Metodyka badań

Celem przeprowadzonych badań było sprecyzowanie, z jakimi problemami praktycznymi zmierzyć się musi tłumacz środowiskowy w swojej pracy, aby następnie porównać te dane z istniejącymi opracowaniami teoretycznymi i ocenić, na ile są one w stanie opisać rzeczywiste sytuacje. Uzyskane dane miałyby pozwolić na stworzenie modelu, odzwierciedlającego wpływy, jakim jest poddawany tłumacz, a które przekładają się następnie na jakość przekładu, mierzonego stopniem osiągniętego sukcesu komunikacyjnego. Ponieważ jednak jego ocena jest niezwykle kompleksowa i subiektywna, postanowiliśmy, aby to sami tłumacze wskazali elementy, które im w pracy przeszkadzają i które w ich poczuciu sprawiają, że jej efekty mogą być niezadowalające. Przyjęliśmy zatem, że jako ta strona komunikacji, która ma największą świadomość sytuacji, zarówno ze względu na znajomość obu języków, jak i kontekstu, tłumacz jest osobą najbardziej kompetentną do zaproponowania oceny problemów pojawiających się w interakcji. Aby zapewnić maksymalny obiektywizm wyników, zastosowaliśmy metodę badań jakościowych a nie ilościowych. Pozwoliło to uniknąć możliwego sugerowania odpowiedzi i zawężania obszaru analizy tylko do tych problemów, które zajmują dziś badaczy przedmiotu. Zamiast tego badanie przybrało formę wywiadów, w których w dziesięciu otwartych pytaniach dotyczących sytuacji komunikacyjnej poproszono tłumaczy, aby wypowiedzieli się, czy podczas przekładów

dokonywanych w kontekście środowiskowym zetknęli się z problemami dotyczącymi przedstawiciela instytucji (nadawca prymarny, odbiorca informacji zwrotnej), imigranta (odbiorca prymarny, nadawca informacji zwrotnej), miejsca i czasu (kontekst), wypowiedzi oryginalnej (komunikat I), języka oryginału (kod I) oraz kontaktu.

Poproszono ich w nich także o ocenę, jakie cechy tłumacza mogą wpłynąć negatywnie na komunikację, jaki zwykle jest ich przekład (komunikat II) oraz czy zdarzają im się problemy z językiem, na który tłumaczą (kod II), aby ocenić wagę i wpływ również tych elementów, które zależą w głównej mierze od kompetencji i umiejętności pośredników językowych. W ostatnim, jedenastym pytaniu poproszono ponadto respondentów o podanie przykładów najtrudniejszych przypadków, z jakimi spotkali się w swojej praktyce zawodowej, aby zachęcić ich do przytoczenia konkretnych przykładów potwierdzających wskazane trudności.

Przedstawione podejście nie pozwala wprawdzie na ilościowe zbadanie tego, jakie problemy w kontekście tłumaczenia środowiskowego pojawiają się najczęściej oraz jaka jest waga poszczególnych elementów obecnych w komunikacji, co mogłyby wykazać na przykład badania ankietowe, niemniej na tym etapie analizy bardziej celowe wydawało się sprawdzenie czy zakładane zjawisko wpływu sytuacji komunikacyjnej na sukces interakcji istnieje i czy jest odczuwalne przez pośredników językowych. Aby to osiągnąć, należało dać badanym możliwość wypowiedzenia się w sposób nieograniczony w kwestiach, które z założenia nie miały sugerować konkretnych odpowiedzi, a jedynie wskazywać na pewne elementy, które mogą, lecz nie muszą być oceniane jako istotne. Osoba prowadząca wywiad nie ingerowała w wypowiedzi, chyba że było to podyktowane koniecznością wyjaśnienia powstałych niejasności. Badanie przebiegało według przygotowanego wcześniej zestawu pytań, dzięki czemu miało formę zorganizowaną, z ograniczonymi do minimum wywodami wynikającymi ze skojarzeń badanych, a odchodzącymi od zasadniczego tematu.

Aby zapewnić jak najszersze spojrzenie na problematykę przekładu środowiskowego, badaniami objęte zostały wyłącznie osoby, które zadeklarowały doświadczenie zawodowe przekraczające rok pracy oraz obejmujące wszystkie rodzaje kontekstów typowe dla przekładu tego typu, czyli zarówno prawne, medyczne, jak i inne instytucjonalne. Niestety po wstępnej selekcji okazało się, że w Polsce jest niezwykle mało osób spełniających to kryterium. Na 79 tłumaczy przysięgłych zapytanych o doświadczenie w pracy w kontekstach innych niż prawne, tylko dwoje zadeklarowało pojedyncze przypadki pracy w środowisku medycznym, a i one były

ściśle związane z postępowaniem sądowym, takim jak badanie przez biegłego lekarza.

Okazało się zatem, że materiału do analiz mogli dostarczyć jedynie tłumacze, pracujący w krajach o największej liczbie imigrantów, takich jak Irlandia i Wielka Brytania. Choć zjawisko imigracji, a w konsekwencji problemów językowych nie dotyczy jedynie obywateli Polski, to jednak jako wyjątkowo liczna grupa nasi rodacy doskonale mogą posłużyć za przykład szerszego zjawiska. Ponadto okazało się, że zawężenie obszaru badań do tłumaczy pracujących w kombinacji językowej polski – angielski posiada dwie niezwykle istotne zalety. Po pierwsze, badani mogli wypowiadać się w języku ojczystym, co ułatwiało zarówno zrozumienie pytań, jak i swobodne i nieskrępowane problemami językowymi wyrażanie swoich opinii. Po drugie, już w trakcie trwania badań okazało się, że polscy pośrednicy językowi wybijają się ponad przeciętną jeśli chodzi o średni poziom wykształcenia i wiedzy wśród tłumaczy środowiskowych, o których większość badaczy pisze, że nie posiadają należytego przygotowania (por.

Phelan 2001). Przeważająca liczba osób, które wzięły udział w badaniu, deklaruje ukończenie studiów wyższych (dziewięć osób), w tym trzy osoby posiadają również przygotowanie merytoryczne do pracy tłumacza (ukończone kursy przekładowe), zaś dwie kolejne zajmowały się pracą badawczą dotyczącą tłumaczenia środowiskowego w ramach swoich studiów doktoranckich prowadzonych na Wyspach Brytyjskich.

Wydaje się, że kwalifikacje te pozwalają im na głębszą refleksję nad napotykanymi trudnościami oraz sugerują świadomość istnienia ewentualnych rozbieżności między teorią a praktyką przekładu ustnego. Ponadto, choć z jednej strony zawężenie respondentów do jednej grupy językowej może ograniczać obszar analizy poprzez pominięcie problemów wynikających z cech charakterystycznych dla poszczególnych języków, z drugiej jednak należy pamiętać, że głównym celem badań jest wyszukanie elementów uniwersalnych dla przekładu środowiskowego, i jako takich niezależnych od specyfiki kodu. Ponieważ jednak część badanych zadeklarowała pracę w więcej ilości kombinacji językowych, niewątpliwie pozwoli to na nieco szersze spojrzenie na badane zagadnienie.

W przeprowadzonych badaniach jakościowych wzięło udział dziesięciu pośredników językowych, pracujących głównie w Irlandii i Wielkiej Brytanii, choć część z nich była tłumaczami również w innych krajach Unii, w tym w Polsce.

Doświadczenie zawodowe respondentów, którzy ostatecznie wzięli udział w wywiadzie waha się od półtora roku do osiemnastu lat. Co ważne, dla każdego z nich jest to, lub w pewnym okresie było, główne źródło dochodów. Ze względu na ograniczenia

metodyki badań jakościowych, w tym te, które dotyczą liczby respondentów, problemem może być zapewnienie obiektywizmu i miarodajności wyników. Kwestie oceniane jako trudność w pracy dla jednego badanego nie muszą być nią dla innych pośredników językowych, a stanowić jedynie peryferyjny i, z punktu widzenia ogółu, nieistotny problem. Dlatego też w analizie zostały uwzględnione jedynie te wypowiedzi, które mają charakter powtarzalny, czyli które bądź to poruszają kwestię cytowaną również przez innych respondentów, bądź też potwierdzają fakty udowodnione wcześniej przez teoretyków. Choć jako ilustracje i przykłady pewnych ogólnych zagadnień mogą pojawić się opisy sytuacji i wydarzeń o charakterze sporadycznym lub jednostkowym, nie zostaną one wzięte pod uwagę przy tworzeniu modelu wpływu elementów sytuacji komunikacyjnej na porozumienie stron, a posłużą jedynie do zasygnalizowania pewnych głębszych zjawisk, które zasługują na zbadanie, ale których niniejsza rozprawa nie obejmuje. Warto jednak podkreślić, że w trakcie badań dało się zauważyć wyraźną tendencję respondentów do wskazywania na te same trudności w przekładzie, dzięki czemu analizowane wypowiedzi charakteryzują się dużą powtarzalnością wyników.

W proponowanej analizie wypowiedzi tłumaczy środowiskowych nie zostanie podjęta próba wartościowania ich zachowań w opisywanych sytuacjach. Ocena jakości przekładu jako produktu końcowego wychodzi poza możliwości przyjętej metodyki badań, a ponadto nie jest istotna z perspektywy założonego celu badania. Jest nim bowiem wykazanie, że poszczególne elementy aktu komunikacji mogą mieć wpływ na konkretne wybory tłumacza, a w konsekwencji na stopień osiągniętego porozumienia, nie zaś wykazywanie wad i zalet konkretnych rozwiązań zastosowanych w przekładzie.