Miejsce operacji pokojowych ONZ w polskiej polityce zagranicznej

Pojęcie operacji pokojowej nie jest opisane czy zdefi niowane w Karcie NZ, mimo to operacje tego typu uznać można za najczęstszy i najbardziej widoczny przejaw wysiłków ONZ w dziedzinie zapewnienia międzynarodowego pokoju i bezpieczeń-stwa168. Podaje się cechy negatywne defi nicji tego pojęcia, a mianowicie: brak ich opisu w KNZ, brak charakteru instytucjonalnego w rozumieniu rozdziału VI KNZ, jak i akcji zbiorowych w rozumieniu 41 i 42 artykułu Karty, nie są także sankcją ani wymuszeniem i mają szeroki wachlarz zadań. Podczas ich prowadzenia nie

wy-168 Zob. szerzej: A. Skowroński, Siły pokojowe i operacje pokojowe ONZ, Warszawa

1997; F. Gągor, K. Paszkowski, Międzynarodowe operacje pokojowe w doktrynie obronnej

RP, Toruń 1999; I. Popiuk-Rysińska, J. Zając, Operacje pokojowe Narodów Zjednoczonych,

[w:] Organizacja Narodów Zjednoczonych. Bilans i perspektywy, pod red. J. Symonidesa, Warszawa 2006, s. 102–126; D.S. Kozerawski (red.), Operacje pokojowe i

antyterrory-styczne w procesie utrzymania bezpieczeństwa międzynarodowego w latach 1948–2004,

różnia się bowiem agresora i ofi ary, a siły pokojowe winny być neutralne. Ponad-to operacje pokojowe zaliczyć można do środków tymczasowych, zgodne z art. 40 KNZ podejmowanych celem zapobieżeniu zaostrzenia się sytuacji w danym regionie. Nie są one także przewidywanym środkiem pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych, które zawiera w art. 33 KNZ169. Jednak wraz z roz-wojem operacji pokojowych i wprowadzeniem tzw. operacji pokojowych trzeciej generacji170 jedna z wymienianych cech stała się nieaktualna. Stało się tak, po-nieważ wymieniony rodzaj operacji polega na użyciu siły w celu zmuszenia stron konfl iktu do przestrzegania odpowiednich postanowień Rady Bezpieczeństwa i następuje określenie jednej strony jako agresora i działanie na korzyść ofi ary agresji171.

Można przyjąć, że terminem operacje pokojowe ONZ określa się: „operacje ONZ zmierzające do utrzymania pokoju lub przeciwdziałania rozszerzaniu się konfl iktu zbrojnego. Działania takie podejmuje się za pomocą sił zbrojnych lub za pośrednictwem misji obserwatorów ONZ”172. Podkreślić należy, że działania te nie wchodzą w zakres instytucji pokojowego załatwiania sporów w rozumieniu VI rozdziału Karty NZ i nie są przymusowymi akcjami zbiorowymi w rozumieniu art. 41 i 42 Karty, dlatego każdorazowo wymagają zgody państwa, na terenie którego mają być prowadzone. Po 1989 r. operacje pokojowe zyskały miano wie-lofunkcyjnych, ponieważ zaczęły obejmować:

• zadania wojskowe (np. nadzorowanie zniszczenia broni, wycofania wojsk, ochrony dostaw pomocy humanitarnej),

• zadania humanitarne (np. pomoc humanitarna, nadzór nad przestrzeganiem praw człowieka, czy repatriacją uchodźców)

• zadania budowy pokoju (np. pomoc w przywracaniu porządku publicznego, organizacja i nadzór wyborów, czy szkoleń)173.

W praktyce ONZ uznaje się, iż operacje wspierające pokój (peace support

ope-ra ons – jak się je nazywa) obejmują następujące działania: peacekeeping − bez

użycia siły, których celem jest kontrolowanie i ułatwianie przestrzegania

zawie-169 Zob. szerzej: J. Kukułka, L. Łukaszuk, Od konfl iktów do..., s. 142–143.

170 F. Gągor, K. Paszkowski, Międzynarodowe operacje pokojowe w doktrynie obronnej

RP, Toruń 1999, s. 19.

171 Ibidem.

172 Cz. Mojsiewicz (red.), Leksykon współczesnych międzynarodowych stosunków

po-litycznych, Wrocław 1998 s. 235; por. G. Michałowska (red.), Mały słownik stosunków międzynarodowych, Warszawa 1999; J. Rydzykowski, Słownik Organizacji Narodów Zjed-noczonych, Warszawa 2000.

173 Zob. szerzej: J. Kukułka, L. Łukaszuk (red.), Od konfl iktów do partnerskiej

szenia broni; aggravated peacekeeping − w których w razie potrzeby można użyć siły, a nastawione są na przestrzeganie zawieszenia broni; peace enforcement − operacje wojskowe z użyciem siły, lub jej groźbą, których celem jest wymusze-nie stosowania rezolucji lub sankcji ONZ. Ze względu na nowe wyzwania stojące przed tym instrumentem, które pojawiły się w drugiej połowie lat 90., zaczęto używać terminu „trzecia generacja” operacji pokojowych. Oddziały wojskowe uzyskały bowiem prawo do stosowania siły, np. przez działania odwetowe w razie ataku uczestników konfl iktu, szczególnie strony uznanej za jego spowodowanie (np. IFOR, KFOR)174. W Programie dla Pokoju przedstawionym przez Sekretarza Generalnego ONZ Boutros’a B. Ghalego, termin operacji pokojowej

(peacekee-ping opera on) określił on jako: „rozmieszczenie sił ONZ w terenie, dotychczas

za zgodą wszystkich zainteresowanych stron, zwykle personelu wojskowego i/lub policyjnego, jak również cywilnego”175. Do rodzajów operacji pokojowych zaliczył: dyplomację prewencyjną, tworzenie pokoju (peacemaking), utrzymanie pokoju (peacekeeping) i budowanie pokoju (peace building)176. Franciszek Gągor i Krzysztof Paszkowski dzielą zaś operacje pokojowe na177:

• mediacje i obserwacje: misje mediacyjno-monitorujące, obserwacyjne i ob-serwacyjno-nadzorujące,

• obecność wojskową: wielofunkcyjne misje utrzymania pokoju,

• wzmocnioną obecność wojskową: prewencyjne rozmieszczenie sił, nadzoro-wanie przestrzegania sankcji, działania ochronne oraz wymuszające pokój, • interwencję zbrojną: działania zbrojne podjęte i prowadzone w celu

wymu-szenia przestrzegania postanowień RB ONZ, przeciw agresji lub w celach hu-manitarnych.

W związku z tym wprowadzono następującą terminologię określającą możli-wą reakcję ONZ na zagrożenie bezpieczeństwa międzynarodowego: budowanie pokoju (peace building), zachowanie pokoju (peace maintaining), przywrócenie pokoju (peace restoring) i wymuszenie pokoju (peace enforcement)178. Wynikają z nich m.in. następujące funkcje operacji pokojowych ONZ179: utrzymanie

zawie-174 W. Malendowski, Regulacja sporów międzynarodowych i konfl iktów zbrojnych

w systemie Organizacji Narodów Zjednoczonych, [w:] Spory i konfl ikty międzynarodowe, Aspekty prawne i polityczne, pod red. W. Malendowskiego, Wrocław 1999, s. 83, 84.

175 B. B. Ghali, Program dla Pokoju oraz Załącznik do Programu dla Pokoju, Warszawa

1995, s. 51.

176 Ibidem.

177 Zob. szerzej: F. Gągor, K. Paszkowski, Międzynarodowe operacje pokojowe w

dok-trynie obronnej RP, Toruń 1999, 60–82.

178 Zob. szerzej: W. Malendowski, Regulacja sporów..., s. 91–99.

szenia broni, rozbrojenie walczących stron, demobilizacja i reintegracja, usuwa-nie min, pomoc humanitarna, pomoc przy organizacji wyborów, promocja praw człowieka, pomoc policyjna i współpraca z organizacjami regionalnymi.

Przedstawiony w skrócie mechanizm operacji pokojowych wygląda następu-jąco. Z ich inicjatywą w praktyce występuje zazwyczaj Rada Bezpieczeństwa lub Sekretarz Generalny, jednak decyzję w sprawie uruchomienia podejmuje wy-łącznie Rada. Powoływane przez nią „Siły zbrojne NZ”, „grupy obserwatorów”, „grupy nadzoru i weryfi kacji” są „organami pomocniczymi” w rozumieniu art. 29 Karty, Rada może bowiem tworzyć organy pomocnicze, konieczne do pełnienia jej funkcji. Proces z tym związany wiąże się z rozpatrywaniem aktów narusze-nia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa lub powstawanarusze-nia sytuacji im sprzyjających. Za realizację decyzji główną odpowiedzialność ponosi Sekretarz Generalny ONZ. Dotyczy to przygotowania operacji, jej uruchomienia na miej-scu oraz prowadzenia aż do zakończenia. Po technicznym przygotowaniu ope-racji przez Sekretarza Generalnego dochodzi do jej uruchomienia. Następuje rozmieszczenie w strefi e działania, podjęcie prac przez personel, na który mogą składać się członkowie 2 komponentów, cywilnego i wojskowego, a mianowicie: nieuzbrojeni obserwatorzy wojskowi, siły zbrojne, policjanci, czy personel cywil-ny180. Naczelnym dowódcą operacji jest Sekretarz Generalny ONZ, który ma do swej dyspozycji dowódcę operacji w terenie. Może również mianować swego specjalnego przedstawiciela (SRSG – Special Representa ve of the Secretary-General, Specjalny Przedstawiciel Sekretarza Generalnego) w wypadku operacji o bardzo szerokiej skali. Ponadto w skład struktury dowodzenia wchodzą dowód-cy kontyngentów narodowych. Mandat operacji określa cele, zadania i sposób jej prowadzenia. Co istotne, w nim zawarte są warunki stosowania siły przy wykony-waniu prawa do samoobrony, jakie posiada personel operacji. Ponadto istotne są regulaminy sił zbrojnych wchodzących w skład kontyngentu i postanowienia prawa międzynarodowego dotyczące zasad prowadzenia działań wojennych. Za-kończenia operacji następuje z chwilą realizacji jej mandatu lub zastąpienia jej przez kolejną. Stosowną decyzję podejmuje Rada Bezpieczeństwa na wniosek Sekretarza Generalnego ONZ.

W latach 90. zwiększyła się również rola organizacji regionalnych w przepro-wadzaniu operacji pokojowych. Stało się tak ze względu na wielość konfl iktów i ich złożony charakter i wynikającą z tego konieczność pomocy ONZ przez tego typu organizacje w radzeniu sobie z tym zjawiskiem. Stosowna deklaracja ZO ONZ na temat wzmocnienia współpracy z innymi podmiotami prawa

międzyna-180 Kwes e bezpieczeństwa personelu reguluje Konwencja w Sprawie Bezpieczeństwa

rodowego została przyjęta w grudnia 1994 roku181. ONZ postanowiła rozwinąć cztery formy współpracy z podmiotami regionalnymi: wsparcia inicjatywami dyplomatycznymi lub pomocą techniczną, wsparcia operacyjnego, wspólnego rozmieszczenia i prowadzenia operacji, przejęcia dowództwa i zadań mających na celu zorganizowanie i wyposażenie operacji. Takich zadań podjęło się NATO, które już w listopadzie 1991 na szczycie w Rzymie oraz w decyzjach Rady Pół-nocnoatlantyckiej z czerwca i grudnia 1992 roku wyraziło gotowość wspierania operacji pokojowych prowadzonych przez ONZ oraz podkreślało potrzebę przy-gotowania własnych struktur do misji wykraczających poza swe pierwotne za-danie. Siły NATO miały np. przestrzegać reguł dotyczących jedności dowodze-nia, bezstronności wobec stron konfl iktu, ograniczenia użycia siły, przejrzystości celów operacji i innych182. Koncepcję udziału Sojuszu w operacjach pokojowych rozwinięto później w programie „Partnerstwo dla Pokoju”. Dzięki jego zapisom możliwe były wspólne ćwiczenia przygotowujące do operacji pokojowych po-między wojskami państw NATO i krajów członkowskich PdP. Stąd np. udział pol-skich żołnierzy z 16 batalionu powietrzno-desantowego w Brygadzie Nordyckiej na Bałkanach. Deklaracja polityczna NATO nie pozostawiała żadnych niejasności, jednak mogła się spotkać z zastrzeżeniami natury prawno-międzynarodowej. Nie jest bowiem precyzyjnie ustalone, które organizacje regionalne mają prawo do podejmowania działań w celu przywracania lub utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, łącznie z prowadzeniem operacji pokojowych. Uznać jednak można, iż Karta NZ świadomie nie podaje szczegółowej defi nicji tego, co określa mianem „układów i organizacji regionalnych”, dzięki czemu państwa mogą reagować w sposób elastyczny przy podejmowaniu akcji regionalnych ce-lem utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa183. Takie działania podjęły państwa Sojuszu i aspirujące do niego, które w 1995 roku przejęły na mocy decyzji Rady Bezpieczeństwa ONZ uprawnienia do przeprowadzenia ope-racji pokojowej w Bośni i Hercegowinie i wprowadzenia tam w życie zawartego porozumienia pokojowego. Do tego celu powołano IFOR, w skład którego weszli żołnierze polscy z 16 batalionu powietrzno-desantowego, które potem zastąpio-ne zostały przez SFOR, także z udziałem żołnierzy polskich – z 18 batalionu de-santowo-szturmowego. Na tym przykładzie widać, że NATO uległo w latach 90. ewolucji − od organizacji samoobrony zbiorowej do organizacji bezpieczeństwa zbiorowego zdolnej przeprowadzać operacje wojskowe poza obszarem swojej

181 Zob. szerzej: Declara on on the Enhancement of Coopera on between the United

Na ons and Regional Arrangements or Agencies in the Maintenance of Interna onal Peace and Security, A/RES/49/57, www.un.org.

182 F. Gągor, K. Paszkowski, Międzynarodowe operacje pokojowe..., s. 28.

działalności określonym w artykule 6 Traktatu Waszyngtońskiego. Potwierdziła to w pełni bezprecedensowa interwencja zbrojna przeprowadzona przez Sojusz w 1999 r. w Jugosławii, w związku z wydarzeniami w Kosowie, której nie sposób określić mianem operacji pokojowej. Co więcej, w myśl ustaleń z jubileuszowe-go szczytu NATO w Waszyngtonie w kwietniu 1999 r. Sojusz zarezerwował sobie prawo do podejmowania tego typu operacji i nieuwzględniania braku zgody ze strony RB ONZ184. Oznaczało to, że przed Siłami Zbrojnymi RP stanęła koniecz-ność dostosowania się do realizacji tego typu działań.

Do udziału we współpracy z ONZ w dziedzinie operacji pokojowych gotowa była również Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Zasady jej zaanga-żowania w rozwiązywanie konfl iktów określił Dokument Helsiński KBWE z 1992 r., gdzie wskazano na misje pokojowe, jako właściwy ku temu instrument185. Miał być używany jeśli niepowodzeniem zakończy się stosowanie instrumentów dy-plomacji prewencyjnej (misji wyjaśniających i prewencyjnych). Jednak podkre-ślano konieczność upoważnienia ONZ dla podjęcia operacji oraz obowiązek sta-łego informowania Rady Bezpieczeństwa o jej przebiegu. Członkom misji można postawić następujące cele: nadzorowanie porozumień o przerwaniu ognia, mo-nitorowanie wycofania wojska z określonych stref, przywracanie prawa i porząd-ku, zabezpieczenie pomocy humanitarnej, pomoc ludności cywilnej. Jednak ze względu na słabość, w szczególności brak w jej strukturach komponentu militar-nego, przeprowadzane działania na rzecz rozwiązywania konfl iktów są bardzo ograniczone. Uczestniczą w nich jednak Polacy. Przede wszystkim ofi cerowie WP, ale także personel cywilny. Największe zaangażowanie Polski w działania OBWE w tym zakresie miało miejsce pod koniec lat dziewięćdziesiątych np. podczas misji w Bośni i Hercegowinie, Macedonii i Kosowie.

Zgodnie z przedstawionymi wcześniej założeniami polityki zagranicznej, uczestniczenie w operacjach pokojowych ONZ jest kluczowym sposobem wyko-rzystania sił zbrojnych, czego dowodzi skala polskiego zaangażowania i historia udziału Wojska Polskiego. W tym kontekście udział polskich żołnierzy w inter-wencji w Iraku jest wydarzeniem bez precedensu, szczególnym przypadkiem wykorzystania siły militarnej jako środka polskiej polityki zagranicznej. Dlatego konieczne jest syntetyczne przybliżenie udziału WP w operacjach pokojowych, by na tym tle ukazywać w dalszej części pracy specyfi kę polskiego zaangażowa-nia w Iraku. Wspominana już ustawa z 17 grudzaangażowa-nia 1998 r. o zasadach użycia lub

184 Zob. szerzej: NATO – Szczyt waszyngtoński i efekt Kosowa, „Rocznik Strategiczny”

1999/2000, Warszawa 2000, s. 113 i nast.

185 Zob. szerzej: The Challenges of Change, Towards a Genuine Partnership in a New

pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa, jako je-den z trzech celów to uzasadniających wymienia misje pokojowe. Ich znaczenia dla polityki państwa podkreślały również przyjmowane strategie bezpieczeństwa narodowego. Stosowne postanowienie o sprecyzowanej w ustawie zawartości podejmuje Prezydent RP na wniosek Premiera, o czym niezwłocznie informu-je Marszałków Sejmu i Senatu. Żołnierze mający brać udział w misji przechodzą specjalne szkolenie, składające się z 3 etapów – w ośrodkach poszczególnych rodzajów sił zbrojnych, w Wojskowym Centrum Szkolenia dla Potrzeb Sił Pokojo-wych ONZ w Kielcach oraz na miejscu realizacji operacji (szerzej w dalszej części pracy). Prezentując syntetycznie udział WP w misjach pokojowych należy wska-zać na następujące operacje i aspekty obecności:

• początek udziału Polaków w operacjach na rzecz pokoju datuje się na rok 1953 i związany jest z wysłaniem obserwatorów do misji poza systemem ONZ − w Korei, Indochinach i Nigerii. Dla przykładu na Półwyspie Koreańskim przebywało na początku prawie 400 Polaków, jednak stopniowo personel był zmniejszany aż do wycofania po cofnięciu zgody na polską obecność przez władze KRLD w 1995 r.,

• udział zwartych kontyngentów w operacjach ONZ rozpoczął się w 1973 r., kie-dy to Polska wystawiła 800-osobowy kontyngent dla potrzeb misji UNEF II na Wzgórzach Golan. Jej częściową kontynuacją była misja UNDOF prowadzona na tamtym terenie, w skład której także weszli Polacy. Dla przykładu na tych samych zasadach w latach 1989–1990 żołnierze polscy pełnili służbę w Nami-bii w ramach misji UNTAG, a od 1992 r. w misji UNIFIL w Libanie (kontyngent rozwijany w trakcie pełnienia służby),

• w 1991 r. WP wzięło udział w wojnie w Zatoce Perskiej w składzie stworzonej na tę okoliczność koalicji 38 państw mającej mandat RB ONZ. Polski kontyn-gent w stanowiły dwa okręty; ratowniczy i szpitalny (319 osób) i był podpo-rządkowany władzom saudyjskim. Misja ta służyć miała umocnieniu pozycji międzynarodowej Polski będącej w czasie transformacji ustrojowej i ukazać prozachodni, a szczególnie proamerykański kierunek polityki zagranicznej. Po-dobnemu celowi służyło wysłanie 60 żołnierzy GROM-u na operację na Hai w 1994 r., gdzie koalicja 28 państw pod przewodnictwem USA na mocy rezolu-cji Rady Bezpieczeństwa miała za zadanie usunięcie z wyspy junty wojskowej i przywrócenie do władzy demokratycznie wybranego prezydenta Aris de’a, • pierwsze polskie jednostki operacyjne w operacjach pokojowych pojawiły się

w 1992 r. w ramach sił UNPROFOR (wcześniej było to tylko zabezpieczenie logistyczne i medyczne). Kontyngent liczący na początku około 900 żołnierzy wypełniał zadania mandatowe w okolicy Krajiny. Zajmował się monitorowa-niem rejonu odpowiedzialności przez stosowanie takich środków jak m.in.

patrole, kontrola dostępu, punkty obserwacyjne, ochranianie ważnych obiektów i konwojów humanitarnych, kontrole wycofanie wojsk i grup pa-ramilitarnych,

Tabela 8. Udział Polaków w operacjach pokojowych w grudniu 2001 roku

Nr Misje Kraj Liczba personelu

1 UNIFIL Liban 482

2 UNDOF Wzgórza Golan 357

3 MINURSO Sahara Zachodnia 7

4 MONUC Kongo 3

5 UNIKOM Kuwejt 5

6 UNGCI Irak 1

7 UNMEE E opia-Erytrea 6

8 UNMIBH Bośnia i Hercegowina 1

9 UNKIM Kosowo 1

10 UNMOP Chorwacja 1

11 UNOMIG Gruzja 4

12 OBWE Gruzja 1

13 OBWE FYROM (Macedonia) 2

14 SFOR Bośnia i Hercegowina 298

15 KFOR (+PKW Macedonia) Kosowo 570 + 25 pracowników cywilnych

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MON.

• początkiem udziału jednostek operacyjnych w operacjach wymuszania po-koju w 1995 r. były misje w Bośni i Hercegowinie w ramach sił IFOR i SFOR. Koniec lat 90. XX wieku jest okresem apogeum polskiego zaangażowania w operacjach pokojowych. W 1998 r. Polska zajmowała pierwsze miejsce pod względem liczebności żołnierzy wśród państw wystawiających swe woj-ska na potrzeby operacji pokojowych ONZ (985 żołnierzy, 48 policjantów i 48 obserwatorów)186. Dodatkowo w 1999 r. w Kosowie podjęli służbę żołnierze polscy w ramach sił KFOR. Do zadań Polaków zaliczono m.in.: nadzorowanie granicznych punktów kontrolnych, rozmieszczanie stałych punktów kontrol-nych, prowadzenie dziennych i nocnych patroli rozpoznawczych, rozbrajanie, niszczenie niewypałów itp.187

186 Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie, www.unic.un.org.pl

187 Opracowano na podstawie: Cz. Marcinkowski, Żołnierz polski w wybranych

ope-racjach pokojowych ONZ, Warszawa 2004; G. Ciechanowski, Żołnierze polscy w misjach i operacjach pokojowych poza granicami kraju w latach 1953–1989, Toruń 2009; Cz.

Mar-cinkowski, Operacje pokojowe na początku XXI wieku, Warszawa 2004; Cz. Marcinkow-ski, Wojsko Polskie w operacjach międzynarodowych na rzecz pokoju, Warszawa 2005; F. Gągor, K. Paszkowski, Międzynarodowe operacje...; Cz. Dęga, Polski udział w

Koze-W decydującym dla tematu okresie, a więc już po wydarzeniach z 11 września 2001 polscy żołnierze uczestniczyli w kilkunastu misjach dysponujących manda-tem ONZ (zob. tabela 8).

Warto zwrócić uwagę na fakt motywowania udziału w operacjach pokojo-wych ONZ w sposób idealistyczny. Podkreśla się bowiem w uzasadnieniu skali zaangażowania, że jest to wkład Polski w niezakłócony czyli pokojowy i bezpiecz-ny rozwój całej ludzkości. Wynika on po części z doświadczenia wojnami, jakich doznał naród polski, co powoduje gotowość do aktywnego udziału w przeciw-działaniu wojnom i konfl iktom zbrojnym i zapewnienia bezpieczeństwa innym narodom. Symbolicznym wyrazem doceniania polskiego wkładu było powierze-nie zadania odbioru Pokojowej Nagrody Nobla otrzymanej przez ONZ w 1988 roku polskiemu żołnierzowi, który reprezentował wszystkich uczestników ope-racji pokojowych. Motyw idealistyczny jest o tyle interesujący, że był również użyty przy uzasadnieniu udziału Polski w interwencji zbrojnej w Iraku. Samo zaś WP miało być na nią, a szczególnie na misję stabilizacyjną, przygotowane dzięki doświadczeniom z operacji pokojowych ONZ. Było to wielokrotnie podkreślane przez decydentów. W dalszej części pracy pokażemy czy tego typu stwierdzenia były uprawnione.

rawski, Przygotowanie żołnierzy WP do międzynarodowych ćwiczeń, działań pokojowych

i stabilizacyjnych (1953–2004), Warszawa 2004; D.S. Kozerawski (red.), Operacje poko-jowe i antyterrorystyczne w procesie utrzymania bezpieczeństwa międzynarodowego w latach 1948–2004, Toruń 2006; D.S. Kozerawski (red.), Działania wojenne, pokojowe i stabilizacyjne prowadzone w warunkach szczególnych w XX i XXI wieku. Konfl ikty – do-świadczenia – bezpieczeństwa, Toruń 2007; Udział wojska w misjach stabilizacyjnych i pokojowych, www.msz.gov.pl; Udział Polaków w misjach ONZ, www.unic.un.org; Polacy w służbie pokoju 1953–2003, Album powstały na zlecenie Departamentu Wychowania

i Promocji Obronności MON z inicjatywy Stowarzyszenia Kombatantów Misji Pokojowych ONZ, Warszawa 2002.