Metaforyczne użycie rzeczowników wartościujących

Nacechowanie emocjonalne i wartościujące najczęściej dokonuje się według Lubasia (2006: 111–112) poprzez metaforyzację słownictwa neu-tralnego. Ta strategia tekstowo ‑stylistyczna polega na przeniesieniu po-zytywnych lub negatywnych cech z określonego zakresu znaczeniowego na obiekt przynależący do innego zakresu semantycznego (Schäffner, 1993: 17; Heydebrand v., Winko, 1996: 70–71; Mikołajczyk, 2002:

637; 2004a: 154–155; Bąk, 2007: 55). Wyrażenia metaforyczne wyrazów uzyskują tym samym odmienne znaczenie niż to, które jest sumą zna-czeń poszczególnych leksemów. Korolko (1998: 106) zauważa, że me-tafora jest „korzystną zmianą znaczenia właściwego na inne, dokonaną w słowie lub wyrażeniu”.

Tokarski (2001: 355) i Rejter (2006: 66) rozumieją natomiast me-taforę nie tylko jako środek stylistyczny, lecz także nazewniczy, który również rozpowszechniony jest często, poza tekstami artystycznymi, w wypowiedziach codziennych i potocznych⁶⁶. Wyrażenie metaforycz-ne nie nazywa jednak opisywanych zjawisk wprost i – jak stwierdzają Dobrzyńska (1994: 137) i Roth (2005: 22) – stanowi skuteczny środek perswazji, który służy kształtowaniu postaw i opinii oraz przekonaniu odbiorcy do określonego stanowiska. Metafora „odsłania […] nie tyl-ko pewne oblicze rzeczy lub zjawiska, ale z reguły ukazuje swój przed-miot odniesienia w pewnej perspektywie aksjologicznej, narzucając tym samym odbiorcy określoną postawę wartościującą” (Dobrzyńska, 1994: 137)⁶⁷. Pozwala ukryć pozytywny lub negatywny ładunek uczuć, który wiąże się z określonym desygnatem poprzez przeniesienie emo‑

cji i wartościowań łączonych z daną nazwą na inne zjawiska, osoby

66 Badacze nawiązują tym samym do koncepcji Lakoffa i Johnsona (1988: 25), którzy opowiadali się za wszechobecnością metafory w codziennym posługiwaniu się językiem: „Odkrywamy obecność metafory w życiu codziennym, nie tylko w języku, lecz też w myślach i czynach. System pojęć, którymi się zwykle posługujemy, by myśleć i działać, jest w swej istocie metaforyczny”.

67 Pogląd ten podziela również Wowro (2014: 103), według której metafory, prze-nikając cały system językowy, kształtują i wywierają wpływ na procesy ludzkiego po-strzegania, myślenia i działania, a także są ważnym środkiem językowym w zakresie wyrażania aktów wartościujących.

lub pojęcia (Kamińska ‑Szmaj, 1994: 77; Römer, Urban, 1998: 77;

Mikołajczyk, 2004a: 155–156; Roth, 2005: 16). Sądy wartościujące w wyrażeniach metaforycznych przekazywane są – jak stwierdza Do-brzyńska (1994: 143) – za pośrednictwem konotacji, które stanowią zbiór obiegowych opinii i wykazują zróżnicowanie społeczne oraz kulturowe.

Komponent wartościujący, który zawiera nośnik metaforyczny, powodu-je, że metafory – ujmując rzeczywistość w sposób przejaskrawiony, hi-perboliczny – mogą m.in. pełnić funkcję inwektyw i służyć znieważaniu równie silnie i skutecznie, jak inne rodzaje leksyki pejoratywnej, którą stosuje się do wyrażania agresji werbalnej (Dobrzyńska, 1994: 143;

Peisert, 2004: 89). Ponieważ metafora jest jednym ze sposobów komu-nikowania nie wprost, jej odkodowanie i poprawne rozumienie wymaga od odbiorcy czynnej postawy, która przejawia się we wnioskowaniu za-równo na podstawie treści komunikatu, jak i wiedzy pozajęzykowej oraz kontekstu sytuacyjnego, w jakim użyto danego wyrażenia metaforycz-nego (Kurz, 1982: 13; Weydt, 1986: 94; Dobrzyńska, 1994: 81; Römer, Urban, 1998: 73–74; Wowro, 2014: 101). Według Kamińskiej ‑Szmaj (2007: 62–69) i Mikołajczyk (2008: 194) w odniesieniu do człowieka i jego działań stosowane jest często słownictwo ze świata zwierząt, co potwierdza również zebrany materiał:

Kaczynski war einer der „Pitbulls“⁶⁸ aus Polen (Z; ~Ein Leser, 11.04.2010).

Wer braucht schon die Polen (oder wie ist es sonst zu erklären, daß bei uns viele Polen eingebürgert – das heißt Deutsche werden wollen)? Diese polnischen Hunde trauen ihrem eigenen Land nicht. Na, immer weiter so, Polen haben immer nur gekläfft⁶⁹ (W; ~Deutscher, 05.10.2011).

Metaforyczne przeniesienie nazw zwierząt (wraz z ich negatywnymi konotacjami wartościującymi) na określenie człowieka i jego zachowań powoduje, że nazwy te zastępują negatywną charakterystykę

przeciw-68 Pitbull: pitbul; bardzo agresywna odmiana bulteriera – tłum. M.J. (PONS – Słow-nik internetowy; DUDEN – Deutsches Universalwörterbuch 2003 [CD ‑ROM]).

69 Kläffen: ujadać, drzeć mordę, wydzierać się – tłum. M.J. (PONS – Słownik inter-netowy; DUDEN – Deutsches Universalwörterbuch 2003 [CD ‑ROM]).

nika⁷⁰. Poprzez utożsamianie człowieka ze zwierzęciem jest on nie tyl-ko degradowany, lecz także wykluczany ze świata istot rozumnych oraz porównywany z istotami drapieżnymi, bezwzględnymi, którym przy-pisywane są najgorsze cechy i instynkty utrwalone w stereotypowym obrazie⁷¹. Przenoszenie nazw zwierząt lub ich cech w funkcji depre-cjonującej na człowieka wynika według Tokarskiego (1991: 151–153) z dominującego w językowym obrazie świata antropocentryzmu, który przypisuje człowiekowi bycie dobrym, wartościowym, a światu roślin i zwierząt odmawia tych cech i wartościuje go negatywnie⁷².

W przytoczonych komentarzach zarówno prezydent Kaczyński, jak i Polacy utożsamiani są z psami, które stwarzają zagrożenie i mogą w każdej chwili zaatakować. Zauważyć trzeba, że metaforyka ta wy-korzystywana była także przez ideologię nazistowską⁷³, a leksem pies, który w języku potocznym występuje w licznych związkach frazeolo-gicznych, przywołuje głównie negatywne asocjacje. Używa się go do określenia złego, podstępnego charakteru człowieka, który nie tylko ma złą sytuację materialną, lecz także należy do niższej warstwy społecznej (Peisert, 2004: 94; Iluk, 2012: 69).

Spośród rzeczownikowych metafor pochodzących ze świata roślin wskazać można natomiast na rzeczownik Kartoffel (ziemniak, kartofel), którego używano, wypowiadając się o braciach Kaczyńskich:

70 Por. też m.in.: Lobenstein ‑Reichmann (2009: 263–264); Sojda (2009: 105; 2010:

528–529); Bonacchi (2012: 145); Miodek (2013: 57; 2014: 205–206).

71 Por. na ten temat też m.in. Birken ‑Silverman (1991: 168): „Die Metaphern als eine der schöpferischen Hauptströmungen emotiver Sprache […] dienen der Konkre-tisierung der abstrakten wertneutralen EA [ethnischer Appellativa] sowie der Degra-dierung. Sie sind gekennzeichnet durch starke Transparenz und Verwendung in spöt-tischer Funktion“.

72 Por. też: Skawiński, Tworek (2003: 170): „Die den Tieren zugeschriebenen Be‑

zeichnungen werden in der auf den Menschen bezogenen Verwendung zu pejorativen, entwertenden Zooinvektiven […]. Als Beleidigung gilt hier die Absicht, den Menschen anhand der Sprache mit einem Tier – also mit einem Nichtmenschen – zu verglei‑

chen“.

73 W dobie germanizacji odmawiano Polakom prawa do uczestnictwa w życiu pu-blicznym. Degradowano ich do pozycji zwierząt, zabraniano wstępu np. na boiska, do parków i placówek kulturalnych. Świadczyły o tym np. tabliczki z okresu niemieckiej okupacji o następującej treści: „Polen, Juden und Hunden Eintritt verboten“ („Pola-kom, Żydom i psom wstęp wzbroniony”) (Iluk, 2012: 68–69).

Laßt den Piloten in Ruhe…wenn es bei der Geschichte einen Schuldigen gibt, dann ja wohl Kartoffelkopf…der hat doch die Landung befohlen (W; ~Bit, 17.04.2010).

Kaczyinski hat nur genervt. Eine sprechende Kartoffel die gerne die To-desstrafe und die strafrechtliche Verfolgung von Homosexuellen forder-te (Z; ~Icke77, 11.04.2010).

49% der Polen haben die Zwillingskartoffel gewählt, aber es bleibt noch Hoffnung, dass nicht alle Polen verblödet sind, denn immerhin haben 51% den Komorowski gewählt (SZ; ~Hermann 2009, 05.07.2010).

Leksemy Kartoffel oraz Kartoffelkopf nawiązują bezpośrednio do

„afery kartoflanej” z 2006 r., w której porównywano prezydenta Polski z ziemniakiem, co wywoływało ogromne kontrowersje w polskiej opinii publicznej⁷⁴. O negatywnym nacechowaniu słowa Kartoffel w języku nie-mieckim świadczy jego eksplikacja w słowniku inwektyw bawarskich, która oznacza człowieka prostego, niemądrego i nieporadnego⁷⁵.

Omawiając rzeczownikowe wyrażenia metaforyczne, należy wska-zać na funkcję porównania, które polega na „zestawianiu na podstawie cech wspólnych i różnych dwóch lub większej ilości rzeczy, osób, zja-wisk” (Doroszewski, 1964: 1069). Według Burskiej ‑Ratajczyk (2013:

146) porównanie jest ważnym tropem o charakterze aksjologiczno‑

‑kognitywnym. Jako perswazyjny środek stylistyczny porównanie war-tościujące stanowi podstawę poznania rzeczywistości, a samemu pro-cesowi z reguły towarzyszy wartościowanie. Służy ono do „wyrażania przez subiekt oceny faktów otaczającego świata” (Burska ‑Ratajczyk, 2013: 146). Porównanie występuje zarówno w formie prostej, która ogranicza się do dwóch słów, jak i w postaci bardziej rozbudowanej, mającej na celu podkreślenie, pełniejszą charakterystykę oraz ustalenie odniesień pomiędzy porównywanymi obiektami (Burska ‑Ratajczyk, 2013: 146).

W konstrukcji porównawczej można wyodrębnić według Kudry (2004: 18) trzy elementy: komparat – lewa strona porównania,

kom-74 Patrz: podrozdział 2.3.2. w niniejszej pracy.

75 http://www.bayerische ‑schimpfwoerter.de/bayerische ‑schimpfwoerter ‑buch stabe ‑k/ [dostęp: 24.01.2012].

parans – prawa strona porównania oraz funktor. Komparat wyróżnia obiekt, który podlega porównaniu i ocenie, komparans – występujący zwykle po funktorze, czyli wskaźniku porównania: jak, jako itp. – sta-nowi natomiast „konceptualną istotę porównania, a tym samym kogni-cji i wartościowania” (Kudra, 2004: 18). Komparans zawiera wskazanie na określoną wartość, odpowiada za przypisanie oceny, znaku wartości wyróżnionym osobom czy też fragmentom rzeczywistości opisywanym przez nadawcę (Sandig, 1979: 145; Kudra, 2004: 18; Wrześniewska‑

‑Pietrzak, 2007: 56):

Die Polen klauen wie die Raben und die Deutschen bezahlen wie Horn‑

ochsen (W; ~Dieter Esser, 13.01.2011).

Und wieder kommen die Polen wie die Würme aus ihren Löchern ge-krochen um ihre unsachlichen und unqualifizierten Hasstiraden abzu-sondern (BZ; ~Polnischer ‑Deutscher, 06.12.2010).

W obu powyższych komentarzach Polaków utożsamia się ze zwie-rzętami, które przywołują jednoznacznie negatywne konotacje w spo-łeczeństwie. Porównania te mają charakter ironiczny, sarkastyczny oraz zawierają złośliwą ocenę postępowania Polaków, którzy rzekomo do‑

konują wielu kradzieży oraz zioną nienawiścią do narodu niemiec‑

kiego.