Partycypacja w ściąganych karach

W 1404 r. w sporze między Januszem I czerskim a biskupem płockim Jakubem wyrok polubowny wydaje Wojciech biskup poznański. W rekom-pensacie za Pułtusk biskup Jakub ma partycypować w karach książęcych L. (pena ducalis) z wykluczeniem innych osób, wśród których fi guruje woźny

…Subcamerarius autem et cancellarius et voszni ac alii offi ciales de dicta pena… a die hodierna in antea penitus percipere nihil debent761.

Nieco informacji znajduje się w księgach sądowych:

760 Według Słownika staropolskiego, t. 2, s. 287, kol. prawa s. v. dzielne – opłata przy podziale majątku lub też ekwiwalent pieniężny za robociznę pańszczyźnianą.

a) kary za kradzież Zakr. II, 1042/1435

L. de P. tres sexagenas monete communis racione furticinii in sex

septima-nis domino vexilifero et preconi Novecivitatis sub pena L. soluturus762.

b) kara za niedopuszczenie do wizji, mimo uprzedniej zgody

A. Wolff, Studia…, s. 213

Rok 1471, jedna strona wyraziła zgodę na wizję, potem do niej nie dopuściła, za co zostaje skazana na karę 50 ośmiokrotnie, w tym na rzecz woźnego, lecz nie wiadomo, ile ma przypaść woźnemu.

c) kara „niestane”

Płońska, 746/1406

…I. W. manet nestane bina contra preconem et Simonem.

Płońska, 2646/1416

Nestane. Paulus de C. contra quemlibet dominum iudicem, subiudicem,

palatinum, subcamerarium, vexiliferum, cancellarium et woszni manet nestane.

d) Z ciekawym układem spotykamy się w zapisce zakroczym-skiej z 1435 r. Otóż woźny ma ściągać wszelkie kary należne podstarościemu i z tych kar ma płacić mu pół kopy i 5 groszy dwa razy w roku. Przypomina to wydzierżawianie przez monarchę dochodów skarbowych z ceł, myt itp.

Zakr. II, 1203/1435

Nobilis Przedborius alias preco zacroczimiensis debet penas omnes

leva-re, accipere domini vexiliferi, et de istis penis preco idem debet solvere domino vexilifero mediam sexagenam et quinque grossos super festum s. Martini et super festum Ascensionis totidem pro precio.

W szeregu zapisek nie wiadomo za co woźny otrzymuje pewne kwoty, np.:

Płońska, 1615/1411

Nota. Adamek de ibidem eciam tenetur penas quinquagenales pallatino

et preconi in Zacroczim, quas existens in Redzemino fuit prolapsus763.

762 Nie wiemy, czy z opłatą za udział przy ugodzie w związku z kradzieżą, czy z partycypacją w karze, wymierzonej za ugodę mamy do czynienia w zapisce zakroczymskiej z 1435 r.: S. de C. domino vexilifero tres marcas et preconi eciam tres, quia pro furto

est concordatus, cuilibet in sex septimanis sub pena L. solvere debet.

763 Zob. też Czerska, 639/1407: N. B. tenetur preconi pro penis cancellarij LL solvere infra duas septimanas sub pena L., Zakr. II, 2209/1436: Dobek de K. L. contra Paulum preconem.

Opłaty za ^Udział w karach

Pozwanie Krwawne Ogl

ędziny Przysi ęż ne Ci ąż enie Wwi ązanie

Wstecz Graniczenie Wizja Obes

łanie Okre ślonych Nieokre ślonych 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 A. KORONA I. Przed Statutami Kazimierza Wielkiego NZ Dokumenty + ? ? Zakr. II, 465/1434

S. de G. contra preconem 1 s(exagena) m(arcarum)764.

Czerska, 1971/1425

Item S. advocatus de B. tenetur solvere penas preconi infra 2 septimanas

sub pena L.

Podobnie jak w Koronie, woźny na Mazowszu mógł występować w sądzie jako strona procesowa i niekiedy niejasne wzmianki o nałożonej na jego rzecz karze/kwocie mogły dotyczyć takiej właśnie sytuacji , np.

Zap. warsz., 298/1428

…Jako pyotr zamyan ymal zaplaczicz vosznemu sedmydzeszand grossy yszescz.

C. Podsumowanie

By nasze ustalenia stały się bardziej przejrzyste, sporządziliśmy na-stępujący wykaz

II. Od Statutów Kazimierza Wielkiego Statuty wlkp. Statuty młp. Statuty nieszaws. Statuty piotrk. Laudum halic. Księgi sądowe małopolskie AGZ wielkopolskie łęczyckie + ? ? + + + + ? + ? ? + ? ? +70 + + B. MAZOWSZE I. Prawo spisane księstwo czerskie księstwo płockie ziemia rawska + + + + + + +

II. Księgi sądowe Czerska (Wolff) Zakr. I, II Płońska + ? + + ? ? ?

Znak zapytania oznacza, że wysokość opłat czy udziału w ściąganych karach nie została podana.

Trzeba mocno podkreślić, że poszczególne pozycje w powyższym wy-kazie są w księgach sądowych dokumentowane jedną lub kilkoma zapiskami.

Reasumując, stwierdzić należy, że informacje zawarte w księgach są-dowych, zazwyczaj bez wysokości opłat, nie pozwalają ustalić, czy przepisy prawa stanowionego były w praktyce sądowej stosowane. Źródła ponadto nie dają podstaw do ustalenia choćby w przybliżeniu, dochodowości stanowiska woźnego. Można natomiast uznać, że za czynności związane ze swym

stanowi-skiem, może z wyjątkiem wykonywanych na rzecz władz765, woźny otrzymywał

wynagrodzenie. Biorąc pod uwagę ilość doręczanych pozwów, aresztów, ciąż, wwiązań, przysiąg, oględzin itp., można zasadnie przyjąć, że stanowisko

woź-nego dawało spore dochody, choć bliżej określić ich nie jesteśmy w stanie766.

765 Pamiętać jednak należy o partycypacji w ściąganych karach.

766 O znacznych dochodach personelu sądowego w Sieradzu pisze A. Szymczakowa, Personel sądu grodzkiego w Sieradzu za

starosty Jana Koniecpolskiego (1442–1455), SDzPPP, IV, s. 176. O woźnych wprawdzie autorka nie wspomina, sądzimy wszakże,

Nie wiemy, czy tymi dochodami woźny nie dzielił się ze swymi

zwierzchnikami, dowodów źródłowych na to nie ma767. W przeciwieństwie

do sędziów, którzy często darowali kary, nie natrafi liśmy na podobne

zacho-wanie woźnego768.

Nie mamy pewnych informacji o zamożności woźnych. W 1487 r. woźny krakowski Bernard Sitko otrzymuje od Kazimierza Jagiellończyka pra-wo do sprowadzania i sprzedaży określonej ilości piwa.

MRPS I, 1894/1487

C. rex Bernhardo Sythko de Kazymyrz, ministeriali Cracoviensi sex actualia cervisie de Proschovicze singulis septimanis ducere et propinare ad tempora vitae admisit.

W 1476 r. woźny wraz z macochą sprzedają dom na przedmieściu Lwowa:

AGZ XV, 1502/1476, Lwów gr.

Ministerialis Iacobus Pyeczony una cum noverca sua Grytha domum ipsorum hereditarium in suburbio castri Leopoliensis… ministeriali tonso Gregorio, genero suo condescenderunt hac condicione, quia G. coram iure se submisit castro Leopoli servire de eadem domo…

Ponadto woźny uzyskiwał dochody z tytułu pełnienia różnych

funk-cji usługowych, o czym piszemy niżej769. Tu tylko gwoli ilustracji tej opinii

przytoczymy kwoty wypłacane woźnemu z dóbr stołowych biskupstwa włoc-ławskiego (tylko niektóre pozycje):

s. 56, klucz włocławski. Extradita

od przysięgi woźnego gr. 17 den.6

s. 65, Communia extradita

woźnemu co do Przedcza z pozwy jeździł 4 gr.

in iunio: woźnemu co z pozwy jeździł do Jaronowka 4 gr.

in iulio: woźnemu co z pozwy jeździł do Starego Włocławia 5 gr.

s. 79, De retentis anni (15)82. Extradita

woźnemu [owsa] 6 korcy

767 A. Szymczakowa. Woźni sądowi…, s. 92.

768 Zob. NZ, art. XX, J. Bardach, Historia…, t. I, s. 332. Sporo przykładów darowania kary przez sędziów w Ul. I i II. 769 Patrz niżej.

s. 63 Extradita na salaria

woźnemu zapłacił za 4 suchedni od postu do św. Łucyjej po grzywnie woźnemu za trzewiki770 fl . 6 g. 12771.

Trudności z ustaleniem dochodów woźnego z tytułu pełnienia obo-wiązków służbowych mają także badacze stosunków miejskich. W. Maisel np. stwierdza, że w Poznaniu dla wieków XIII–XV informacje na ten temat są bardzo skąpe. Od wieku XVI woźny miejski poznański otrzymywał sta-łe uposażenie. W latach 1536–1544 wynosiło ono 4 gr. tygodniowo, w latach 1560–1599 – 6 gr. tygodniowo. Woźny ponadto dostawał niekiedy sukno na

odzież i chyba miał służbowe mieszkanie772.

770 Opłaty za buty są bardzo częste.

771 Są tam również notowane opłaty dla innych oficjeli, np. dla wrotnego, np. na s. 57.

772 W. Maisel, Sądownictwo miasta Poznania…, s. 215–216. W dekretach Sądu Najwyższego… w Krakowie jest nieco wzmia-nek o opłatach dla woźnych, patrz Łysiak, Decreta I i II, indeks s. v. preco. W II, 342/1489 wymóg udowodnienia przez stronę uisz-czonych opłat. W I, 220/1459 sąd odrzuca żądanie zwrotu opłat, ponieważ woźny nie był dany przez sąd. W Niemczech woźnemu przypadał np. co dziesiąty skazany na śmierć. J.W. Pianck, Das deutsche Gerichtsverfahren…, II, 94–95. Pisze o tym także Jaskier,

1. Odpowiedzialność