ZASÓB INFORMACJI
2. Miejsce pracy
Prawie nic nie wiemy o miejscu pracy woźnego. Prawdopodobnie z miejsca zamieszkania przybywał do sądu, gdy rozpoczynały się roki. Być może należało doń przygotowanie izby sądowej i inne tego rodzaju posługi,
jak mniema Łoziński604. Z racji swych obowiązków musiał woźny pozostawać
w kontakcie z kancelarią sądową, od której otrzymywał pozwy i inne pisma,
ewentualnie ustne polecenia, nie znajduje to jednak odbicia w źródłach605.
Według Dąbkowskiego, woźni, na równi z urzędnikami kancelarii, podlegali nadzorowi regentów kancelarii, bliżej jednak nie wyjaśnia na czym ów nadzór
polegał606. Perzanowski pisząc o dokumentach i kancelarii sądów ziemskich
o woźnych nie wspomina607.
występujący w sądzie ziemskim warszawskim preco de Brodno (a więc bródzieński), specjalnie wyznaczony do obsłużenia rozle-głych a słabo zaludnionych okolic na prawym brzegu Wisły.”, ibidem, s. 28. O zastępcach woźnego patrz niżej, s. 137 n.
603 Kutrzeba, Zbiór, s. 88–89. O akceptowanie przez społeczeństwo woźnego generalnego Królestwa upomni się sejm w 1576 r., VL II, 163–164, tekst w rozdz. 4, s. 67.
604 W. Łoziński, Prawem i lewem…, s. 42 n. Trzeba pamiętać, że sądy ziemskie nie miały wówczas stałego locum a kancelaria „uaktywniała się”, gdy przyjeżdżał sąd. J. Bielecka, Inwentarze…, s. 178.
605 Dysponujemy tylko jedną informacją, że pisarz dał woźnego w celu położenia aresztu na koniach, Ul. II, 5834/1397: W. P.
de S. idem, quo dixerat, quod Nicolaus notarius castrensis Crac. contra iusticiam dedisset ministerialem ad arrestandum equos ipsius nomine cuiusdam mercatoris, civis Crac., hoc revocavit et dixit, quod iuste fecit, velud iustum.
606 P. Dąbkowski, Urzędnicy kancelaryjni sądów ziemskich i grodzkich w dawnej Polsce, Lwów 1918, s. 22. W ods. 2 powołuje rękopiśmienną księgę grodzką bełzką, Castr. I, 322, s. 833. Powtórzy to samo w rozprawie pt. Palestra i księgi sądowe ziemskie
i grodzkie w dawnej Polsce, Pam. HP, t. 3, z. 2, Lwów 1926, s. 30.
607 Z. Perzanowski, Dokumenty i kancelaria…. Nie wspomina o woźnym (ani o pozwie) autor artykułu o obsłudze interesantów w kancelarii sądu ziemskiego: Z. Morawski, Obsługa interesantów w kancelarii sądu ziemskiego w XV w. Ze studiów nad łęczyckimi
Źródła zazwyczaj rzadko informują o wysyłaniu woźnego z pozwem lub w innym celu, zazwyczaj w księgach sądowych dominują relacje woźnych
składane ex post, po wykonaniu polecenia608.
3. Liczebność
609Liczebność woźnych w danym sądzie nie była w Koronie prawnie uregulowana. Art. 47 Statutów wielkopolskich Kazimierza Wielkiego, w myśl którego woźnych ziemskich ma powoływać wojewoda, o liczbie woźnych nie wspomina. Wprawdzie art. 7 Statutów wielkopolskich tegoż monarchy wyli-cza osoby (w tym króla), które mają prawo wysyłać woźnego z pozwem:
Decrevimus declarando, quod nos, vel capitaneus noster, palatinus, iudex, subiudex et offi cialis, qui dicitur vozni, habeant facultatem dandi ministerialem ad citandum.
jednakże nie należy tego przepisu interpretować w tym kierunku, że
każda z wymienionych w nim osób ma własnego woźnego610. Na Mazowszu
według Statutu Bolesława V stwierdza się, że w każdym sądzie winien być
jeden woźny611.
W istocie liczba woźnych w poszczególnych sądach była znaczna, co
zwróciło już uwagę badaczy612. I tak, M. Feintuch doliczył się 8 woźnych w
są-dach kaliskich na przestrzeni 6 lat613. R. Hube pisze, że przy każdym sądzie
było ich kilku614. Według Kutrzeby w sądzie lelowskim był 1 woźny, w
Krako-608 Patrz rozdział następny.
609 Zajmując się liczebnością woźnych sądowych, bierzemy pod uwagę woźnych służbowo podległych sądom, postrzyżonych, a pomijamy ich zastępców, związanych z mocodawcą stosunkiem prywatno-prawnym. O zastępcach patrz niżej.
610 O udziale woźnego w pozywaniu patrz część poświęcona funkcjom woźnego.
611 IP, s. 457. Odnośny fragment Statutu przytoczony wyżej, na s. 122. O większej liczbie woźnych w mieście pisze B. Groicki,
Po-rządek sądów…, s. 55. W. Maisel pisze, że w Poznaniu wzrost obrotu prawnego w XVI w. sprawił, iż woźnych było kilku równocześnie,
np. w 1581 r. dwóch, w latach 1582–1583 sześciu, W. Maisel, Sądownictwo miasta Poznania…, s. 216. O wzroście liczby woźnych z tych samych powodów w Toruniu wspomina K. Kamińska, Sądownictwo miasta Torunia…, s. 153.
612 K. Kaczmarczyk ustalił na podstawie dokumentów, że za panowania Kazimierza Wielkiego było woźnych krakowskich dzie-więciu (1343–1366), sandomierskich siedmiu (1338–1365), nakielski jeden (1363), brzesko-kujawskich trzech (1348–1358). K. Kaczmarczyk, Monarchia…, t. II, s. 315–317.
613 M. Feintuch, op. cit., s. 181. 614 R. Hube, III, s. 318, 323.
wie 3 . Na szczupłą liczbę woźnych w województwie ruskim zwraca uwagę Vetulani, tym uzasadniając szczególnie tu częste poruczanie przez woźnych
pozywania innym osobom616. J. Rafacz podaje następujące dane: w
Sandomie-rzu (1481 r.) był jeden woźny, w Krakowie w pewnym okresie było ich dwóch,
w Przemyskiem (1502 r.) – 3617. A. Kłodziński najpierw pisze, że w
Najwyż-szym Sądzie w latach 1395–1415 księgi wymieniają z imienia 10 woźnych, na stronie następnej wynotowuje imiona woźnych występujących w Ul. I, II i Helc. II i uzyskuje łączną liczbę 22 woźnych, obsługujących sądy królewski, grodzki oraz ziemski w Krakowie a także Sąd Najwyższy Prawa
Niemieckie-go na Zamku Krakowskim618. Na podstawie AGZ XIX Sochaniewicz i Wolff
podają, że w województwie bełzkim było w latach 1469–1506 łącznie imiennie
określonych 13 woźnych619. Według A. Szymczakowej nie było ściśle
ustalo-nej liczby tych funkcjonariuszy sądowych, w Łęczycy w końcu XIV w. było
ich 17620. Wprawdzie późniejszego okresu dotyczą ustalenia W. Urbana, warto
jednak też je uwzględnić. Otóż w latach 1535–1548 było ich w województwie
krakowskim 115621. W sądzie sejmowym liczba ich według M. Zarzyckiego
wynosiła od 3 do 8622.
Decydowały o tym najprawdopodobniej lokalne potrzeby623, a że
woźnych było mimo wszystko niekiedy za mało, o tym świadczą arengi aktów nominacyjnych: Quomodo nos, attendentes paucitatem ministerialium in palatinatu
nostro…624. Jednakże nie kodeksy dyplomatyczne ani nawet akty nominacyjne, bo są późne, lecz księgi sądowe są głównym źródłem dla badań nad liczeb-nością woźnych w poszczególnych sądach i na nich głównie opieramy nasze ustalenia.
615 S. Kutrzeba, Sądy…, t. I, s. 99. W ods. 8 przytacza zapiskę lelowską, którą przytaczamy wyżej, w ods. 593. Sądząc po po-wołaniu Helc. II, 1511, Kutrzeba ma na myśli woźnych równocześnie występujących. W czchowskiej księdze sądowej (Ul. II) nie ma ani jednej relacji woźnego, ani razu też woźny nie został określony imiennie, termin techniczny (preco) występuje tylko dwa razy.
616 A. Vetulani, Pozew…, s. 86. Tamże cytowana AGZ XVI, 1525, Sanok – sąd z powodu nieobecności woźnego nie funkcjonuje. 617 J. Rafacz, Dawny proces…, s. 84, według autora – w zależności od potrzeb.
618 A. Kłodziński, Przedmowa, w Najst. ks., s. XXXI i XXXII.
619 K. Sochaniewicz, A. Wolff, Urzędnicy województwa bełzkiego do połowy XVI wieku, „Mies. Herald.”, t. X, 1931, s. 15, 18, 23, 24. Woźni bełzcy – 9 (s. 15), buscy – 2 (s. 18), lubaczowscy – 1 (s. 23), grabowieccy – 1 (s. 24).
620 A. Szymczakowa, Woźni…, s. 84. 621 W. Urban, Woźni sądowi…, s. 173. 622 W. Zarzycki, Temida…, s. 33.
623 Tak np. postanawia I Statut litewski w IV, 8 – w każdym powiecie gdzie księgi leżą, winni być woźni w liczbie stosownej do potrzeb powiatu, zależnie od obszaru. J. Bandtkie-Stężyński, O urzędzie woźnego…, s. 2–3.
Na wstępie jednak musimy przypomnieć, że w rozdziale 2 Zasób
in-formacji powiadomiliśmy o wielu lukach w materiale źródłowym,
niejednako-wym bogactwie wiadomości w poszczególnych księgach, o wielu z nich wy-dawanych w postaci wyboru lub streszczeń. To znacznie obniża jakość tych źródeł.
Woźni nader często są w zapiskach anonimowi625. Są księgi sądowe,
jak np. poznańska (Leksz. I), w których woźni są zazwyczaj notowani bez per-sonaliów. Z kolei, gdy woźni są określeni z imienia, nie zawsze można być pewnym, że pod tym samym imieniem występuje tylko jedna osoba. Można mniemać, że są to dwie osoby o tym samym imieniu, jeżeli między nimi
poja-wia się duża przerwa czasowa626. Dalej, wiadomo, że woźni mieli zastępców,
jednakże prawie nigdy pisarz nie ujawnia, że występuje zastępca627. Mimo
wszystko sporządziliśmy wykazy imiennie oznaczonych woźnych w
księ-gach krakowskich, wielkopolskich, łęczyckich, ruskich i mazowieckich628.
Dla Małopolski kwerendę przeprowadziliśmy w Ul. I, Ul. II. W ma-teriale źródłowym opublikowanym przez Helcla (Helc. II) uwzględniliśmy jedynie informacje o tych woźnych, którzy występują w Ul. I i Ul. II. I ten ma-teriał ma swoje wady, przede wszystkim bodaj 70% zapisek sądowych opubli-kował Ulanowski w postaci regestów, a w nich rzadko pojawiają się wzmianki o woźnych.
Wszędzie tam, gdzie publikowane księgi sądowe zostały zaopatrzo-ne w instruktywzaopatrzo-ne indeksy, głównie na ich podstawie sporządzamy wykazy. Tak jest, niestety, tylko z zapiskami województwa ruskiego (AGZ). Ze wszel-kimi zastrzeżeniami co do stopnia odzwierciedlenia rzeczywistego stanu rze-czy, ze sporządzonych wykazów wynika, że:
w województwie krakowskim w latach 1347–1400 było co najmniej 61 woźnych
w sądach poznańskich ,, 1400–1407 ,, 4 ,,
w sądzie pyzdrskim ,, 1390–1400 ,, 7 ,,
w sądzie gnieźnieńskim ,, 1390–1399 ,, 7 ,,
625 Dla przykładu podajemy kilka zapisek: Sąd z. krak., 52/1391: tandem cum omnes reddebantur contumaces primo,
secundo, tercio per nostrum ministerialem clamorose fuissent evocati; Bkuj., 2617/1421: Ministerialis recognovit in judicio, quia vidit apud W. kmethonem duo vulnera… que sibi J. de A. dedit. Nawet gdy składa w sądzie skargę o verberacio, pisarz jego imienia
nie podaje: Płońska 246/1402, podobnie Pozn. 2693/1406. 626 Por. przypisy do poszczególnych Tablic.
627 O zastępcach woźnych patrz niżej. 628 Tabela 6–10.
w sądzie kaliskim ,, 1400–1418 ,, 8 ,, w sądzie brzesko-kujawskim ,, 1418–1424 ,, 4 ,, w sądach łęczyckich ,, 1385–1419 ,, 22 ,, w sądzie orłowskim ,, 1389–1410 ,, 4 ,, w sądzie brzezińskim ,, 1398–1420 ,, 8 ,, w województwie ruskim: w Sanoku ,, 1423–1461 ,, 4 ,, „ ,, 1460–1506 ,, 11 ,, w Haliczu ,, 1435–1475 ,, 5 ,, w Przemyślu ,, 1436–1468 ,, 5 ,, „ ,, 1460–1506 ,, 20 ,, we Lwowie ,, 1440–1456 ,, 9 ,, „ ,, 1464–1506 ,, 19 ,, na Mazowszu: w Płońsku ,, 1400–1417 ,, 8 ,, w Zakroczymiu w roku 1425 ,, 5 ,, 629.
Rzuca się w oczy znaczna liczba woźnych w województwie kra-kowskim. Pamiętać jednak należy, że tam ci sami woźni funkcjonowali w sądach ziemskich, grodzkich, wiecowych, sądach nadwornych (in Curia) i w Sądzie Najwyższym Prawa Niemieckiego, stąd musiało ich być stosun-kowo dużo. Odbiega od przeciętnej liczba woźnych łęczyckich, tam jednak było więcej powiatów sądowych. Wzrasta liczba woźnych imiennie okre-ślonych w województwie ruskim w II połowie XV w. Pamiętać trzeba, że tylko z tego terenu dysponujemy opublikowanymi księgami sądowymi z lat 1460–1506.
Istotniejsze od ogólnej liczby woźnych, występujących w danym są-dzie na przestrzeni czasu, z którego pochodzą księgi sądowe, jest to, ilu woź-nych jest do dyspozycji sądu w określonym momencie. Tego jednak na pod-stawie naszych wykazów ustalić się dokładnie nie da, ponieważ nie wiemy, ilu woźnych zostało zanotowanych anonimowo.
Z grubsza można powiedzieć, że sądy w poszczególnych latach dysponowały więcej niż jednym woźnym. Dwóch było w Proszowicach
w 1374 r.630, trzech w Krakowie w roku 1387631. W Wielkopolsce w Pyzdrach
629 Jw.
630 Tabela 6, poz. 1, 2.
było w 1390 r. trzech woźnych632, w 1400 r. – jeden633. W Kaliszu w 1400 r.
– trzech634, w 1409 r. – czterech635. W Brześciu Kujawskim w 1418 r. występuje
jeden woźny636, w 1423 r. – dwóch637. Podobnie jest w Łęczycy638. Niewielu
woźnych z imienia jest notowanych w AGZ639. W księgach sądowych
prze-myskich i lwowskich istotnie wzrasta ich liczba w II połowie XV w. Niewielu
woźnych z imienia jest notowanych w źródłach mazowieckich640. Gdy chodzi
o liczbę woźnych, którymi sądy mogły w danym momencie dysponować, czę-sto zdarza się, że sąd daje polecenie w tej samej sprawie więcej niż jednemu woźnemu, lub więcej niż jeden woźny w danej sprawie występuje. Przykłado-wo podamy kilka zapisek z różnych sądów, część przedstawimy przy okazji omawiania funkcji woźnych w części następnej.
Ul. I, 4848/l388, Proszowice
występują dwaj woźni: Cothco i Sobco. Sand., 819/1419
…et sic precones clamaverunt, si quis esset, qui deberet dicere aliquod contra ipsum.
Helc. II, 1399/1415, Kraków coll. gen.
nagana szlachectwa i przysięga oczyszczająca, na końcu: Stanecz
Bogutha et Wenceslaus, ministeriales, juramenta in Bendzen facta cognoverunt.
Leksz. II, 1/1390, Pyzdry
Quia veniens Adam ministerialis recognovit, quod M… astitit termino juramenti super Nicolaum ministerialem.
Leksz. II, 1198/1398, Gniezno
…debet statuere Thomam ministerialem et alium, Grol dictum, erga B. N. et J. (woźni mają przysiąc, że sprzedaż została dokonana 3 lata temu).
632 Tabela 7B, Pyzdry, poz. 1–3. 633 Ibidem, poz. 4.
634 Tabela 7E, poz. 1, 2, 6. 635 Ibidem, poz. 1–4. 636 Tabela 7F, poz. 1. 637 Ibidem, poz. 3, 4.
638 Tabela 8. Rok 1387 – 2 (poz. 1, 2), rok 1388 – 4 (poz. 1, 2, 3, 5), 1390 r. – 6 (poz. 1–6), 1395 r. – 4 (poz. 3, 4, 7, 10). 639 Zob. Tabela 9. W Przemyślu np. 20 IX 1502 r. było 4 woźnych: AGZ XVIII, 3103, 3109, 3110, 3112, podobnie 11 IV 1504: AGZ XVIII, 3296, 3299, 3300, 3301.
Leksz. II, 1246/l399, Gniezno
ministerialis debet equitare ad alium ministerialem infi rmum ofstecz641.
Kal. I, 1956/1406.
Venientes Swanthoslaus et Paulus ministeriales recognoverunt (quia) citaverunt Jelen tribus vicibus pro via missali de S. ad C., quam idem J. sepivit et exarare fecit642.
Łęcz. I, 3084/1393
…iuxta recognicionem ministerialis Czeszconis et Stanislai643
AGZ XIII, 5556/1464
Presentibus… Iohanne Czwikla, Iohanne Possoka ministerialibus
Wil. XIX, 126/1543
…ministerialis providus Paulus Kuczkowski [oglądał rany], zaś providus Nicolaus dictus Koziel de Chelm pozwał krzywdziciela.
Sporządzone wykazy, a w przypadku AGZ indeksy osobowe, po-zwalają w pewnym stopniu uchwycić częstotliwość występowania woźnych. Na niektórych warto zwrócić uwagę. I tak w tabeli 6:
Coczel (poz. 2) jest notowany w 17 zapiskach
Staszica (poz. 5) „ 30 „
Albertus Beczka (poz. 6) „ 24 „
Petrus Warmus (poz. 15) „ 38 „
Kot (poz. 16) „ 30 „
Sobco (poz. 19) „ 37 „
Szpak (poz. 36) „ 23 „
Lambertus (poz. 44) „ 35 „
Stanislaus fi lius Bogute (poz. 46) „ 49 „
W tabeli 7, pkt B, Pyzdry:
Thomas, Thoma (poz. 3) jest notowany w 33 zapiskach W tabeli 7, pkt E, Kalisz:
Wojciech (poz. 3) jest notowany w 32 zapiskach
Swanthoslaus (poz. 4) „ 37 „
641 Zob. też KDWP V, 499/1429. Strona nie odebrała pieniędzy: Item in sequentibus terminis veniens Iohannes ministerialis,
ius reddens recognovit… et datus est ministerialis ad avisandum. Item veniens Predvogius ministerialis recognovit, quia avizavit…
O trzech woźnych informuje ACIE II, 7/1404, Gniezno.
642 Odnosi się wrażenie, że posługiwanie się kilkoma woźnymi było w sądzie kaliskim regułą, zob. np. Kal. I, 631/1402, 1960/1406, 2655/1408, Kal. II, 337/1412, 536/1414, 567/1414.
643 Zob. też Łęcz. II, 4550/1393, Łęczyca gr.: Iterum ministerialis Wernerus cum alio ministeriali, dicto Krol, receperunt se
W AGZ sporo woźnych występuje według indeksów na kilkunastu-kilkudziesięciu stronach poszczególnych tomów tego wydawnictwa. Rekor-dzistą jest Mikołaj z Nowosiedlec (sądy lwowskie), pod którego imieniem
zo-stało podanych 95 stron644.