Założenia i cele analizy

Gromadząc materiał egzemplifikujący trudności obcokrajowców w wytyczonym wyżej obszarze, przyjęłam definicję błędu językowego zawartą w Nowym słowniku poprawnej polszczyzny, zgodnie z którą:

(…) jest to nieświadome odstępstwo od obowiązującej w danym momencie normy językowej, czyli taka innowacja, która nie znajduje uzasadnienia: nie usprawnia porozumiewania się, nie wyraża nowych treści, nie przekazuje na nowo, w inny sposób emocji nadawcy itd. Błąd można też określić jako taki sposób użycia jakiegoś elementu języka, który razi jego świadomych użytkowników, gdyż pozostaje w sprzeczności z ich dotychczasowymi przyzwyczajeniami, a nie tłumaczy się funkcjonalnie (NSPP 1999:

1621).

Tę ogólną definicję można odnieść również do sytuacji posługiwania się językiem obcym, ponieważ także i w tym przypadku wypowiedź powinna spełniać wymogi poprawności językowej języka docelowego (w różnych zakresach: pragmatycznym, formalno-gramatycznym, stylistycznym itd.).

Poza obszarem mojego zainteresowania pozostają rozmaite sposoby traktowania błędów językowych w różnych teoriach nauczania języka obcego. Ważne są natomiast niektóre przyczyny występowania błędów. Jak wiadomo, mechanizmy popełniania błędów podczas komunikowania się w języku obcym są złożone i kształtowane przez wiele różnych czynników. Decydujące mogą być przykładowo: stopień znajomości języka docelowego (reguł budowy i użycia form oraz struktur, czynna i bierna znajomość słownictwa, umiejętność językowego dostosowania się do typu społeczno-kulturowej sytuacji użycia języka itp.), transfer z języka pierwszego, stopień skomplikowania konkretnego problemu w języku docelowym, stopień regularności danego zjawiska w systemie języka (szeroko rozumianym) skorelowany z frekwencją użycia, fosylizacja błędnych struktur. To tylko niektóre przyczyny powstawania błędów w użyciu języka

obcego. Ich charakterystykę powinno dopełnić uwzględnienie czynników natury psychologicznej (zależnych w dużej mierze od predyspozycji i skłonności uczących się), dydaktycznej (specyfika przebiegu edukacji językowej – jej intensywność, długość, podporządkowanie określonej metodzie nauczania itp.) oraz społecznej i kulturowej (szeroko pojęte uwarunkowania uczenia się i używania języka).

Dzieląc błędy popełniane w języku docelowym, Hanna Komorowska wskazuje kryterium źródła błędu i na tej podstawie wyróżnia pięć ich typów. Poniżej przytaczam je w kolejności przedstawionej przez autorkę, poszerzając objaśnienia i dodając przykłady z zakresu nauczania jpjo:

a) błędy interferencji zewnątrzjęzykowej – spowodowane negatywnym transferem z języka ojczystego, czasem także z języka medium, np. Ja napisała e-mail i wysłała jego (pod wpływem języka rosyjskiego¹⁶⁰

b) błędy interferencji wewnątrzjęzykowej – mechanizmem ich powstawania jest mylenie struktur w obrębie języka obcego; w zakresie języka polskiego jako obcego dotyczy to np. błędnego przypisywania wzorca deklinacyjnego lub koniugacyjnego konkretnym leksemom rzeczownikowym i czasownikowym (np. Nie mamy pieniądzów), nieuprawnione stosowanie analogii w tworzeniu form (dobry – dobrejszy – najdobrejszy na wzór np. smutny – smutniejszy – najsmutniejszy; gotowam na wzór chowam);

), Proszę, czy możesz pożyczyć mi twój słownik? (wpływ języka hiszpańskiego), Jak to wiesz? (z angielskiego);

c) błędy wynikające ze sposobu uczenia się – na przykład niepoprawna wymowa czy intonacja może być spowodowana uczeniem się słów i struktur składniowych czerpanych z tekstów pisanych, bez wystarczającego kontaktu z językiem mówionym; z kolei błędy w zapisie (ortograficzne, czasem – w przypadku języka polskiego jako obcego – z konsekwencjami dla poprawności gramatycznej) mogą powstawać w wyniku uczenia się języku „ze słuchu”, z pominięciem ćwiczeń w pisaniu i czytaniu (np. Znam Anie, otschewieszcie);

d) błędy wynikające ze sposobu nauczania – przyczyną ich występowania jest np.

kolejność wprowadzanych struktur językowych, ich powierzchowne

160 Ponieważ przytaczane tu błędy pochodzą z wypowiedzi konkretnych uczących się, których narodowość i język ojczysty są mi znane, wskazuję tylko jeden język, który wpłynął na kształt wypowiedzi w języku polskim, choć podobne negatywne efekty mógłby dać transfer z innych języków w wypowiedziach innych uczniów.

traktowanie bądź wręcz pomijanie, efekt „przeuczania” niektórych z nich, np.

łatwych czy charakterystycznych dla danego języka (Ona jest miłą), nieprecyzyjne objaśnienia znaczenia i nieadekwatny dobór kontekstów użycia form gramatycznych i leksemów (np. perfumy kobiece zam. damskie);

e) błędy wynikające ze strategii komunikacyjnych i prób radzenia sobie ze zbyt trudną sytuacją – błędy te polegają na przykład na używaniu form podstawowych wyrazów podlegających odmianie (por. Proszę kawa z mleko i ten kanapka), używanie form i leksemów niestosownych w danej sytuacji komunikacyjnej, ale łatwiejszych dla cudzoziemca, np. nadużywanie internacjonalizmów: Lubię grać futbol, To nie egzystuje po angielsku (w języku angielskim), Dobry pracownik umie kolaborować z kolegą (Komorowska 2003:

177).

Celem analizy błędów w kolejnych fragmentach pracy jest wskazanie najczęstszych trudności, jakie wiążą się z nauczaniem języka polskiego – w zakresie wyznaczonym przez temat pracy. Podejmuję też próby ustalenia przyczyn tych błędów, przede wszystkim w zakresie interferencji wewnątrzjęzykowej, dodatkowo w przypadku niektórych błędów zwracam uwagę na inne mechanizmy ich powstania. Na tym etapie analizy nie podejmuję problematyki interferencji zewnątrzjęzykowej, uznając wszak oddziaływanie negatywnego transferu języka pierwszego na wypowiedzi formułowane po polsku. Podstawową przeszkodą w formułowaniu uwag na temat wpływów zewnątrzjęzykowych jest wielość i różnorodność języków pierwszych reprezentowanych przez osoby, których prace zostały poddane ekscerpcji – stwierdzenie wpływu języka ojczystego na jakość komunikatu w języku polskim wymagałoby znajomości (czasem dosyć szczegółowej) tychże języków¹⁶¹

161Zdarza się również, że na poprawność wypowiedzi w języku polskim wpływa język inny niż ojczysty – może to być, w przypadku nie-Słowian, inny znany studentowi język słowiański. Ponadto dla wielu cudzoziemców językiem służącym porozumiewaniu się podczas pobytu w Polsce przez długi czas pozostaje angielski (rzadziej np. niemiecki, francuski, hiszpański czy rosyjski), co sprawia, że w czasie komunikacji w języku polskim automatycznie kalkują oni leksykę, struktury składniowe i morfologiczne używanego przez siebie języka medium. Zatem w badaniach nad interferencją zewnątrzjęzykową należałoby uwzględniać także i ten aspekt.

. Chociaż więc w przypadku niektórych błędów wpływ języka ojczystego wydaje się łatwo rozpoznawalny, poprzestaję na określeniu mechanizmu jego powstania jedynie w relacji do systemu gramatycznego i słownikowego polszczyzny. Informacja o języku ojczystym podawana w nawiasie obok analizowanego przykładu jest niejako dodatkowym wskaźnikiem, który podkreśla skalę trudności, jakie różnojęzyczni cudzoziemcy

napotykają w zakresie tworzenia i używania gramatyczno-leksykalnych wykładników kategorii czasu w polszczyźnie.