Metody i techniki badań

Sformułowane pytania badawcze wymagają zastosowania określonych metod postępowania badawczego.

W pracy badawczej ważny jest dobór metod, technik i narzędzi badawczych, które decydują o jakości zebranego materiału, mającego dać najszerszy obraz badanego zjawiska³³.

W badaniach jakościowych badacz musi posługiwać się narzędziami dającymi się przekształcać, zmieniać, by dostrzec w badanym zjawisku wcześniej nieprzewidziane aspekty³⁴. Dane gromadzone są w sposób otwarty, niestrukturyzowanymi narzędziami, takimi technikami jak swobodny wywiad z ogólnym planem zagadnień, wywiad narracyjny, niekontrolowana obserwacja uczestnicząca, metoda etnograficzna, hermeneutyka, metoda badania praktyki oświatowej, jakościowa analiza dokumentów osobistych studium przypadku i analiza biograficzna, w których badacz nie narzuca przyjętych z góry przypuszczeń, schematów³⁵ .

32 A.W. Maszke: Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych. Rzeszów 2004, s. 38.

33 A. Nowicka: Psychospołeczna integracja dzieci przewlekle chorych w szkole podstawowej. Kraków 2001, s. 86.

34 T. Pilch, T Bauman: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe. W-wa 2001, s.

268.

35 E. Zaręba: Badania empiryczne ilościowe i jakościowe w pedagogice [W:] St. Palka (red.):

Orientacje w metodologii badań pedagogicznych. Kraków 1998, s. 46, R.Pachociński: Metody ilościowe i jakościowe w badaniach pedagogicznych. „Edukacja-studia, badania, innowacje” 3/97.

W przeprowadzonych badaniach posłużyłam się metodą indywidualnego przypadku zwaną też studium indywidualnego przypadku (Case study, Case work). Stanowi ona metodę badań jakościowych, w której dokonuje się próby określenia możliwej do zastosowania wobec badanego strategii postępowania terapeutycznego lub wychowawczego³⁶. W metodzie tej badacz starając się wniknąć w głąb zjawisk, sytuacji społecznych, pedagogicznych, psychicznych próbuje je zrozumieć, a nie wyjaśniać. W odniesieniu do badań pedagogicznych jest opisem monograficznym, odnoszącym się do jednostek czy grupy jednostek znajdujących się w określonej sytuacji społecznej. Badacz zainteresowany jest wpływem określonej sytuacji społecznej, rodzinnej, fizycznej, materialno-bytowej indywidualnego przypadku na jego sposób zachowania, życia, działania³⁷. Metoda indywidualnych przypadków swoją historią sięga do rozwijanych w pedagogice opiekuńczej na przełomie XIX i XX wieku metod pracy socjalnej, a jej prekursorem była Mary Richmond. W Polsce twórcami tej metody była Helena Radlińska i Maria Grzegorzewska³⁸. Przekonanie, że przyczyna upadku i nędzy tkwi w słabości jednostki a warunkiem wydźwignięcia człowieka w sytuacji kryzysowej jest wszechstronne rozpoznanie przyczyn owego przypadku, zindywidualizowana, przewidująca pomoc, materialne bodźce a także wyzwalanie praktycznej aktywności, psychicznej zaradności i wiary we własne siły stanowiły istotę metody indywidualnych przypadków. Wzbogacenie tej metody o założenia pracy grupowej i środowiskowej stanowiło metodologiczną podstawę, na której metoda ta wyrosła³⁹.

Gromadzone informacje o rozwoju, zachowaniu, życiu fizycznym, psychicznym, społecznym dziecka w warunkach dnia codziennego, dają możliwość sporządzenia charakterystyki dziecka, koncentrując się na jego cechach osobowych, historii życia, funkcjonowaniu w rodzinie, szkole, środowisku rówieśniczym, na ich rozwoju emocjonalnym, społecznym, fizycznym, umożliwiając zrozumienia przyczyn, motywów, sposobów postępowania, zachowania dziecka czy radzenia sobie z napotykanymi trudnościami ⁴⁰. Studium przypadku zawęża swój przedmiot poznania do pojedynczego lub kilku przypadków. Przedmiotem zainteresowania badacza może być pojedyncza osoba, grupa, zjawisko, organizacja, w jakiś sposób szczególna w swej jednostkowości, co inspiruje badacza. Każdy przypadek poszerza już zdobytą dotychczas wiedzę, a badane zjawiska i osoby cechuje podobieństwo, ale i różnice, które nadają badanemu zjawisku szczególny wymiar⁴¹. Na realizacje metody

36 M. Łobocki: Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych. Kraków 2003, s. 263.

37 A.W. Maszke: Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych. Rzeszów 2004, s 148-149.

38 Cyt. za: D. Maszczyk, A. Radziewicz-Winnicki (red.): Metody badań w naukach społecznych. K-ce 1979, s.76.

39 T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań.... s.77.

40 A.W. Maszke: Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych. Rzeszów 2004, s. 149.

41 T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań..., s.297-298.

składają się cztery etapy. Pierwszy polega na wyborze odpowiedniego przypadku, celem przedstawienia interesującego nas problemu. Po wyborze problemu rozpoczyna się praca w terenie, która sprowadza się do zbierania informacji o obserwowanych zjawiskach, poszukiwania źródeł, wypełniania arkuszy obserwacyjnych, gromadzenia danych statystycznych. Zebranie znacznej ilości materiałów, informacji z obserwacji, wywiadów może wymagać wyeliminowanie części danych lub ich segregowanie, co umożliwia przygotowanie sprawozdania w postaci opisu, analizy, portretu, scenariusza w końcowym etapie⁴².

Jak podaje R.Janeczko, zasadniczy cel tej metody to dążenie do wypracowania optymalnych warunków rozwojowych, kształtowania społecznie konstruktywnej osobowości, korekty zaburzeń funkcjonowania jednostki, poprzez bezpośrednie oddziaływanie na nią lub na środowisko społeczne⁴³.

W swoich badaniach zastosowałam metodę indywidualnych przypadków, w której przypadkiem indywidualnym była rodzina.

Studium przypadku wymusza na badaczu przestrzeganie określonych zasad ⁴⁴: - otwartość – między badanym a badaczem, elastyczność w sposobie zbierania

danych, autentyczna więź z osobami badanymi;

- komunikacja – jakość poznawanej rzeczywistości zależy od częstotliwości i intensywności kontaktów z badanymi;

- naturalność – jest niezbędna, aby zebrany materiał jak najlepiej odzwierciedlał rzeczywistość;

- interpretacja – pokazanie podobieństw i różnic pomiędzy zbadanym przypadkiem a opisanymi wcześniej doświadczeniami.

Warunkiem uzyskania odpowiedzi na postawione problemy badawcze jest zebranie szczegółowych danych o przedmiocie badań. Badacz, celem pozyskania wiarygodnych, wyczerpujących informacji musi posłużyć się odpowiednimi technikami badawczymi⁴⁵. Badania metodą indywidualnych przypadków, posługują się nielicznymi technikami badawczymi, z których powszechnie stosuje się wywiad, uzupełniony obserwacją i analizą dokumentów ⁴⁶.

W badaniach jakościowych stosuje się techniki niestandaryzowane, w których środki badawcze nie są ujednolicone, co daje badaczowi swobodę w gromadzeniu danych, ich opracowaniu i interpretowaniu. Badacz nie odnosi się do żadnych dyrektyw, instrukcji, lecz do własnej intuicji, wyczucia lub ogólnego celu badań.

42 R.Pachociński: Metody ilościowe i jakościowe w badaniach pedagogicznych. „Edukacja-studia, badania, innowacje” 3/97.

43Cyt. za: R. Wroczyński, T. Pilch (red.): Metodologia pedagogiki społecznej. Wrocław 1974, s. 338..

44 Cyt. za: T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań ..., s.298-299.

45 A.W. Maszke: Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych. Rzeszów 2004, s. 152.

46 T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe. W-wa 2001, s. 77-79.

Zebrane tą techniką materiały są jednak trudne do pogrupowania, sklasyfikowania, opracowania, nie podlegają obróbce statystycznej. Można jednakże przeprowadzić pogłębioną analizę jakościową ⁴⁷.

W stosowanym w metodologii jakościowej otwartym wywiadzie pogłębionym (wywiad narracyjny, historia mówiona), którego idea ma swoje źródło w założeniach hermeneutyki: rozumienie ludzkiego działania dokonuje się poprzez interpretację dokonywaną z pozycji analizującej własne działanie, życie jednostki ⁴⁸.

Do gromadzenia materiału badawczego posłużyłam się otwartym wywiadem pogłębionym (dialogiem), przeprowadzonym przy użyciu dyktafonu. Wywiad ten miał formę rozmowy, w której badany rodzic/opiekun udzielał swobodnych wypowiedzi. Celem wywiadu pogłębionego jest zgodne z jakościowym charakterem otwarte, interakcyjne prowadzenie rozmowy, w której badany jest kompetentną osobą opowiadającą swoje życie, doświadczenie ⁴⁹. W wywiadzie jakościowym zazwyczaj nie stosuje się kwestionariusza zawierającego szczegółowe pytania czy ustalonego porządku ich zadawania. Badacz nie ukierunkowuje wypowiedzi rozmówcy, nie sonduje, a słucha go. Wywiad ten określany jest asymetrycznym, w którym badacz jest pasywny a badany aktywny, co wymusza na badanym samodzielne konstruowanie wypowiedzi, określenie ich obszaru i stopnia własnej narracji⁵⁰. Do zbierania wypowiedzi badanych służy plan zagadnień wywiadu swobodnego, czyli swobodniejsza, luźniejsza forma przygotowania się do rozmowy, z określeniem kierunku i tematu rozmowy, a nie treści pytań. Uwrażliwienie badającego na cel główny problemu, umożliwi dzięki jego intuicji i spostrzegawczości dotrzeć w toku badania do spraw ważnych ⁵¹.

Zasadą postępowania badawczego jest otwartość, czyli rezygnacja z wszelkiej standaryzacji zbieranego materiału badawczego. Lista pytań jest otwarta przez cały czas badawczy. W trakcie rozmowy możliwe jest wprowadzenie nowych zagadnień, nie przewidzianych wcześniej⁵².

Pytania formułowane przez badającego nie determinują przebiegu badania, sygnalizują kierunki jego zainteresowań, mogą wymagać pytań sugerujących, prowokujących, drażliwych. Prowadzenie wywiadu pogłębionego wymaga taktu podczas rozmowy, lojalności wobec badanego, otwartej postawy wobec poruszanych

47 A.W. Maszke: Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych. Rzeszów 2004, s. 154.

48 T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe. W-wa 2001, s.

327-328.

49 D. Urbaniak-Zając, J. Piekarski (red.): Jakościowe orientacje w badaniach pedagogicznych. Studia i materiały. Łódź 2001, s.85.

50 T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe. W-wa 2001,s.

327-328.

51 S. Nowak:Metody badań socjologicznych. W-wa 1965, s.66-67.

52 D. Urbaniak-Zając, J. Piekarski (red.): Jakościowe orientacje w badaniach pedagogicznych. Studia i materiały. Łódź 2001,s. 22-23.

problemów⁵³. Przeprowadzając wywiad, można zmieniać kolejność pytań, ich formę, treść zależnie od zaistniałych okoliczności, nowych informacji, badający ma swobodę w organizowaniu, formułowaniu pytań zależnie od sytuacji wywiadu⁵⁴. Lista pytań jest otwarta na nowe informacje i okoliczności.

Podczas zbierania materiału badawczego techniką uzupełniającą była bezpośrednia obserwacja uczestnicząca. W badaniach pedagogicznych obserwacja jest istotną techniką będącą często dopełnieniem innych metod i technik badawczych. Badacz, pozostając w zasięgu słyszenia, widzenia badanego, ma możliwość postrzegania, gromadzenia, interpretowania danych. Obserwacja w badaniach pedagogicznych daje możliwość poznania zachowania obserwatora (badanego) w naturalnych warunkach⁵⁵. Zaletą obserwacji jest jej bezpośredniość, poznawanie rzeczywistości edukacyjnej i wychowawczej takiej, jaką ona sama objawia się badaczowi. Jest ona zatem spostrzeganiem celowym⁵⁶. W obserwacji uczestniczącej badacz staje się jednocześnie jawnym członkiem (uczestnikiem) grupy, zbiorowości, lokując się wewnątrz badanego zjawiska, sytuacji, jest świadom faktu, że swą obecnością wpływa na sytuacje, w jakiej się znalazł. Pełniąc rolę obserwatora, badacz z reguły ukrywa ten fakt przed badanymi⁵⁷.

Wybór swobodnego wywiadu pogłębionego dał mi możliwość bezpośredniego kontaktu z badanym, co uznałam za niezbędne w gromadzeniu danych. Stworzenie odpowiedniej atmosfery z zapewnieniem dyskrecji i anonimowości dał możliwość swobodnych wypowiedzi badanych, którzy nie czuli się skrępowani standaryzacją zbierania danych. Posługując się wcześniej przygotowanymi dyspozycjami do wywiadu swobodnego, badani rodzice odpowiadali na zadawane im pytania.

Umożliwiłam im swobodę wypowiedzi, nie sugerowałam odpowiedzi, nie posługiwałam się kolejnością pytań w przygotowanych dyspozycjach, z niektórych pytań rezygnowałam, bądź zadawałam pytania nieobjęte dyspozycjami, a wynikające z nowych okoliczności. Prowadząc zapisywane na dyktafonie rozmowy, zwracałam uwagę na zachowanie rodziców, sposób prowadzenia rozmowy, naturalność, szczerość, dokładność i wiarygodność wypowiedzi. Wywiady przeprowadzone ze 136 rodzicami dzieci chorych na alergię i astmę dołączam na płycie CD (zob. aneks 12).

53 T. Pilch:Zasady badań pedagogicznych. W-wa 1995, s.64-67.

54 K. Konecki: Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana. W-wa 2000, s. 169-189.

55 M. Łobocki: Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych. Kraków 2003, s. 232-234.

56 Cyt. za: A.W. Maszke: Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych. Rzeszów 2004, s. 156.

57 T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe. W-wa 2001, s.

318-320, A.W. Maszke: Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych. Rzeszów 2004,s. 160