Metody, techniki i narzędzia badawcze

Poszukując odpowiedzi na postawione pytania badawcze, zastosowa-łam metodę sondażu diagnostycznego. Przeprowadzone badania ilościowe i jakościowe pozwoliły mi na uzyskanie wiedzy o strukturze i funkcjonowa-niu współczesnej rodziny, o kierunku zmian w społeczeństwie XXI wieku, w oparciu o grupę reprezentatywną z populacji generalnej. W związku z tak dobraną metodą zastosowałam odpowiednie techniki, a mianowicie: ankietę i wywiad, natomiast narzędziami badawczymi były odpowiednio – związane z nimi: „kwestionariusz ankiety” i „kwestionariusz wywiadu”, zawierające ze-stawy pytań skierowanych do respondentów (rodziców). Na potrzeby analizy danych pochodzących z ankiety opracowałam arkusze w programie Excel, do których wprowadziłam wyniki uzyskane po opracowaniu danych uzyskanych od respondentów, a na ich podstawie powstały tabele oraz wykresy.

Wywiad stanowił część badań pilotażowych, a jego celem było uzyskanie orientacji co do występowania różnych wartości w kształceniu oraz udosko-nalenie konstrukcji głównego narzędzia stosowanego w mojej pracy – kwe-stionariusza ankiety. Chodziło mi o zdobycie informacji przez bezpośrednie stawianie pytań osobom, które mogły udzielić możliwie wyczerpujących

in-formacji na interesujący mnie temat. Zwróciłam się z tą prośbą do rodziców posiadających dzieci w różnym wieku, przeprowadzając wywiad jawny oraz indywidualny, przy użyciu odpowiedniego narzędzia, jakim był kwestiona-riusz wywiadu. W sformułowaniu pytań użyteczne okazały się wcześniej ze-brane informacje z zakresu badanej problematyki – w toku analizy literatury przedmiotu. Stosowałam pytania zamknięte, półotwarte i otwarte. Odpowie-dzi uOdpowie-dzieliło mi dwuOdpowie-dziestu respondentów. Korzystałam także z własnych do-świadczeń w pracy ze studentami w ramach prowadzonych przeze mnie se-minariów dyplomowych, poświęconych między innymi problematyce rodziny oraz kultury pedagogicznej. Badania pilotażowe miały na celu zweryfikowa-nie poprawności i stopnia rozumienia sformułowań zawartych w kwestiona-riuszu ankiety, a w efekcie wpłynęły na ostateczną budowę i treść zawartych w nim pytań, modyfikację narzędzia przed przystąpieniem do badań głów-nych. Był to zatem ważny etap badań.

Wypowiedzi matek i ojców miały pomóc mi poznać ich opinie na temat rela-cji rodzicielskich z dziećmi, rodzajów prowadzonych przez nich działań wycho-wawczych, oceny własnych kompetencji w tym aspekcie, możliwości, potrzeb w zakresie pedagogizacji społeczeństwa, a przede wszystkim ich wizji i postaw wobec tego zagadnienia, zwłaszcza w odniesieniu do samych rodziców.

Podstawowym narzędziem w przeprowadzonych przeze mnie badaniach był autorski kwestionariusz ankiety. Opracowałam go na podstawie literatu-ry, własnych prób badawczych (w tym badań pilotażowych z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu) oraz przemyśleń i obserwacji – jako pedagoga, ale także rodzica. Uznałam za celowe, aby ankieta nie przerażała nadmierną liczbą stron, dużą objętością i aby zachęcała do zainteresowania się jej tematyką. Dla-tego starałam się, mimo stosowania jak najściślejszych opisów, wprowadzić rodzica w atmosferę dialogu i zachęcić do dyskusji na te tematy.

Zastosowany przeze mnie kwestionariusz ankiety zawierał trzy rodzaje pytań, które ilustruję przykładami⁵:

ƒ

ƒ przykład pytania zamkniętego (badany wybiera odpowiedź wśród wska-zanych mu możliwości):

Jak ocenia Pan/i swoją wiedzę i kompetencje wychowawcze obecnie?

□ wysoko □ średnio □ nisko

ƒ

ƒ przykład pytania półotwartego (wypełniający ankiety ma możliwość, po dokonaniu wyboru z danych odpowiedzi, sformułować swoją własną od-powiedź):

5  Ze względu na oszczędność miejsca, pytania podaję w innym układzie graficznym niż występuje to w ankiecie, którą dołączam w aneksie.

Czy zna Pan/i potrzeby swoich dzieci wynikające z ich rozwoju?

□ tak □ średnio □ nie □ inna odpowiedź ………..….

ƒ

ƒ przykład pytania otwartego (tutaj badany ma możliwość podania własnej odpowiedzi ze względu na treść i liczbę możliwych wypowiedzi):

Jak można zachęcać rodziców do dokształcania się w kwestiach wychowaw-czych?

……….…………...

Metodę skalowania zastosowałam na przykład w pytaniu o ocenę kontak-tu, jaki badani rodzice mają ze swoimi dziećmi. Respondenci mieli do wybo-ru odpowiedzi tworzące następujące kontinuum ocen: bardzo dobry, dobry, przeciętny, zły.

Ankieta była anonimowa, respondenci zostali poinformowani, że w pyta-niach, w których to się nie wyklucza, można wskazać więcej niż jedną odpo-wiedź.

Zależało mi na analizie jakościowej badanych zjawisk, dlatego umieści-łam w ankiecie wiele pytań pozwalających na ocenę rozumienia i interpretacji zjawisk pedagogicznych. Szczególnie dotyczy to pytań otwartych (bądź póło-twartych), gdzie uzyskany materiał badawczy, po przeanalizowaniu, pogru-powałam w stworzone dla realizacji tego celu kategorie odpowiedzi.

Kwestionariusz składa się z dwóch części: informacyjnej oraz badawczej.

Część informacyjna zawiera pytania o płeć respondentów, ich wiek, wykształce-nie, wykonywany zawód, miejsce zamieszkania (nazwa województwa oraz śro-dowisko terytorialne: miasto – powyżej 50 tysięcy mieszkańców; małe miasto/

miasteczko – poniżej 50 tysięcy mieszkańców; wieś), sytuację rodzinną (pełna rodzina; konkubinat; samotny rodzic; inna – możliwość uzupełnienia), płeć i wiek dzieci respondentów, gdzie odpowiedź ta wskazywała zarazem ich liczbę.

Część badawcza odpowiada sformułowanym wcześniej problemom szczegółowym. Chcąc poznać ocenę badanych dotyczącą relacji z ich dziećmi, zadałam im pytanie o to, jaki mają z nimi kontakt; ankietowani mieli tu do wyboru jedną spośród odpowiedzi: bardzo dobry; dobry; przeciętny; niezbyt dobry; zły. Następnie chciałam dowiedzieć się, czy ich dzieci sprawiają trud-ności wychowawcze i w tym przypadku wskazane możliwości brzmiały: tak, bardzo duże/duże; czasami, niezbyt duże; raczej nie; absolutnie nie. Anali-zując kwestię problemów wychowawczych, uznałam za zasadne zapytać re-spondentów dodatkowo o to, czy ich zdaniem, w razie ich wystąpienia, mogą liczyć na wsparcie instytucji takich, jak szkoły/przedszkola, poradnie psycho-logiczno-pedagogiczne, Kościół, czy może innych (było to pytanie półotwarte, ankietowani mogli wybrać dowolną liczbę wskazań, jak również wpisać wła-sne propozycje).

Uznałam, iż ważny czynnik w kontaktach między rodzicami a dziećmi stanowi także czas, jaki spędzają razem. Zaproponowałam tu do wyboru (bez ograniczeń) następujące możliwości wspólnego spędzania czasu: odpoczywa-jąc; oglądając razem telewizję; uprawiając sport; na wycieczce; w kinie/te-atrze/muzeum/na wystawie; grając w gry planszowe; czytając książki; poma-gając im w lekcjach; inne sposoby (ponownie możliwość wpisania własnych pomysłów). Kolejnym aspektem, który wzięłam tu pod uwagę, była znajomość potrzeb dzieci, wynikających z ich rozwoju. Odpowiedzi do wyboru były na-stępujące: tak; średnio; nie; inna odpowiedź (z miejscem na rozwinięcie). Po-głębieniem tej kwestii było pytanie o to, które potrzeby, a konkretnie ich za-spokojenie, są dla badanych najważniejsze. Było to pytanie otwarte.

Następne treści w kwestionariuszu miały na celu wyjaśnienie tego, jaki styl wychowania badani preferują/stosują we własnej rodzinie. Zapytałam rodziców o to, który styl jest im najbliższy, celowo nie używając tu termino-logii pedagogicznej, a jedynie określając najważniejsze cechy podstawowych trzech typów – demokratycznego, autorytarnego oraz liberalnego, a więc ko-lejno: więź emocjonalna z dzieckiem, współdecydowanie, perswazja; autory-tet rodzica, dyscyplina; duża swoboda dziecka, rzadkie ingerowanie w jego sprawy.

Również kary i nagrody stanowią istotne zagadnienie w analizie stylów wychowawczych. Spośród nieograniczonej liczby wskazań form stosowa-nych przez nich nagród, respondenci mieli do wyboru następujące: słowne;

rzeczowe; pieniężne; spędzanie czasu razem; inne; a w odniesieniu do kar:

pozbawienie przywilejów; dodatkowe obowiązki; upomnienie; krzyk; obraża-nie dziecka; kary cielesne; inne. W obu przypadkach przy odpowiedzi „inne”

badani mogli dodać własne propozycje.

Niebagatelne znaczenie w pedagogizacji rodziców mają ich oceny doty-czące własnych kompetencji wychowawczych. W celu rozwiązania tego pro-blemu zapytałam ankietowanych najpierw o to, czy w momencie narodzin pierwszego dziecka czuli, że posiadają wystarczającą wiedzę o rodzicielstwie, a następnie – jak oceniają swoją wiedzę i kompetencje wychowawcze obecnie.

W pierwszym z powyższych pytań mieli do wyboru odpowiedzi: tak; średnio;

nie – przy czym poprosiłam ich o uzasadnienie swojego wyboru, co dostarczy-ło mi dalszych istotnych informacji. W drugim pytaniu alternatywy brzmiały:

wysoko; średnio; nisko. Wydawało mi się, iż przydatne będą tutaj również in-formacje dotyczące źródeł, z których badani czerpią wiedzę na tematy wy-chowawcze obecnie. Kafeteria obejmowała tu następujące treści: z intuicji;

z doświadczeń rodzinnych; od znajomych; ze szkoły; z literatury pedagogicz-nej/psychologicznej; z artykułów w czasopismach lub w internecie; z forów internetowych; z poradników; z programów TV; z warsztatów dla rodziców;

z innych źródeł. Ankietowani mieli możliwość wskazania dowolnej liczby od-powiedzi oraz – ponownie – dodania własnej.

Ostatnią, najdłuższą część kwestionariusza poświęcono stosunkowi respondentów do podnoszenia kultury pedagogicznej w społeczeństwie, zwłaszcza w odniesieniu do samych rodziców. W pierwszej kolejności chcia-łam dowiedzieć się, które zagadnienia wychowawcze szczególnie powin-no objąć ewentualne dokształcanie. Było to pytanie półotwarte, obejmujące następującą kafeterię odpowiedzi: zdrowie i pielęgnacja dziecka; potrzeby rozwojowe dziecka; metody wychowawcze; trudności wychowawcze; prze-ciwdziałanie patologii w rodzinie; komunikacja z dziećmi; prawo opiekuńcze i rodzinne; wpływ relacji małżeńskich na dziecko; inne. Badani mogli wybrać dowolną liczbę wskazań, a także dodać własne sugestie.

Kolejnym istotnym zagadnieniem były najkorzystniejsze, w opinii rodzi-ców, metody takiego kształcenia. Ankietowani mieli do wyboru jedną spośród kategorii metod – podających, poszukujących lub eksponujących⁶, które zilu-strowałam przykładami: wykład i opowiadanie; dyskusja, pogadanka, ćwicze-nia; pokaz filmu lub nagrania.

Kafeteria propozycji pomocnych w omawianych zajęciach obejmowała formy organizacji w ramach: przedmiotu szkolnego „wychowanie do życia w rodzinie”; studiów pedagogicznych; wszystkich kierunków studiów; nauk przedmałżeńskich; warsztatów dla rodziców organizowanych w szkołach ich dzieci; poradni psychologiczno-pedagogicznych; inne (możliwość dodania własnych pomysłów).

Spytałam też respondentów o to, kto, ich zdaniem, mógłby poprowadzić takie zajęcia, wskazując tu na: wychowawcę szkolnego; pedagoga; psycholo-ga; kogoś innego. To również było pytanie półotwarte, z możliwością wielo-krotnego wyboru oraz miejscem na dopisanie swoich sugestii.

W kolejnych pytaniach chciałam dowiedzieć się, czy sami respondenci chcieliby dokształcać się w kwestiach wychowawczych (opcje: tak, nie, inna odpowiedź; wraz z prośbą o uzasadnienie) oraz czy ogólnie uważają, iż pe-dagogizacja rodziców jest potrzebna w naszym społeczeństwie – tu możliwe było jedno wskazanie spośród następujących opcji: tak i powinno być obo-wiązkowe dla ... (odpowiedź do uzupełnienia); tak, powinna być taka możli-wość dla chętnych osób; nie, ponieważ ... (odpowiedź do uzupełnienia); nie mam zdania.

Zadając ostatnie pytanie, miałam na celu dowiedzenie się, jak – w opinii ankietowanych – można zachęcać rodziców do dokształcania się w kwestiach wychowawczych. Było to pytanie otwarte, podsumowujące i ważne ze

wzglę-6  Podział metod w kształceniu pedagogicznym rodziców według H. Cudaka, Szkice  z badań nad rodziną, WSP im. J. Kochanowskiego, Kielce 1995, s. 203.

dów praktycznych. Jeżeli miałyby być prowadzone działania zmierzające do nakłaniania rodziców, aby podnosili poziom swojej kultury pedagogicznej, to z pewnością sami zainteresowani powinni móc wyrazić swoje opinie dotyczą-ce tego, co wpłynęłoby tu pozytywnie na ich postawy.