Miejsce aspektu w systemie języka polskiego

Analiza kategorii aspektu w języku polskim i innych językach słowiańskich była podejmowana wielokrotnie w ramach różnych metodologii (por. np. Piernikarski 1969;

Antinucci, Gebert 1977; Holvoet 1989; Karolak 1996; Grzegorczykowa 1997; Laskowski 1999; Nagórko 2010). Główne zamierzenia badawcze aspektologów można zawrzeć w następujących, sformułowanych tu bardzo ogólnie pytaniach, a rozbieżności w ich rozstrzyganiu świadczą o skomplikowanej strukturze znaczeniowej polskich czasowników⁵⁸

Podstawą rozważań o aspekcie jest sprecyzowanie pojęć „dokonany” i

„niedokonany”, czyli określenie funkcji semantycznej aspektu. W literaturze związanej z zagadnieniem aspektu próby zdefiniowania tej kategorii są liczne i opierają się na różnorodnych założeniach. Odpowiedzi na pytanie o semantykę aspektu czasownika poszukiwano (zwłaszcza w badaniach prowadzonych w duchu metodologii strukturalistycznej) drogą wskazywania inwariantu aspektu, czyli tego, co wspólne wszystkim czasownikom dokonanym w opozycji do niedokonanych. Efektem poszukiwań inwariantu było uznanie czasowników dokonanych za nacechowane znaczeniowo człony : Ile jest aspektów w języku polskim (aspekt gramatyczny, aspekt leksykalny)? Jaka jest semantyka obu aspektów: dokonanego i niedokonanego? Jaki jest status aspektu jako kategorii gramatycznej czasownika (czy jest to jego własność fleksyjna, czy leksykalna)? Jakiego typu zależność można zaobserwoować między znaczeniem leksykalnym czasownika a jego aspektem? Czy i w jakim stopniu aspekt determinuje reguły łączliwości składniowo-semantycznej czasownika? Jakie są związki aspektu z innymi kategoriami werbalnymi?

58 A. Bogusławski pisze: „Dyskusje nad tzw. dokonanością i niedokonanością czasowników, nad ich formantami i układem „aspektlogicznym” dotyczą chyba najbardziej spornych problemów czasownika słowiańskiego” (Bogusławski 1963: 153).

opozycyjnych par aspektowych dokonany – niedokonany⁵⁹. Takie podejście do znaczenia form aspektowych nie przyniosło jednoznacznych rozwiązań, gdyż znalezienie definicji dokonaności, która obejmowałaby wszystkie czasowniki jest właściwie niemożliwe (co podkreśla np. Holvoet 1989; Grzegorczykowa 1997). Witold Śmiech w następujący sposób rozpoczyna rozważania nad semantyką aspektu w pracy Funkcje aspektów czasownikowych we współczesnym języku ogólnopolskim:

(…) kategoria aspektu nie ma jednego, ogólnie uznanego, w pełni zadowalającego określenia. Według pewnych autorów czasownik dokonany wskazuje na zakończenie czynności, według innych na jej rezultat, jeszcze inni podkreślają charakter punktowy czynności dokonanej itp. Funkcja czasownika niedokonanego według różnych definicji polega na oznaczaniu procesu, rozciągłości, trwania itd. (Śmiech 1971: 7).

Diagnoza ta jest aktualna do dziś. Rozbieżności i niejednoznaczności w określaniu czym jest a czym nie jest aspekt (nie)dokonany zauważalne są w wielu pracach, także tych z zakresu glottodydaktyki polonistycznej (np. Lewiński 1993; Oberlan 2004; Karolczuk 2004, 2010)⁶⁰

Podstawowym testem stosowanym w większości opracowań, a służącym odróżnieniu form dokonanych od niedokonanych, jest umieszczanie czasowników w bezpośrednim kontekście tzw. czasowników fazowych

.

61

Alina Kreisberg w porównawczym studium zatytułowanym Kategorie czasu i aspektu w języku polskim i włoskim (1980) rozgranicza dwa podstawowe podejścia badaczy do znaczenia aspektu. Zgodnie z pierwszym stanowiskiem rozróżnienie między znaczeniem dokonanym a niedokonanym zasadza się na opozycji jednoczesności i uprzedniości względem momentu odniesienia (Kreisberg 1980: 9-11). Wśród starszych . Łączą się z nimi – jak wiadomo – wyłącznie czasowniki niedokonane, które niosą znaczenie rozciągłości w czasie, dzięki czemu możliwe jest wskazanie początkowej lub końcowej fazy czynności (stanu) nazywanego przez taki czasownik (por. Bogusławski 1963; Laskowski 1999 i in.).

59 Z zasadą binarnych opozycji morfologicznych (tworzonych przez człon nacechowany i nienacechowany) w opisie aspektu zrywa na przykład H. Galton (1980). Badacz stwierdza, że gdyby konieczne było wskazanie nacechowanego członu pary aspektowej, musiałby nim być czasownik niedokonany. Nienacechowna jest w tym ujęciu zmienność zdarzeń (jako bardziej charakterystyczna dla rzeczywistości), co zdaje się potwierdzać także kierunek derywacji morfologicznej (od formy dokonanej do niedokonanej) w obrębie tzw. czystych par aspektowych, np. dopisywać – dopisać.

60 Również niektóre współczesne podręczniki do nauczania języka polskiego jako obcego w różny (nie zawsze wystarczająco jednoznaczny) sposób wyjaśniają zależności znaczeniowe i zakresy użycia czasowników dokonanych i niedokonanych.

61 Jest to jednak procedura, która daje oczekiwane efekty (czyli pozwala określić aspekt czasownika) osobom z dobrą znajomością języka polskiego. Jest jednak – z oczywistych względów – zupełnie nieefektywna i nieprzydatna w nauczaniu języka polskiego jako obcego na niższych poziomach zaawansowania.

(prekursorskich) prac nawiązujących do takiego rozumienia różnicy aspektowej wymienić można Naukę o aspektach czasownika polskiego w zarysie. Próba syntezy. E. Koschmidera (1934). Kategorię uprzedniości – jako pierwotną i szerszą niż aspekt – podkreśla Jerzy Kuryłowicz, pisząc: „Kategoria aspektu jest więc ufundowana na kategorii uprzedniości”

(Kuryłowicz 1972: 97). Z pojęciem uprzedniości (niejednoczesności) wiąże się ściśle kategoria następstwa, pojawiająca się w wielu semantycznych ujęciach aspektu oraz w interpretacji znaczenia gramatycznej kategorii czasu. Zarówno pojęcie uprzedniości, jak też relacja następstwa oraz zmiany bywa stosowane jako narzędzie opisu semantyki aspektu (np. Antinucci, Gebert 1977; Karolak 1996; Laskowski 1999).

Drugie podejście w interpretacji aspektu eksponuje nadawcę komunikatu, który decyduje o wyborze sposobu językowego ujęcia akcji. Może przedstawić ją jako całościową (aspekt dokonany) lub niecałościową (aspekt niedokonany). Określenia

„całościowa” i „niecałościowa” w odniesieniu do akcji (zdarzenia) wydają się mało precyzyjne. Aby uściślić ich znaczenie, Witold Śmiech, proponuje własną definicję aspektu, odwołując się do pojęcia granicy. Jego propozycja brzmi następująco: „aspekt jest to zdolność czasownika do ujmowania akcji w sposób całościowy z punktu widzenia jakiejś granicy lub w sposób niecałościowy” (Śmiech 1971: 9). Pojęcie granicy – jak można wywnioskować kluczowe dla wyjaśnienia znaczenia dokonaności – jest tu utożsamiane z końcem czynności (pośrednio – także z osiągnięciem celu):

Jeśli weźmiemy jakiś czasownik dokonany, np. napisał, to oznacza on, że czynność pisania została zakończona osiągnięciem zamierzonego celu, rezultatu. W wypowiedzeniu takim, jak:

przez trzy lata napisał powieść, forma czasownika ze względu na okolicznik czasu, wskazuje na czynność długotrwałą, zarazem jednak podkreśla sam moment jej zakończenia. Formy tej nie można byłoby użyć, gdyby czynność nie została doprowadzona do samego końca, gdyby piszący nie postawił jeszcze ostatniej kropki (Śmiech 1971: 8).

Granica nie jest jednak tożsama z pojęciem wyczerpania się czynności – zwłaszcza w odniesieniu do wielu czasowników dokonanych użytych w kontekście, np. pytanie ile już napisałeś?⁶² można zadać także wówczas, kiedy autor nadal pisze powieść⁶³

62 Przykład podany przez W. Śmiecha.

. W odniesieniu do powyższego przykładu Śmiech proponuje zawężenie pojęcia granicy do momentu zakończenia tylko pewnego etapu czynności, co czyni pojęcie granicy nie dość

63Możliwość użycia czasownika dokonanego w odniesieniu do akcji, która faktycznie (jako całość) nie osiągnęła jeszcze swego finału, bywa trudna do zaakceptowania przez cudzoziemców uczących się języka polskiego jako obcego. Chodzi zwłaszcza o osoby, które jako pierwszym posługują się językiem pozbawionym takiej możliwości, lub kształtującym relację perfektywność-imperfektywność w inny sposób.

ostrym kryterium wyróżniania czasowników dokonanych – autor ogranicza się do ogólnego stwierdzenia, że w odniesieniu do „pewnej grupy czasowników” granica oznacza dowolny moment czynności opisywanej przez czasownik (Śmiech 1971: 9). W związku z tym nadal niezbędne jest odwołanie się do całościowego (kompleksowego) ujęcia akcji dokonanej. Ponadto – co stwierdza sam autor – granicę można wskazać w strukturze semantycznej tylko niektórych czasowników dokonanych. Witold Śmiech wypowiada się na ten temat następująco: „Samo osiągnięcie granicy nie stanowi jeszcze o dokonaności, bo są czasowniki niedokonane, które wskazują także na przekraczanie granicy czynności, np. dochodził do domu. Jeśli formę tę pojmie się jako jednokrotną, wówczas czynność polega na zmierzaniu do osiągniętego celu, można jednak interpretować ją jako akcję wielokrotnie osiągającą swoją granicę. Mimo tego dochodził jest niedokonane, ponieważ nie ujmuje czynności jako zamkniętej całości” (Śmiech 1971: 10). Należy dodać, że Śmiech odnosi się z rezerwą do stanowiska, zgodnie z którym aspekt jest kwestią wyłącznie subiektywną – przedstawienie akcji jako dokonanej lub niedokonanej nie jest – zdaniem badacza – wynikiem wyboru nadawcy (jak się czasem przyjmuje)⁶⁴

Zaproponowane przez Alinę Kreisberg uporządkowanie stanowisk badawczych dotyczące znaczenia dokonaności i niedokonanności można uzupełnić, wskazując kolejne podejście

. Tymczasem C. Piernikarski określa aspekt jako „zdolność czasownika do wyrażania stanowiska mówiącego wobec czynności ujmowanej w sposób całościowy lub niecałościowy”

(Piernikarski 1971: 7).

65. Opiera się ono na pojęciu zmiany stanu, które wiąże się z pojęciem zdarzenia jako czynnika powodującego zmianę. Renata Przybylska przypomina, że źródłem semantycznej kategorii czasu jest zdarzeniowa struktura rzeczywistości:

Gdyby nie było zdarzeń, nie można by sensownie mówić o czasie, ponieważ nie byłoby i czasu. U podstaw pojęcia zdarzenia leży pojęcie zmiany. Obserwując otaczający nas świat, konstatujemy zachodzące w nim zmiany i wydzielamy w procesie percepcji świata różne zdarzenia (Przybylska 1990: 17).

64 Komentując definicję aspektu przedstawioną przez A. Dostála, W. Śmiech pisze: „Z definicji tej trzeba by także wyłączyć te słowa, które mogą sugerować, że aspekt ma charakter subiektywny. Takie spojrzenie na aspekt może się pojawić przy rozpatrywaniu czasowników w oderwaniu od kontekstu. Jak jednak z dalszego ciągu pracy wyniknie, tylko w pewnych wypadkach w zdaniach pojedynczych użycie w tekście formy dokonanej lub niedokonanej zależy od subiektywnego stanowiska mówiącego. Przeważnie zastosowanie odpowiedniej formy aspektowej zdeterminowane jest przez przedstawioną w wypowiedzi sytuację” (Śmiech 1971: 9).

65 Oczywiste jest – co podkreśla także Kreisberg (1980), że rozmaite ujęcia aspektu wiążą się ze sobą w różny sposób, co czytelne jest w wielu pracach z kręgu aspektologicznego. Ponadto w każdym z nurtów badań nad aspektem wskazać można wiele indywidualnych podejść i propozycji.

Wskaźnik zmiana stanu służący interpretacji semantyki aspektu jest szczególnie istotny w opracowaniu Laskowskiego (Laskowski 1999:159), koncepcji F. Antinucciego i L. Gebert (Antinucci, Gebert 1977).

Kategorialność rozumiana jako regularność w tworzeniu form językowych jest cechą przysługującą w niejednakowym stopniu różnym konstrukcjom morfologicznym. Ze względu na stosunkowo niski stopień regularności (w porównaniu np. z pozostałymi morfologicznymi kategoriami werbalnymi) kategoria aspektu rodzi wiele zastrzeżeń co do swego statusu i w opisach lingwistycznych traktowana bywała różnie: jako kategoria fleksyjna (przynajmniej w odniesieniu do części czasowników)⁶⁶, jako kategoria słowotwórcza bądź jako zjawisko z pogranicza fleksji i derywacji słowotwórczej. Holvoet wskazuje dwa sposoby ujmowania aspektu słowiańskiego: pierwszy określa jako ujęcie czasowo-deiktyczne. Zgodnie z tym ujęciem zmiana aspektu czasownika pociąga za sobą jedynie zmianę perspektywy patrzenia na czynność i nie wiąże się ze zmianą znaczenia leksykalnego. Obserwator obiera odpowiedni punkt w czasie (nazywany deiksis czasową), z którego dana czynność (stan, proces) wyrażona czasownikiem jest postrzegana jako dokonana bądź niedokonana. Tak rozumiany aspekt ma – zdaniem Holvoeta – status podobny do kategorii modalności czy gramatycznej kategorii czasu – należy zatem do struktury zdania. Drugie możliwe ujęcie – semantyczne – badacz charakteryzuje jako bardziej rozpowszechnione w opisie aspektu w językach słowiańskich. Przyjęcie tego stanowiska łączy się z przyznaniem, że aspekt modyfikuje znacznie czasownika, stąd ta właściwość czasownika najlepiej poddaje się opisowi na płaszczyźnie jego semantyki. Jak dowodzi Holvoet, obydwa ujęcia nie muszą się wykluczać, a analiza łącząca obie koncepcje dostarczyć może interesujących wyników, ponieważ

(…) z jednej strony różnica między aspektami jest niekiedy trudno uchwytna na płaszczyźnie semantycznej i najłatwiej ją wtedy sformułować właśnie jako różnicę w perspektywie czasowej, z drugiej zaś strony opozycja aspektowa zbyt głęboko tkwi w semantyce predykatu, by ją można było opisywać wyłącznie na zasadzie odmiennej perspektywy (Holvoet 1989: 8).

Niemniej przeświadczenie o semantycznym charakterze aspektu jest dziś powszechne w językoznawczej refleksji nad tą kategorią. Henryk Wróbel ujmuje aspekt

66 Chodzi o tzw. czyste pary aspektowe: 1) pary sufiksalne (np. kupować-kupić; przepisać-przepisywać) 2) kiedy wykładnikiem dokonaności jest prefiks, który nie wnosi zmiany znaczenia (np. robić-zrobić) - dodatkowym „sprawdzianem” jest niemożliwość utworzenia czasownika niedokonanego od prefiksalnego dokonanego (por. Bańko 2005; Śmiech 1971).

jako czasownikową niefleksyjną klasyfikującą kategorię gramatyczną o podstawie semantycznej, która wszystkie czasowniki polskie dzieli na dokonane i niedokonane. O zaliczeniu aspektu do kategorii słownikowych decyduje fakt, iż – jak pisze badacz –

„wartość aspektową czasownika przyswajamy sobie wraz z danym czasownikiem”

(Wróbel 2001: 137). Do uznania każdego z członów pary dokonany-niedokonany za osobne leksemy przychyla się też Mirosław Bańko (Bańko 2005).

Renata Grzegorczykowa, również wiążąc aspekt czasownika z jego znaczeniem, traktuje go jako zjawisko semantyczno-słowotwórcze i stwierdza:

W tym ujęciu aspekt jest więc dla czasownika kategorią gramatyczną klasyfikującą (tzn.

każdy czasownik słowiański ma aspekt, tak jak rzeczownik ma rodzaj, ale się przez aspekt nie odmienia), natomiast wartości tej kategorii (dokonaność // niedokonaność) są wyrażane leksykalnie, np. (brać – wziąć), bądź słowotwórczo – za pomocą prefiksów (pisać – napisać, szyć – uszyć) lub sufiksów (dać – dawać) (Grzegorczykowa 1997: 25-26).

Za leksykalnym charakterem aspektu przemawia kilka istotnych faktów:

nieregularność derywacji wyrażająca się brakiem reguł, które określałyby użycie określonego prefiksu, np. jeść – zjeść, myć – umyć; pisać – napisać (Grzegorczykowa 1995; Laskowski 1999); modyfikacja znaczeniowa wprowadzana często przez prefiks (np.

pisać – napisać; dopisać, przepisać itd.); poszczególne człony wielu par aspektowych różnią się polisemią (Grzegorczykowa 1995; Bańko 2005), np. w parze rozrywać się – rozerwać się tylko człon dokonany może być użyty w znaczeniu ‘oddać się rozrywce, miło spędzić czas’⁶⁷

Przekonanie, że istnieje silny związek między znaczeniem czasownika a jego aspektem jest w cytowanych tu pracach powszechne. Zależność tę w oczywisty sposób potwierdza fakt, że charakterystyka form aspektowych możliwa jest po uprzednim określeniu cech semantycznych czasownika. Laskowski, prezentując szczegółową . Roman Laskowski podaje ponadto kryterium praktyczne (także o walorze dydaktycznym) wynikające z dążności do spójnego opisu kategorii aspektu:

chociaż sufiksy czasowników niedokonanych współtworzących pary aspektowe (typu kupować – kupić) można uznać za czysto fleksyjne wyznaczniki aspektu, korzystniej jest zrezygnować z takiego ujęcia, aby nie dopuścić do ujmowania tej samej opozycji funkcjonalnej (jaką jest aspekt) raz jako kategorii fleksyjnej, innym razem (w odniesieniu do grupy czasowników o innych formalnych wykładnikach perfektywności) jako kategorii słowotwórczej (Laskowski 1999: 84).

67 Por. niepoprawne gramatycznie: * Gdzie się rozrywasz wieczorem?

semantyczną klasyfikację czasowników, grupuje je na podstawie czterech zasadniczych typów opozycji, które z kolei są podstawą bardziej precyzyjnych rozróżnień:

dynamiczność rozumiana jako tempo rozwoju akcji/sytuacji w czasie (statyczne stany – dynamiczne akcje); zmiana stanu – dotyczy wyłącznie akcji (zmiennostanowe – niezmiennostanowe); sposób osiągnięcia zmiany – dotyczy akcji (czasowniki teliczne – czasowniki zmiany skokowej); kontrola subiektu nad przebiegiem sytuacji (czasowniki oznaczające akcje samoistne – działania zamierzone). W czyste relacje aspektowe, a więc takie, których człony różnią się wyłącznie aspektem (a nie leksykalnie) wchodzą jedynie czasowniki teliczne (Laskowski 1999: 153-157). Ale i wśród nich wskazać można dwie podgrupy znaczeniowe wydzielone na podstawie obecności lub braku w ich strukturze semantycznej komponentu wskazującego na wpływ subiektu w przebieg czynności:

czasowniki procesywne (subiekt nie kontroluje przebiegu czynności), np. spadać-spaść;

blednąć-zblednąć i czasowniki działania (kontrola czynności ze strony subiektu), np.

nalewać-nalać; pisać-napisać; przekonywać-przekonać; ogrzewać-ogrzać.