy wyrok dał niejako zielone światło służbom do samodzielnego definiowania, jakie treści stanowią, a jakie nie stanowią tajemnicy adwokackiej, a także do naginania, a wręcz naruszania tej tajemnicy przez osoby prowadzące kontrolę operacyjną.
Najbardziej niepokojące zmiany poziomu ochrony tajemnicy adwokackiej widać od roku 2017 r. Od tego czasu doszło do niespotykanej nigdy wcześniej eskalacji liczby przypadków przeszukiwania adwokatów, ich kancelarii, mieszkań, kompute-rów, akt czy notatek. Również liczba wezwań adwokatów w charakterze świadków w postępowaniach sądowych jest wielokrotnie wyższa, niż w latach wcześniejszych.
Najwyraźniej tę tendencję pokazują statystyki. W całym 2017 roku zanotowano w Izbie Adwokackiej w Warszawie 66 przypadków próby zwolnienia adwokatów z tajemnicy, a do 8 maja 2018 roku 16 takich przypadków. Dla porównania, w latach wcześniejszych, odnotowywano pojedyncze przypadki prób zwolnienia lub narusze-nia tajemnicy adwokackiej rocznie.
Powyższe zjawisko ma najpewniej dwie główne przyczyny. Po pierwsze, adwo-kaci przed 2017 r. prawdopodobnie nie zgłaszali samorządowi wszystkich przypad-ków prób zwolnienia z tajemnicy adwokackiej, ponieważ odczuwali, że nie otrzy-mywali od Okręgowej Rady Adwokackiej odpowiedniego wsparcia. Należy w tym miejscu podkreślić, że do 2017 roku nie było obecnych procedur reagowania na takie zgłoszenia, a często jedyną odpowiedzią ze strony samorządu było przyjęcie takiego zgłoszenia oraz skierowanie prośby o informowanie Okręgowej Rady Adwokac-kiej o dalszym przebiegu sytuacji. Można przyjąć, że wykształciło się zjawisko tzw.
under-reportingu. Przypuszczać można, że członkowie izby nie zawiadamiali organów samorządu żyjąc w przekonaniu, że nie spotka się to z taką reakcją jakiej by oczeki-wali, a przez to wcześniejsze statystyki mogą nie odzwierciedlać skali przypadków zagrożenia dla tajemnicy adwokackiej.
Z pewnością jednak nie wyjaśnia to w pełni tak wielkiej eskalacji zjawiska prób naruszenia tajemnicy adwokackiej. Drugim powodem, który może wytłumaczyć obecny stan rzeczy, jest atmosfera przyzwolenia. Atmosfera taka jest efektem
110 Wyrok TK z 30.7. 2014 r., K 23/11, Legalis nr 994752.
postrzegania tajemnicy jako przywileju adwokata, nie zaś jak jego obowiązku, sko-relowanego z zakazem naruszania tajemnicy przez władzę publiczną. Adekwatnie, prokuratura, służby oraz inne organy władzy państwowej coraz częściej przywią-zują mniejszą wagę do tajemnicy adwokackiej i poprzez naruszanie jej, naruszają także granice swoich kompetencji i dopuszczalnych działań. W przypadku sądów, przejawy wspomnianej wyżej atmosfery przyzwolenia, można zauważyć w posta-nowieniach o uchyleniu tajemnicy adwokackiej, niejednokrotnie ze szczątkowym uzasadnieniem, niewyjaśniającym dokładnie z jakich powodów sąd zdecydował się na taki krok. Taką praktykę należy stanowczo skrytykować, tym bardziej, że to właśnie sądy powinny stać na straży praw i wolności obywatelskich, a – co za tym idzie – na straży tajemnicy adwokackiej. Na szczęście, w większości przypadków, postanowienia w przedmiocie zwolnienia z tajemnicy adwokackiej wydane przez sądy I instancji, po reakcji organów samorządu oraz samego adwokata, którego sprawa dotyczy, w II instancji są uchylane.
Warunkiem niezbędnym do pozytywnego rozwiązania problemu narastających prób zwolnienia z tajemnicy adwokackiej, jest zapewnienie skutecznych procedur reakcji na takie właśnie wypadki. Stanowi to również realizację uchwały nr 15 Krajo-wego Zjazdu Adwokatury z dnia 26 listopada 2016 r. Jak wspomniano powyżej, od 2017 r. wprowadzono nowe mechanizmy działania Okręgowej Rady Adwokackiej w Warszawie nakierowane na wsparcie adwokatów w sytuacjach narażenia tajem-nicy adwokackiej.
Ważnym elementem procedury reakcji jest prowadzenie rejestru zawierającego spis wszystkich zgłoszonych przypadków próby naruszenia lub obejścia tajemnicy zawodowej, w szczególności przez przeszukanie kancelarii, przesłuchanie adwokata lub zwolnienie lub próbę zwolnienia z tajemnicy zawodowej adwokatów. Informacje o takich zdarzeniach docierają do samorządu bardzo różnymi kanałami. Zgłoszenia dokonywane są zarówno bezpośrednio do członków prezydium Okręgowej Rady Adwokackiej, mailowo na adresy dziekana, biura Okręgowej Rady Adwokackiej lub telefonicznie. Rejestr ten ma formę tabeli, w której poszczególne kolumny zawie-rają odpowiednio informacje na temat daty wpływu, osoby adwokata lub też apli-kanta adwokackiego, w stosunku do którego podjęto czynności mogące stanowić zagrożenie tajemnicy adwokackiej. Następnie wskazany jest organ, który czynności te podjął, wraz z opisem sprawy. Ostatnia kolumna zawiera spis czynności podjętych przez Okręgową Radę Adwokacką w celu wsparcia adwokata lub aplikanta, którego dotyczy dane zgłoszenie. Rejestr zawiera również zgłoszenia, które sygnalizowały potencjalne zagrożenie naruszenia tajemnicy adwokackiej. Pełni także funkcję swo-istego repertorium umożliwiającego monitorowanie zdarzeń.
Na podstawie rejestru opisanego powyżej, prowadzone są statystyki pozwalające określić rzeczywistą skalę problemu zwalniania adwokatów i aplikantów adwokac-kich z tajemnicy zawodowej.
Kolejnym etapem wprowadzonej procedury, tuż po zarejestrowaniu sprawy, jest zorganizowanie spotkania z adwokatem lub aplikantem, co do którego podjęto czyn-ności zagrażające tajemnicy adwokackiej. Biorąc pod uwagę mnogość środków za pomocą których dociera informacja o takim zdarzeniu, dużym sukcesem w dotych-czasowej praktyce jest wyznaczenie takiego spotkania w dniu przyjęcia zgłoszenia lub następnego dnia, zwłaszcza, że w takim spotkaniu uczestniczy co najmniej jeden członek prezydium, a najczęściej dziekan lub wicedziekan wraz z zastępcą sekre-tarza. Pierwszym etapem spotkania jest wysłuchanie adwokata, który przedsta-wia okoliczności podjętych względem niego środków. Spotkanie pozwala również na weryfikację informacji. Szczęśliwie, nie w każdym przypadku, w którym zostało wystosowane wezwanie do adwokata lub aplikanta adwokackiego sprawa dotyczyła tajemnicy adwokackiej. Niestety przypadki, w których nie było potrzeby interwencji były jednostkowe. Po takim naświetleniu sprawy, adwokat lub aplikant adwokacki otrzymuje za pokwitowaniem pisemne stanowisko, uchwalone przez Okręgową Radę Adwokacką w przedmiocie bezwzględnego charakteru tajemnicy adwokackiej.
Jest to swoiste przypomnienie adwokatowi o jego obowiązkach ale również mate-riał, którym może wylegitymować się np. na przesłuchaniu.
Powyższe stanowisko powołuje się na art. 6 ust. 3 Prawa o adwokaturze. Przypo-mina ono, że: „Adwokata nie można zwolnić od obowiązku zachowania tajemnicy zawo-dowej co do faktów, o których dowiedział się udzielając pomocy prawnej lub prowadząc sprawę”111. W tym samym stanowisku Okręgowa Rada Adwokacka przypomina rolę tajemnicy adwokackiej, wskazując, że stanowi ona dla obywateli gwarancję rzetel-nego procesu, a także poszanowania ich prawa do prywatności. Na potwierdzenie powyższego, w opisywanym stanowisku znajduje się odwołanie do orzeczenia Euro-pejskiego Trybunału Praw Człowieka, w którym wskazano, że: „Adwokatom została przypisana zasadnicza rola w demokratycznym społeczeństwie, to jest rola obrony stron procesowych. Adwokaci nie mogą jednak wywiązać się z tego podstawowego zadania, jeżeli nie mogą zagwarantować osobom, których bronią, poufności wzajemnej komunika-cji. Chodzi tu o relację zaufania pomiędzy adwokatami a klientami, która jest niezbędna dla wypełnienia wskazanej misji. Ta dodatkowa ochrona przyznawane przez art. 8 stosun-kom pomiędzy adwokatami a klientami, oraz ich podstawom (…) tajemnica adwokacka jest szczególnie chroniona przez ten artykuł.”112.
111 Art. 6 ust. 3 ustawy z dnia 26 maja 1982 roku Prawo o adwokaturze tj. z dnia 8 grudnia 2017 r.
(Dz.U. z 2017 r. poz. 2368).
112 Wyrok ETPC z 6.12.2012 r. Michaud p. Francji, skarga nr 12323/11.
Kolejnym krokiem podejmowanym przez Okręgową Radę Adwokacką w Warsza-wie w każdym zgłoszonym przypadku jest wystosowanie pisma interwencyjnego do organu prowadzącego postępowanie, w którym doszło do zagrożenia dla tajemnicy adwokackiej. Treść takiego pisma, jak też jego adresat lub adresaci, jest zależna od opisu sprawy przedstawionego przez adwokata na wcześniejszym spotkaniu.
Należy zwrócić uwagę na fakt, iż pismo interwencyjne, choć kierowane do konkretnej sprawy, w związku ze ściśle określonym zachowaniem organu, nie jest wystosowywane w imieniu adwokata, którego tajemnica zawodowa jest zagrożona, a w imieniu adwokatury warszawskiej. Opisywanie działania mają na celu zwrócenie uwagi organu do którego są kierowane na bezwzględny charakter tajemnicy adwo-kackiej i jego funkcję w systemie ochrony praw i wolności, a także wykazanie, że czynności podejmowane przez ten organ są monitorowane przez samorząd w zakre-sie, w jakim mogą zagrażać tajemnicy adwokackiej. Kopię takiego pisma wysyła się również do wiadomości adwokata.
Interwencja jest podejmowana przez organy samorządu w każdej sytuacji, w któ-rej jest zagrożona tajemnica adwokacka. Również w przypadkach, w których zagro-żenie jest pośrednie, ale zmierza do jej obejścia (np. czynności podejmowane wobec pracowników biurowych kancelarii).
Dalsze czynności są podejmowane w zależności od potrzeby konkretnego stanu faktycznego. Najważniejszym działaniami, poza wymienionymi powyżej, które sta-nowią podstawę obecnego systemu reagowania na zagrożenia dla tajemnicy adwo-kackiej, jest udział członka Okręgowej Rady Adwokackiej w czynnościach, podczas których może dojść do naruszenia tajemnicy zawodowej. Typowymi przykładami takich czynności są przeszukanie kancelarii lub mieszkania adwokata czy też udział w rozprawie podczas której może dojść do próby naruszenia tajemnicy adwokackiej.
Udział nie ogranicza się jedynie do obecności, ale niekiedy powoduje zastrzeżenia zgłoszone do protokołu czynności, co do sposobu jej przeprowadzenia. W tym miej-scu należy z dezaprobatą odnotować tendencje niektórych organów procesowych do podejmowania działań pochopnych – w tym przystępowania do procedury zwal-niania adwokata (lub aplikanta adwokackiego) z tajemnicy – bez podjęcia próby uzy-skania stanowiska zainteresowanego.
Przedstawiony powyżej schemat działania, wykształcony w ramach działań Okrę-gowej Rady Adwokackiej w Warszawie od stycznia 2017 r., jest uważany za wzor-cowy przez Naczelną Radę Adwokacka, która zarekomendowała wdrożenie podob-nych systemów w pozostałych Okręgowych Radach Adwokackich.
Opisywane powyżej działania stanowią pewien schemat czynności podejmowa-nych w sytuacji zagrożenia dla naruszenia tajemnicy adwokackiej. Nie oznacza to jednak, że w każdej sytuacji podejmowane działania będą identyczne. Okręgowa
Rada Adwokacka podejmuje działania, uwzględniając specyfikę każdego przy-padku. W jednym przypadku opisywane powyżej działania okażą się wystarczające, a w innym może zachodzić np. potrzeba złożenia wniosku o interwencję Rzecznika Praw Obywatelskich.
Z całą stanowczością należy jeszcze raz podkreślić, że wszelkie działania opisane powyżej służą nie samym adwokatom, ale obywatelom. Fundamentalnym zadaniem adwokatury jest współdziałanie w ochronie praw i wolności obywatelskich. Tajem-nica adwokacka i jej respektowanie przez organy władzy państwowej stanowią gwa-rancję realizacji tych praw i wolności. Należy mieć nadzieję, że dzięki podejmowa-nym przez samorząd adwokacki działaniom, organy te dostrzegą wagę obowiązku respektowania tajemnicy zawodowej, a w konsekwencji przypadki prób zwalniania adwokatów z tajemnicy adwokackiej będą absolutnym wyjątkiem.