Tendencje ograniczania tajemnicy adwokackiej lub radcowskiej dostrzeżone w działalności Rzecznika
7. Umożliwienie prokuratorowi uchylenia obowiązku zachowania tajemnicy adwokackiej (radcowskiej)
Pod koniec września 2018 r. w mediach pojawiły się doniesienia, iż w Minister-stwie Sprawiedliwości toczą się prace nad projektem nowelizacji Kodeksu postępo-wania karnego, która obejmowałaby zmiany w art. 180 § 2 k.p.k. dotyczącym tajem-nic prawem chronionych, m. in. adwokackiej, radcowskiej, dziennikarskiej i lekarskiej.
Zmiana ta miałaby polegać na umożliwieniu prokuratorowi uchylenia obowiązku zachowania takiej tajemnicy i udzielenia zezwolenia na przesłuchanie osoby obo-wiązanej do jej zachowania108. Autorzy propozycji wskazywali, że „takie rozwiązanie
106 Jak stwierdził to TK m.in. w wyroku z 9.3.2016 r., K 47/15.
107 Postanowienie TK z 22.3.2018 r., K 9/16, OTK ZU A/2018, poz. 21.
108 E. Świętochowska, Tajemnica zawodowa na wyciągnięcie ręki prokuratora. Zmiana w procedu-rze karnej ułatwi zdobywanie poufnych informacji, DGP 25.9.2018 r., dostępne na stronie: http://
prawo.gazetaprawna.pl/artykuly/1273453,tajemnica-zawodowa-adwokacka-zmiany-w-pro-cedurze-karnej.html (dostęp: 15/10/2018 r.).
przyspieszy postępowanie, zmniejszy obciążenie sądów, a jednocześnie zachowa pełne gwarancje zarówno dla stron, jak i depozytariusza tajemnicy”.
W reakcji na powyższe, w wystąpieniu z dnia 8 października 2018 r. Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił się do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o udzielenie informacji na temat ewentualnego projektu zmian art. 180 § 2 k.p.k. oraz o niepo-dejmowanie działań w tym zakresie. Rzecznik podkreślił fundamentalną rolę tajem-nicy prawem chronionej dla zachowania standardów praw człowieka, a zachowanie tajemnicy zawodowej adwokata czy radcy prawnego jest elementem prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, a szerzej całego systemu ochrony praw-nej w demokratycznym państwie.
Zwrócił m.in. uwagę na to, że uchylenie tajemnicy jest nieodwracalne i jeśli dana okoliczność zostanie ujawniona w toku postępowania karnego, nie będzie możliwe ponowne jej utajnienie. Z tego też powodu każda decyzja w tym zakresie powinna być dogłębnie i bezstronnie rozważona przez organ niezależny od stron postępowania – sąd. Takim organem, zdaniem Rzecznika, nie jest prokurator, który jest stroną zainteresowaną konkretnym kierunkiem orzeczenia sądu. Nie można zatem od prokuratora wymagać bezstronnego i obiektywnego rozstrzygnięcia, czy w danej sytuacji względy konieczności i proporcjonalności przemawiają za uchyle-niem tajemnicy.
Rzecznik wskazał również na silne związki prokuratury z władzą wykonawczą z uwagi na to, że na jej czele stoi Minister Sprawiedliwości (art. 1 § 2 ustawy z dnia 28 stycznia 2016 r. - Prawa o prokuraturze109). Związki te przenikają do poszcze-gólnych postępowań prowadzonych przez prokuratorów, gdyż Minister Sprawie-dliwości pełniący funkcję Prokuratora Generalnego może wydawać prokuratorom polecenia dotyczącej treści czynności procesowej (art. 7 § 2 Prawa o prokuraturze), może zmieniać lub uchylać decyzje prokuratorów (art. 8 § 1 Prawa o prokuraturze), przejmować sprawy prowadzone przez prokuratorów i wykonywać ich czynności (art. 9 § 2 Prawa o prokuraturze), może też zwrócić się o przeprowadzenie czyn-ności operacyjno-rozpoznawczych podejmowanych przez właściwe organy, jeżeli pozostawałyby one w bezpośrednim związku z toczącym się postępowaniem (art. 57
§ 3 Prawa o prokuraturze). Dlatego w takim kształcie ustrojowym nie sposób uznać, że prokuratura w pełni korzysta z przymiotu niezależności od władzy wykonawczej.
Rzecznik podkreślił, że istotą tajemnicy zawodowej adwokata i radcy prawnego jest nić zaufania, która powinna istnieć między klientem a adwokatem. Utrzyma-nie tej relacji ma podwójne znaczeUtrzyma-nie: jest potrzebne klientowi, który powierzając sekrety, może znaleźć oparcie w zaufanej osobie swojego adwokata, a ponadto jest także korzystne dla ogółu społeczeństwa, ponieważ dzięki temu, że ułatwia
pozna-109 Dz.U. 2016 poz. 177.
nie prawa i realizację prawa do obrony, przyczynia się do poprawnego wymiaru spra-wiedliwości oraz ujawnienia prawdy. Relacja łącząca adwokata (radcę prawnego) z klientem jest jednak bardzo wrażliwa i powinna rozwijać się w szczególnie chro-nionych warunkach. W ocenie Rzecznika, doniosłość społeczna zawodu adwokata (radcy prawnego) oraz szczególny charakter art. 180 § 2 k.p.k., który wprowadza wyjątek od zasady dochowania przez adwokata (radcy prawnego) tajemnicy zawo-dowej, powoduje, że przepis ten za każdym razem powinien być stosowany przez sąd w sposób nad wyraz rozważny i przemyślany, a wskazane w nim przesłanki zwol-nienia z obowiązku zachowania tej tajemnicy muszą być interpretowane ściśle i nie mogą podlegać wykładni rozszerzającej.
Dla zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy adwokackiej w trybie art. 180
§ 2 k.p.k. nie wystarczy jedynie odnotowanie - zacytowanie okoliczności ujętych w treści tego przepisu. Niezbędnym jest rozważenie i osadzenie podjętej decyzji pro-cesowej w realiach dowodowych rozpoznawanej sprawy. Z tych przyczyn, to jedynie niezależny organ – a takim jest sąd – może w sposób obiektywny i wyważony doko-nać analizy wszystkich okoliczności niezbędnych do podjęcia przedmiotowej decyzji.
Nie ulega wątpliwości, że takim organem nie jest prokurator, który zawsze będzie zainteresowany uchyleniem tajemnicy zawodowej adwokata (radcy prawnego).
Utrata zaufania stanowi podstawę wypowiedzenia tego stosunku przez którą-kolwiek ze stron. Trudno jednak mówić o zaufaniu klienta do pełnomocnika, jeśli okoliczności przekazane mu w tajemnicy mogą na zasadzie swobody stać się znane prokuratorowi w postępowaniu karnym.
Rzecznik stwierdził, że od trzech lat zauważa znaczny wzrost liczby prób zwal-niania adwokatów i radców prawnych z tajemnicy zawodowej. W większości przy-padków próby te były nieudane dzięki interwencji samorządów zawodowych oraz skrupulatnej kontroli wniosków prokuratorskich przez niezależne sądy. W praktyce, wnioski są często blankietowe, niedostatecznie uzasadnione lub nieodnoszące się do tego, że dana okoliczność nie może zostać wykazana na podstawie innego dowodu. Dodatkowo, zasada rządów prawa zakłada, między innymi, że ingeren-cja ze strony organów władzy wykonawczej w prawa jednostki powinna być przed-miotem skutecznej kontroli. Kontrola sądowa zapewnia najlepszą gwarancję nieza-leżności, bezstronności oraz stosowania właściwej procedury. Biorąc pod uwagę obecny kształt ustrojowy prokuratury, nie sposób uznać, że korzysta ona w pełni z przymiotu niezależności od władzy wykonawczej. W związku z powyższym Rzecz-nik wyraził przekonanie, że o zwolnieniu z tajemnicy zawodowej każdorazowo powinien decydować sąd. Tymczasem proponowana zmiana zmierza do ominięcia niezbędnej w państwie demokratycznym kontroli sądowej wniosków o zwolnienie z tajemnicy zawodowej adwokata lub radcy prawnego, co nie może być uzasadniane
przyspieszeniem postępowania kosztem naruszenia podstawowych praw i wolności obywatelskich.
8. Podsumowanie
Powyższa praca stanowi odzwierciedlenie rosnącego zainteresowania ustawo-dawcy oraz władzy wykonawczej ograniczeniem tajemnicy zawodowej adwokata lub radcy prawnego w ostatnich dwóch latach. Po wyroku Trybunału Konstytucyj-nego z 2004 r. ustawodawca początkowo nie znalazł podstaw do dokonania zmiany art. 180 § 2 k.p.k. celem przywrócenia bezwzględnego charakteru tajemnicy adwo-kackiej (radcowskiej) czy też dookreślenia nieostrych przesłanek w nim wyrażonych.
Kolejne zmiany w ramach ustawy o Policji i innych służbach pozwoliły organom ścigania zapoznawanie się z wiadomościami objętymi tajemnicą zawodową, pozo-stawiając sądowi decyzję jedynie w odniesieniu co do jej procesowego wykorzy-stania. Ciągłe poszerzanie katalogu przestępstw objętych znamionami art. 240 k.k.
również osłabiło tajemnicę zawodową. Kolejnym krokiem ma być wprowadzenie obowiązku raportowania podejrzanych schematów optymalizacyjnych. Gwoździem do trumny tajemnicy zawodowej adwokata lub radcy prawnego byłoby przeniesie-nie decyzji o jej uchyleniu z sądu na zależnego od władzy wykonawczej prokuratora, który zawsze, z uwagi na szeroko pojęty interes śledztwa, będzie zainteresowany jej uzyskaniem. Kolejne interwencje Rzecznika, częściowo skuteczne, mają na celu zwrócenie uwagi na to, jak ważna jest tajemnica adwokacka (radcowska) dla funk-cjonowania wymiaru sprawiedliwości, ale także dla zachowania prawa do obrony, poszanowania życia prywatnego, korespondencji czy wolności komunikowania się.
Brak możliwości skutecznej kontroli konstytucyjności proponowanych rozwiązań stawia na barkach Rzecznika, samorządów zawodowych oraz opinii publicznej obo-wiązek ciągłego śledzenia planów ustawodawcy czy rządu zmierzających do ograni-czenia tajemnicy zawodowej adwokata lub radcy prawnego, ich nagłaśniania i wyra-żania sprzeciwu.
Adwokat Aleksander Krysztofowicz Zastępca Sekretarza Okręgowej Rady Adwokackiej w Warszawie