Odpowiedzialność woźnego w Statutach woźnego w Statutach

Kazimierza Wielkiego

Panuje w nauce powszechne przekonanie, że woźny z tytułu wyko-nywania swych funkcji urzędowych odpowiada przed wojewodą, przy czym autorzy zazwyczaj odwołują się do postanowień Statutów Kazimierza

Wiel-kiego773. Pójdźmy ich śladem. Istotnie, w Statutach znajdują się odpowiednie

przepisy774, jednakże obserwujemy tu dziwną sytuację. W Statutach

wielko-polskich o odpowiedzialności woźnego wzmiankują dwa artykuły w części

podstawowej, tzw. Statucie piotrkowskim775.

7.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ

773 Tak od J. W. Bandtkie-Stężyńskiego po S. Płazę.

774 Pomijamy tu odpowiedzialność woźnego za przestępstwo popełnione poza granicami kraju, o którym mowa w art. 28 NZ. Jest to przepis szczególny, nie odzwierciedlający sytuacji w kraju. O mirze monarszym, wzmiankowanym w tym art., w źródłach odnoszących się do woźnego brak jakichkolwiek informacji. Zob. H. Grajewski, Materiały…, s. 142, ods. 65.

Art. II

…Et si idem offi cialis, qui dicitur vozni, aliter formam iuramenti diceret testibus, quam est mandatum, et de hoc fuerit victus iudicio, alter loco sui substituatur et ipse a suo offi cio perpetuo deponatur776.

Art. XXV

Flebili sepius querela recipimus, quod ministeriales, per terras girantes, pauperes milites et villas religiosorum fatigandi et vexandi adinveniunt modos exquisitos… Unde nos huiusmodi vexacioni obviare volentes statuimus, quod deinceps ministeriales, sub pena privacionis sui ministerialatus, et spoliacione omnium bonorum suorum, absque speciali mandato iudicis aliquam citacionem facere non presumant, alias predictam penam et facialem adustionem non inmerito poterunt formidare777.

W obu artykułach brak informacji o tym, kto woźnego sądzi i wymie-rza mu karę.

Z podobną sytuacją zetkniemy się w Statutach małopolskich. W nich

odpowiedzialności woźnych dotyczą trzy artykuły778.

Art. XV

Ut in rapinis aut in pignoracionibus nostrorum pauperum aliquis modus observetur. Consuerunt avari iudices et eorum offi ciales, ut postquam pro penis in iudicio lapsis aliquos pauperes aut nobiles inpignorant, statim spolia dividunt, nullam graciam cum pignorato facientes. Ad succidendam itaque hanc consuetudinem perniciosam, et eam amplius servare nolentes et prohibentes, statuimus, ut si quis iudex, palatinus, castellanus, aut ipsorum offi ciales… pro penis iudicialibus, per eos latis, aut aliis excessibus, aliquem nostrum terrigenam… inpignoraverint… Quod si tales iudices aut alii superius nominati… infra predicta tempora inter se diviserint… vel eciam alienaverint unum animal ex predictis, damnum passo… cum pena pentnazete tenebuntur resarcire…779

776 Numerację i tekst czerpiemy z wydania Łysiaka, w tym przypadku z kol. lewej. Nie ma zresztą różnic merytorycznych mię-dzy tekstem tego art. z kol. lewej i prawej.

777 Za położenie pozwu na dobrach innych niż należało właściciel tych dóbr pozywa jednak nie woźnego lecz powoda. Sądzi-my, że w tym przypadku woźny położył pozew na dobrach w pozwie wskazanych. Posp. rusz., 658/1510: Nobilis Nicolaus heres

de Vilkow et tenutarius bonorum J. protestatus est contra gen. Silvestrum Ozarowski cubicularium R. Mtis, quia ipse citacionem commissorialem in bona Vilkow hereditaria et J. obligatoria tenute sue pacifice et possessionis super aliam personam vid. nobi-lem olim Leonardum de Vilkow antea et protunc nihil ibidem habentem importavit et imposuit et importat et ponit.

778 Numeracja artykułów i tekst Statutów małopolskich według wydania Balzera.

779 W art. III młp. za nadużycia popełnione podczas ciążenia, gdy sędzia lub podsędek wysłał więcej osób niż przewiduje Statut (woźny plus 2) odpowiadają wysyłający, zob. uwagi Balzera na s. 19.

Ponieważ wśród tych aut alii superius nominati są woźni, wnioskuje-my, że kara piętnadziesta także ich dotyczy.

Art. XXXI

Flebili querela sepius recepimus…

Tekst merytorycznie zgodny z art. XXV wlkp., który przytaczamy wyżej.

Art. XL

Preterea quandoque presidentes, quandoque ipsorum offi ciales vel noti, aut eorum familiares, aliquos maliciose laboribus et expensis gravare volentes, pro vexacione redimenda aliquid in pecunia aut aliis rebus extorquere ab eisdem cupientes, quamvis penitus nihil habeant cause seu questionis, adversus eosdem faciunt et procurant diversas citaciones. Idcirco statuimus, ut quicunque citaverit, vel citari procuraverit aliquem sine legittimo actore… taliter citato ipse citans vel procurans talem citacionem vulgariter pentna penam solvere tenetur, prohibentes castellanis et quibuslibet iudicibus seu subiudicibus, quod deinceps sine certo actore et causa expressa non dent aliquas citaciones780.

Wprawdzie ostatnie zdanie artykułu jest adresowane do sądzących, jednak w zdaniu pierwszym wśród osób bezprawnie pozywających są wy-mienieni woźni (offi ciales, w niektórych rękopisach ministeriales) zatem są oni także objęci sankcją karną. Żaden z przytoczonych artykułów Statutów mało-polskich ustanawiając kary dla woźnych nie podaje, kto ma ich sądzić.

Gdy idzie o przynależność tych artykułów do poszczególnych części składowych Statutów małopolskich, zdaniem S. Romana, art. XXXI należy do Statutu wiślickiego, art. XV do zwodu uzupełniającego, zaś art. XL do

extra-wagantów781.

Skąd więc communis opinio, że Statuty Kazimierzowskie jurysdykcję nad woźnymi przekazują wojewodzie? Otóż jest w nich takie postanowienie, w art. XLVII Statutów wielkopolskich, którego tekst przytoczyliśmy wyżej

w związku z kwestią uprawnienia wojewody do powoływania woźnych782.

Dla wygody czytelnika odnośny fragment tego artykułu przytoczymy jesz-cze raz:

780 O wyznaczaniu przez prystawa na Rusi moskiewskiej niedogodnych dla stron terminów pisze Władymirskij-Budanow, op. cit., s. 638.

781 Zob. Tabela 4b. 782 Patrz wyżej, rozdz. 4, s. 61.

Art. XLVII wlkp.

Item ubi curie nostre sunt remote… hoc specialiter declarantes, quod offi ciales alias sluszebniky non nisi palatini instituere habeant facultatem et eosdem iudicare et pro affl iccione aut vulneribus vel pro capite eorundem penas exigere et levare omnimodam habeant facultatem.

Przepis ten nauka zalicza do tzw. extrawagantów wspólnych, co

zdaniem Łysiaka ma podkreślać ich związek z pełnym zwodem Statutów783.

Składające się na tę grupę przepisy miały powstawać w różnym czasie i miały

różne pochodzenie784.

Zwracaliśmy już uwagę, że interesujący nas człon artykułu jest pod

względem treści sztucznie dołączony do członu pierwszego785. Co dla nas

istotniejsze, skoro stanowi późny dodatek do Statutów tak wielkopolskich jak i małopolskich, zatem pierwotne teksty Statutów nie zawierały

przepi-su podporządkowującego woźnego wojewodzie786. I, jak sądzić wolno, art.

XLVII ową lukę miał wypełnić zarówno w Statutach wielkopolskich jak też

małopolskich787.

Na jedno jeszcze warto zwrócić uwagę. Otóż w Wielkopolsce, wobec szczególnej pozycji starosty generalnego, należałoby spodziewać się, że w tej dzielnicy powoływanie woźnych i jurysdykcja nad nimi będą domeną tego właśnie dygnitarza, a nie wojewody. Stąd też zdziwienie A. Gąsiorowskiego, który jednak słusznie stwierdza, że wobec wymowy źródeł trzeba

wątpliwo-ści zostawić na boku788. Ze swej strony proponujemy następujące

wytłuma-czenie tego stanu rzeczy. Starosta generalny jest namiestnikiem, locum tenens króla. W Małopolsce nie król lecz wojewoda mianuje woźnych, zatem analo-gicznie w Wielkopolsce nie namiestnik króla lecz wojewoda będzie woźnych powoływał.

783 S. Roman w pracy poświęconej genezie Statutów Kazimierza Wielkiego, poświęca sporo uwagi art. XLVII, lecz wyłącznie pierwszemu jego członowi. Człon drugi, dla nas tu istotny, nie interesuje go zupełnie. S. Roman, op. cit., s. 133 n.

784 Ibidem.

785 Patrz wyżej, s. 61. We wszystkich rękopisach ten fragment wraz z poprzedzającym go postanowieniem o oborach kaszte-lanów lub wojewodów, stanowi całość. Zob. uwagi Łysiaka przed tekstem artykułu, s. 61.

786 Ograniczały się do przestępstw i kar za nie.

787 Na podstawie tego przepisu wypowiadają opinie o odpowiedzialności woźnych J. W. Bandtkie-Stężyński, O urzędzie

woź-nego…, s. l., M. Feintuch, op. cit., s. 183, J. Rafacz, Dawny proces…, s. 7, idem, Prawo sądowe…, s. 49. W epoce późniejszej

o jurysdykcji wojewody nad woźnymi traktuje konstytucja z 1578 r., VL II, 187 (973) Woźnych bezpieczeństwo. Woźny każdy, chocia

i Generał, gdzieby exces iaki uczynił, ma odpowiadać przed wojewodą illius loci, gdzieby się exces stał.

Wracając do kwestii odpowiedzialności woźnego, art. XLVII

Statu-tów Kazimierza Wielkiego789 z jednej strony brzmi bardzo stanowczo – tylko

wojewoda ma woźnych powoływać, z drugiej strony nie informuje za co woź-ni mają przed woź-nim odpowiadać. W powołanych wyżej artykułach jest odwrot-nie, jest informacja za co woźni będą karani, jakiej wysokości kara im grozi, natomiast brak informacji o tym, kto ma ich sądzić.

Woźni odpowiadają za:

– zmianę roty przysięgi, karą jest utrata stanowiska (art. II wlkp.), – pozywanie tych, którzy nie chcą im się opłacić, i wyznaczanie terminu według swego uznania, karą jest utrata stanowiska, konfi skata mająt-ku, piętnowanie twarzy (art. XXV wlkp. i XXXI młp.),

– nadużycia popełnione przy ciążeniu, kara 50 (art. XV młp.), – bezprawne pozywanie, kara 50 (art. XL młp.).

Bezpodstawne pozywanie występuje dwukrotnie, przy czym kara jest zróżnicowana, bowiem w art. XXV wlkp. i XXXI młp. dochodzi jeszcze wymuszanie łapówki.

2. Odpowiedzialność woźnego