Warunki zwolnienia z tajemnicy adwokackiej

Obecna regulacja zapewnia minimalną ochronę przed nadużywaniem instytucji zwolnienia z tajemnicy zawodowej. Ustawa wprowadza mechanizmy, od zaistnie-nia których warunkowane jest uzyskanie dowodu z zeznań adwokata. Przesłucha-nie adwokata w charakterze świadka może mieć miejsce jedyPrzesłucha-nie po koniunktywnym spełnieniu przesłanek formalnych i materialnych. Ponadto ich realizacja musi nastą-pić z zachowaniem odpowiedniej kolejności na linii chronologicznej procesu.

W pierwszej kolejności prokurator musi wezwać adwokata do osobistego sta-wiennictwa w charakterze świadka, celem złożenia zeznań co do okoliczności obję-tych tajemnicą. Adwokat ma obowiązek stawić się na żądanie organu procesowego.

Powyższe wynika wprost z przepisu art. 177 § 1 k.p.k. Adwokat nie może zwolnić się od udziału w tej czynności, powołując się z wyprzedzeniem na ustawowy obowiązek zachowania milczenia. Niestawiennictwo skutkować może ukaraniem profesjonali-sty karą porządkową (art. 285 § 1 k.p.k.) a nawet w skrajnych wypadkach zatrzyma-niem i przymusowym doprowadzezatrzyma-niem na przesłuchanie (art. 285 § 2 k.p.k.).

Adwokat musi pojawić się na przesłuchaniu a następnie odmówić składania depo-zycji procesowych zasłaniając się normatywną treścią art. 6 ust. 1 pr. adw. Podmiot fachowy nie ma obowiązku podawania motywów swojej decyzji, wystarczy

powo-227 Obecnie trwają prace nad dalszym ograniczeniem tajemnicy adwokackiej. W projekcie ustawy o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, ustawy - Ordynacja podatkowa oraz niektórych innych ustaw (Druk nr 2860 Sejmu VIII Kadencji) zakłada się nowelizację ustawy prawo o adwokaturze. W jego świetle art. 6 ust. 4 nakładałby obowiązek udostępnienia informacji przekazywanych na podstawie przepisów rozdzia-łu 11a dziarozdzia-łu III ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2018 r. poz. 800, z późn. zm. 7) - w zakresie określonym tymi przepisami; Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, ustawy - Ordynacja podatkowa oraz niektórych innych ustaw, Druk nr 2860 Sejmu VIII Kadencji.

łanie się na ustawowy obowiązek zachowania milczenia. Uzasadnienie stanowiska profesjonalisty mogłoby w istocie powodować ujawnienie tajemnicy, co stanowiłoby niedopuszczalne obejście art. 180 § 2 k.p.k. Organ procesowy powinien odnotować w protokole przesłuchania przyczynę odmowy złożenia zeznania. Powyższe ma nie-bagatelne znaczenie, gdyż w istocie wyznacza zakres przedmiotowy tajemnicy adwo-kackiej. Pominięcie tej czynności i wystąpienie bezpośrednio do sądu czyni żądanie prokuratora przedwczesnym²²⁸. Dopiero w przypadku odmowy złożenia depozycji z uwagi na tajemnicę zawodową aktualizuje się uprawnienie prokuratora do wystą-pienia z wnioskiem o zwolnienie z tajemnicy zawodowej. Natomiast w przypadku, gdy adwokata podejrzewa się o popełnienie przestępstwa, ale nie przedstawiono mu formalnie zarzutów, złożenie wniosku o zwolnienie z tajemnicy jest bezprzed-miotowe. Zeznania uzyskane w ten sposób po wszczęciu postępowania przeciwko profesjonaliście (ad personam) nie mogłyby stanowić dowodu²²⁹.

Przesłanki materialne zwerbalizowano w art. 180 § 2 k.p.k.²³⁰. W świetle tego przepisu osoby obowiązane do zachowania tajemnicy adwokackiej mogą być prze-słuchiwane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podsta-wie innego dowodu. Powyższe warunki dla skuteczności wniosku muszą nastąpić łącznie, co oznacza, że brak spełnienia któregokolwiek z nich uniemożliwia dokona-nie przesłuchania²³¹.

Pojęcie „dobro wymiaru sprawiedliwości” nie posiada w ustawie karnoprocesowej definicji legalnej. Określenie to ma charakter kodeksowy i występuje także w innych przepisach procesowych (art. 37 k.p.k., art. 180 § 1 k.p.k., art. 647 § 3 k.p.k.). Pod-stawa ta ma charakter ogólny, nieostry i ocenny²³². W orzecznictwie akcentuje się, że określenie to należy utożsamiać z zasadą prawdy materialnej, która stanowi jedną z naczelnych reguł polskiego procesu karnego²³³. W jej świetlę podstawą wszelkich rozstrzygnięć powinny być prawdziwe ustalenia faktyczne. Powyższa przesłanka powinna być również oceniania przez pryzmat celów jakie modelowo ma spełniać polski proces karny (art. 2 § 1 k.p.k.), w szczególności osiągania trafnej reakcji karnej, tak aby osoba winna poniosła odpowiedzialność, a osoba, której winy nie

udowod-228 Postanowienie SA w Krakowie z 24.5.2016 r., II AKz 159/16, LEX nr 2155398.; Postanowienie SA w Krakowie z 25.3.2014 r., II AKa 68/14, LEX nr 1496159.

229 Wyrok SN z 22.11.2012 r., V KK 265/12, LEX nr 1231653.; Wyrok SN z 21.11.listopada 2014 r., III KK 348/14, LEX nr 1545153.

230 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2014, s. 626.

231 Postanowienie SA w Krakowie z 12.10.2015 r., II AKz 348/15, LEX nr 1997433.

232 J. Naumann, Zbiór Zasad Etyki Adwokackie i Godności Zawodu. Komentarz, Warszawa 2015, s. 269.

233 Postanowienie SA w Katowicach z 28.6.2017 r., II AKz 397/17, LEX nr 2401038.; postanowie-nie SA w Katowicach z 8.2.2017 r., II AKz 66/17, LEX nr 2309508.

niono takiej odpowiedzialności nie poniosła. Dokonywanie prawdziwych ustaleń faktycznych stanowiących podstawę w przedmiocie procesu (art. 2 § 2 k.p.k.) zawsze pozostaje w interesie wymiaru sprawiedliwości. Wobec tego zwolnienie nie powinno mieć miejsca, gdy okoliczności, na które miałby zeznawać adwokat mają charakter drugoplanowy, nie związany z przedmiotem procesu²³⁴. Na sądzie rozpoznającym wniosek ciąży ad casum obowiązek ważenia z jednej strony gwarancji uczestnika postępowania (osoby reprezentowanej przez adwokata), z drugiej zaś wymiaru spra-wiedliwości. Nie można więc stwierdzić, że interesy wymiaru sprawiedliwości są każ-dorazowo ważniejsze od interesów uczestnika postępowania. Przyjęcie odmiennej wykładni prowadziłoby do wniosku, że zwolnienie z tajemnicy dokonywane jest nie-jako automatycznie.

Druga z przesłanek jest w istocie łatwiejsza do zweryfikowania w praktyce sto-sowania prawa karnego procesowego. Złożenie wniosku musi zostać poprzedzone stwierdzeniem, że ad casum wyczerpano wszelkie możliwości dowodzenia okre-ślonych okoliczności w postępowaniu karnym. W toku postępowania przygoto-wawczego obowiązek zebrania, zabezpieczenia i w niezbędnym zakresie utrwale-nia dowodów dla sądu ciąży na oskarżycielu (art. 297 § 1 pkt 5 k.p.k.). Prokurator powinien odwołując się konkretnych okoliczności wykazać, że nie można potwier-dzić ich prawdziwości za pomocą innych środków dowodzenia. Jeżeli istnieje możli-wość ustalenia określonego faktu, gdyż w postępowaniu istnieją źródła dowodowe pozwalające na potwierdzenie tezy oskarżenia to wniosek nie powinien zostać uwzględniony²³⁵. Innymi słowy prokurator jest zobligowany do odwołania się in con-creto do przeprowadzonego postępowania dowodowego oraz uprawdopodobnienia, że w realiach danej sprawy nie można potwierdzić w inny sposób tezy oskarżenia²³⁶. Nie jest dopuszczalne zwolnienie z tajemnicy adwokackiej w celu kontroli, weryfika-cji innych zgromadzonych w sprawie dowodów. Niemożliwość ustalenia okoliczności musi mieć charakter zobiektywizowany a nie być wynikiem jedynie subiektywnego przekonania wnioskodawcy²³⁷. Przyjęcie odmiennej wykładni stanowiłoby niczym nieuzasadnione uprzywilejowanie organów ścigania i sprzyjałoby zachowaniu bier-nej postawy oskarżyciela publicznego w zakresie gromadzenia dowodów na etapie postępowania przygotowawczego. W przypadku zwolnienia podmiot profesjonalny dostarcza organom postępowania dowód w „gotowej formie”.

234 J. Agacka-Indecka, Tajemnica zawodowa adwokata – znaczące rozstrzygnięcia sądów, Palestra 2005, nr 7-8, s. 122.; T. Razowski, Zwolnienie świadka z obowiązku…, op. cit., s. 148.; R. A. Stefański, Ujawnienie tajemnicy zawodowej przez świadka w nowym kodeksie postępowania karnego, Prokuratura i Prawo 1998, nr 4, s. 123.

235 Postanowienie SA w Krakowie z 1.12.2015 r., II AKz 452/15, LEX nr 2046398.

236 Postanowienie SA w Łodzi z 6.5.2015 r., II AKz 225/15, LEX nr 1781007.

237 Postanowienie SA w Katowicach z 12.10.2011 r., II AKz 664/11, LEX nr 1102940.

Rys. Warunki dopuszczalności zwolnienia z tajemnicy adwokackiej w postępowa-niu przygotowawczym.

Przesłanki dopuszczalności zwolnienia z tajemnicy

adwokackiej

Formalne

Wezwanie adwokata w charakterze świadka.

Odmowa złożenia zeznań i powołanie się na tajemnicę adwokacką.

Wniosek prokuratora do właściwego sądu o zwolnienie z tajemnicy

adwokackiej.

Materialne

Dobro wymiaru sprawiedliwości

Niemożność ustalenia okoliczności za pomocą

innego dowodu.

Źródło: opracowanie własne