metoda ToPSiS i wyniki empiryczne

Badanie sytuacji gospodarczej obejmuje diagnozę różnych aspektów ekonomicz-nych związaekonomicz-nych z funkcjonowaniem gospodarstw domowych. W tym artykule aspekty te ujęte zostaną w syntetycznym mierniku poziomu kondycji ekono-micznej. Ze względu na powszechność i wielokryterialność metoda TOPSIS ma szerokie zastosowanie. Ponadto jest jedną z najbardziej znanych i wygodniejszych metod rozstrzygania problemów wielokryterialnych. Celem metody jest określenie idealnego i antyidealnego rozwiązania, wskazanie względnej odległości alternatyw od tych rozwiązań oraz określenie wariantu, który charakteryzowałby się mak-symalną względną bliskością do ideału oraz minimalną względną bliskością do antyideału [Rudnik, Kacprzak 2015: 959]. Metodę tę można wykorzystać w wielu dziedzinach życia, w szczególności w planowaniu finansowym i gospodarczym.

Składa się ona z sześciu etapów [Wysocki, Lira 2005: 175-179].

198 PauliNa raWSka

etap i. Wybór mierników cząstkowych

sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych

Na tym etapie bada się m-elementowy zbiór obiektów (w przypadku tego badania są to gospodarstwa domowe o różnej liczbie członków) na podstawie wartości przez nie osiąganych dla k kryteriów. Realizację k-tego kryterium i w tym wariancje (np. udział wydatków na restauracje i hotele w wydatkach ogółem) zapisuje się jako x_ik. Do wyznaczenia wartości miernika syntetycznego kondycji ekonomicznej gospodarstw domowych według liczby osób w gospodarstwie wykorzystano takie kryteria, jak:

– X₁ – udział dochodów z pracy najemnej w dochodach rozporządzalnych (%), – X₂ – udział wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe w wydatkach ogółem (%),

– X₃ – udział wydatków na użytkowanie mieszkania i nośniki energii w wy-datkach ogółem (%),

– X₄ – udział wydatków na restauracje i hotele w wydatkach ogółem (%), – X₅ – udział wydatków na rekreację i kulturę w wydatkach ogółem (%)². Wyboru kryteriów opisujących kondycję ekonomiczną gospodarstw domo-wych dokonano na podstawie analizy merytorycznej i statystycznej. Podczas wyboru kierowano się tym, aby były uwzględnione zarówno wydatki na dobra podstawowe i wyższego rzędu, których udział w sumie wydatków uległby zmianie wraz ze zmianą sytuacji ekonomicznej w badanych gospodarstwach domowych.

W tabeli 1 przedstawiono wielkości uwzględnione w badaniu z krótkim komen-tarzem wybranych kryteriów. Analiza empiryczna obejmuje dwa lata. Sytuacja gospodarstw domowych w tym czasie była różna nie tylko ze względu na uru-chomienie programu 500+ w pierwszej połowie 2016 r. Oddziaływały na nią również czynniki makroekonomiczne, takie jak różne tempo wzrostu gospodar-czego w okresie między początkowym a końcowym rokiem badania (najniższe wskaźniki wzrostu PKB w latach 2011 i 2012) czy dwuipółroczny okres deflacji w Polsce (od połowy 2014 do końca 2016 r.).

Podejmując analizę udziału dochodu z pracy najemnej w dochodach rozpo-rządzalnych (X₁), można zauważyć, że wzrósł on wyłącznie w gospodarstwach jednoosobowych i trzyosobowych. W pozostałych grupach udział ten zmalał, a największy spadek odnotowano w gospodarstwach pięcioosobowych. Spa-dek udziału dochodu z pracy najemnej może mieć związek z wprowadzeniem

2 Zmiennych poddanych badaniu było 12, ale ze względu na zbyt dużą korelację, jaka wystę-powała pomiędzy nimi, nie można wykorzystać wszystkich w badaniu. Z analiz usunięto poziom realnego dochodu rozporządzalnego w zł/os./mies., poziom realnych wydatków w zł/os./mies., poziom realnych dochodów osiąganych ze świadczeń z pomocy społecznej w zł/os./mies., udział wydatków na zdrowie w wydatkach ogółem (%), udział wydatków na edukację w wydatkach ogółem (%), udział wydatków na łączność w wydatkach ogółem (%), udział dochodów osiąganych ze świadczeń z pomocy społecznej w dochodach rozporządzalnych (%).

Syntetyczna ocena wybranych aspektów sytuacji ekonomicznej gospodarstw… 199

programu Rodzina 500+. Matki zaczęły zwalniać się z dotychczasowej pracy, aby opiekować się dziećmi, ponieważ otrzymywane świadczenia w stosunku do wynagrodzenia po odjęciu kosztów ponoszonych na opiekę nad dziećmi podczas pobytu w pracy oraz dojazdów do pracy kształtowały się na podobnym poziomie.

Inną przyczyną spadku tych dochodów mogło być obniżenie wynagrodzenia na umowach o pracę bądź zmiany umów w celu obniżenia dochodów, aby móc otrzymywać świadczenia od państwa [Magda, Kiełczewska, Brandt 2018: 12].

Najważniejszą pozycją w wydatkach gospodarstw domowych są wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe (X₂). Dane zawarte w tabeli 1 wskazują, że w 2016 r. udział wydatków na dobra podstawowe w wydatkach ogółem zmniejszył się. Spadek udziału wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe w wydatkach ogółem jest zgodny z prawem Engla, które mówi o tym, że wzrost dochodów powoduje zmniejszenie udziału wydatków na żywność w wydatkach ogółem, co może świadczyć o wzroście dobrobytu gospodarstw [Utzig 2016: 161].

Wzrost dochodów, zwłaszcza dla rodzin wielodzietnych, do czego przyczynił się m.in. program Rodzina 500+, spowodował serwicyzację konsumpcji gospodarstw domowych, czyli procentowy wzrost wydatków na usługi w strukturze wydatków [Sobczyk 2014: 94]. Sytuacja ta może mieć również związek z deflacją, która występowała między rokiem 2014 i 2016 i zwiększała siłę nabywczą gospodarstw domowych.

Kolejnym kryterium analizowanym podczas badań są wydatki na użytkowa-nie mieszkania i nośniki energii, tzw. wydatki sztywne (X₃). Wpływają one na

Tabela 1. Wartości cech opisujących sytuację ekonomiczną gospodarstw domowych Lata Gospodarstwo

domowe X₁ X₂ X₃ X₄ X₅

2010 1-osobowe 31,40 22,84 25,06 3,48 7,38

2016 32,19 22,00 24,55 6,18 5,94

2010 2-osobowe 41,92 23,95 21,35 1,98 7,51

2016 41,10 23,83 20,62 3,89 6,57

2010 3-osobowe 63,08 23,33 18,78 2,29 8,46

2016 64,59 23,70 18,80 4,28 6,86

2010 4-osobowe 66,51 24,80 18,30 2,40 9,31

2016 66,41 23,56 17,6 4,55 8,10

2010 5-osobowe 58,93 28,37 19,18 1,69 7,69

2016 56,04 26,41 17,72 3,88 7,20

2010 6- i więcej

osobowe 48,48 30,82 18,66 1,75 6,40

2016 45,77 28,54 17,53 3,07 6,22

Ź r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie danych pochodzących z GUS 2011a; GUS 2017.

200 PauliNa raWSka

poziom życia gospodarstw domowych, ponieważ niższy ich udział w wydatkach ogółem wskazuje na ogół na wyższy poziom życia ludności. Udział wydatków na użytkowanie mieszkania i nośniki energii w wydatkach ogółem nieznacznie zmalał w analizowanych gospodarstwach domowych, poza trzyosobowymi, gdzie wystąpił niewielki wzrost o 0,02 pkt. procentowego. Spadek udziału tych wydatków świadczy o tym, że gospodarstwa domowe były przeciętnie bardziej zamożne i mogły większy odsetek dochodu przeznaczyć na wydatki wyższego rzędu.

Jako następne w badaniu zostały ujęte wydatki na usługi gastronomiczno--hotelarskie (X₄), które pokrywane są zazwyczaj z funduszu swobodnej decyzji.

Tym samym reprezentują one możliwości wydatkowania środków na dobra inne niż podstawowe. Udział tych wydatków wzrósł we wszystkich gospodarstwach.

Rozwój tego sektora usług wiąże się ze zmianą stylu życia osób zamieszkujących gospodarstwa domowe, które coraz częściej jadają w mieście, organizują przyję-cia poza domem, chętniej zamawiają potrawy oraz podróżują. Wzrost wydatków może być także symptomem przekonania społeczeństwa do dobrej kuchni, a także luksusu, co najmniej w okresie wypoczynku. Nie można również zapomnieć o wpływie wzrostu dochodów gospodarstw domowych, które pozwolą na ro-dzinny wyjazd podczas ferii czy wakacji [Komunikat z badań CBOS 2018: 8].

W wyniku nieustannych działań marketingowych oraz reklamowych kon-sumpcja staje się potrzebą, której spełnienie przeradza się w warunek samorea-lizacji. Jedną z bardziej deficytowych wartości w życiu członków gospodarstw domowych jest czas wolny i pomimo że ludzie są coraz bogatsi, to odczuwają większy brak czasu, który mogliby przeznaczyć wyłącznie dla siebie. Jednym z obszarów czasu wolnego jest rekreacja i kultura (X₅). Na podstawie danych opublikowanych przez GUS zaobserwowano spadek udziału wydatków na zagospodarowanie czasu wolnego [GUS 2011a; GUS 2017]. Czynnikami wpły-wającymi na poziom wartości przeznaczonych na rekreację i kulturę mogą być dochody rozporządzalne na osobę, poziom wykształcenia, a także wiele innych, np. brak czasu na regenerację sił, negatywne nastawienie do innych kultur, a tak-że pogoń za pieniądzem i karierą. Porównując zmiany wydatków na restauracje i hotele oraz rekreację i kulturę, można zauważyć dwa przeciwstawne trendy konsumpcji – dekonsumpcję rekreacji i kultury oraz wzrost wydatków na hotele i restauracje. Przyczyną rozbieżności kształtowania się struktury obu wydatków na usługi może być to, że bilety wejściowe do obiektów rekreacji i kultury dla dzieci (uczniów i studentów) oraz dużych rodzin są tańsze dzięki działaniom podjętym przez rząd. Nie można także zapomnieć o tym, że rozwój technologii i większa świadomość społeczeństwa przyczyniła się do tego, że członkowie gospodarstw domowych korzystają z wielu okazji zakupowych, np. na stronach internetowych, tj. Groupon, Okazik itp., co wpływa na poziom wydatków prze-znaczonych na te usługi.