Misja Mosesa Gitlina

Misja Mosesa Gitlina była przedsięwzięciem o charakterze prywatnym. Powstała w 1909 roku w Kowlu na Ukrainie (ówczesna Rosja). Centrala misji znajdowała się w USA:

American Board of Mission the Jews²⁸⁰. Z polecenia amerykańskiej siedziby działania misyjne rozpoczął ochrzczony Żyd Moses Gitlin²⁸¹. Gitlin urodził się w 1896 roku w Aleksandrówce na Kijowszczyźnie. W 1912 został ochrzczony w Chersonie i wyjechał do Ameryki. W Filadelfii ukończył Rosyjski Instytut Biblijny prowadzony przez pastora B.

Feltera. Na przełomie 1921/22 jako obywatel amerykański przybył do Polski i na pierwszą siedzibę misji wybrał niewielkie kresowe miasteczko Zdołbunów. Tu na Wołyniu zetknął się z misjonarzem Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego Alfredem Malcmanem.

Tam też założył Towarzystwo Ewangelicznych Chrześcijan oraz uruchomił pierwsze kursy

278 Religioznoje sektanstwo w Łotwie 1920-1940, Ryga 1964, ss. 23-24. Por. też Pismo Poselstwa Polskiego w Charkowie do MSZ z lutego 1923 r. AAN, MWRiOP sygn. 1421, s. 177 (132). „Ponadto Smoliar ma prawo wydania codziennie jeszcze 12% posiłków jedynie bezrobotnym, przysłanym mu przez bolszewicką giełdę pracy...”, op. cit.

279 S. H. Wilkinson, Jews in Soviet territories, [w:] Christian Message to the Jews, Budapest – Warszawa Conferences 1927, Edynburg 1927, s. 33-35.

280 Adres: 27 Troop Avenue Brooklyn, New York. H. Świątkowski, op. cit., s. 250. Być może była wspierana przez powstałą już w 1820 r. Evangelical Wing of the Church of American Society for Ameliorating the Jews conditions of the Jews. Missionary Register, London, December 1824, s. 559-563. Cyt. Za: W. A. Detzler, op.

cit., s. 44.

281 M. Skrudlik, Agentury obce, Warszawa 1929, s. 12.

77 misyjne. W 1923 roku dzięki zaproszeniu B. Żebrowskiego (pastor?) przybył do Radości koło Warszawy, aby założyć „Szkołę Biblijną”, zwaną później Instytutem Gitlina lub Domem Misyjnym Bethel²⁸². Gitlin „krążył” pomiędzy Radością, Warszawą i Falenicą. W 1926 roku przybył do Warszawy na dłużej i mieszkał przy ul. Ogrodowej 53. Prawdopodobnie miał wówczas kontakt z Mildmay Mission, której centrala znajdowała się na tej samej ulicy pod nr 25. Z pewnością był w bliskim kontakcie z Misją Anglikańską²⁸³. W 1927 roku Misja Gitlina z ramienia „Towarzystwa Amerykańsko-Europejskiego Zbratania” (American European Christian Fellowship) zakupiła nieruchomość w Radości koło Warszawy (początkowo przebywała tam gościnnie). Tam też Gitlin zorganizował właściwą centralę swojej organizacji²⁸⁴. W Radości przebywali jego najbliżsi współpracownicy, tu od 1 stycznia 1929 roku rozpoczęto wydawanie pisemka misyjnego „Żyd – Chrześcijanin”, a od września pisemka „Der Meszijach” (Mesjasz) oraz druków akcydensowych o treści ewangelicznej²⁸⁵. Obok głównego wydawcy Ałtera Frydmana Kałmana pracowali w Radości inni misjonarze, wyłącznie nawróceni Żydzi: Heiler, G. Koljakow, S. Koch, A. Krolenbaum, D. Libgaber, B.

Miller, M. Siff i inni²⁸⁶. Przywódca misji Moses Gitlin „miał wykształcenie rabiniczne i talmudyczne, znał język starohebrajski, starogrecki, łaciński i aramejski... w latach 70-tych (XX w., przyp. mój) wydał Biblię w białoruskim języku... Gitlin nie trzymał się Kościoła anglikańskiego, a był bliżej tak zwanych darbistów, czyli wolnych chrześcijan” – tak charakteryzował tę postać kaznodzieja Jan Mackiewicz²⁸⁷.

Nieformalnie, istniejąca od początku lat 20. XX wieku, Szkoła Bilijna Gitlina została oficjalnie otwarta z początkiem lat 30. w Warszawie. W tym przedsięwzięciu brały udział mniejsze organizacje i stowarzyszenia, jak Bractwo Ewangelicznych Chrześcijan, Towarzystwo Wzajemnej Pomocy Ewangelicznych Chrześcijan i reprezentanci Kościoła

282 M. Podworniak, Szalom-Żitija i praca D-ra Moisieja J. Gitlina, Winnpieg-Toronto 1973, s. 11-86.

283 M. Skrudlik, Udział żydostwa w propagandzie sekciarskiej w Polsce, „Przegląd Katolicki” 1926, nr. 5 z dn.

7.II.1926; cyt. za: AAN, MWRiOP sygn 1360, k. 29. Określano Gitlina mianem „Żyda z Ukrainy”.

284 Pismo MWRiOP do Ministerstwa Skarbu w Warszawie z 11.II.1927 r. AAN, MWRiOP sygn 1360, k. 1 do 39. H. Świątkowski, op. cit., s. 250 podawał warszawski adres: Targowa 15.

285 .”Żyd-Chrześcijanina”. Stały dodatek do miesięcznika „Der Jidn – Krist” Adres redakcji: Radość. Red i wyd.

Ałter Kałman Frydman (dukarnia „Rekord” w Warszawie). W nr. 2-3 z 1929 r. artykuł pt. „Co wielcy ludzie myślą o Jezusie”. Odpowiada nawrócony rabin: „czas, aby Nowy Testament przestał być dla Żydów zapieczętowaną księgą...”. „Der Meszijach” (Mesjasz) – ukazały się trzy numery tego miesięcznika (IX, X i XI 1929 rok). Redaktorem wydania był Szymon Koch. Marian Fuks, Materiały do bibliografii żydowskiej prasy prowincjonalnej, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1981, nr 3, s. 89.

286 S. Grelewski, op. cit., s. 403; M. Podworniak, op. cit., s. 87-88.

287 Z listu J. Mackiewicza (Zbór Baptystów w Bielsku Podlaskim) z 1.XI.1986 r. Notatka w zbiorach autora. Z listu wynika, że Gitlin nie współdziałał z Anglikanami (co jest nieprawdą). Gitlin ur. 18.VII.1986 r., zmarł w 1966 r. Pismo Komisariatu Rządu do MWRiOP z 3.VI.1937 r. AAN, MWRiOP 1321, k. 379; M. Podworniak, op. cit., s. 111.

78 Anglikańskiego²⁸⁸. Filia tej ostatniej placówki znajdowała się także w Radości, w której podobnie jak w Warszawie „niektórzy ze Słowian, jak również izraelici nawróceni do Chrystusa, uczyli się Bożej teologii...”. Przebywało tam stale około 13-15 Ukraińców i Białorusinów oraz kilkunastu judeochrześcijan kształconych przeważnie na misjonarzy²⁸⁹. To nie jest zaskoczeniem: wiele sekt nawracających starozakonnych prowadziło także działania misyjne wśród innych mniejszości narodowych wyznających głównie obrządek wschodni.

Około 1930 roku z inicjatywy siostry misjonarki Oli Aigel w placówce Gitlina stworzono szkółkę dla dziewcząt, głównie ochrzczonych Żydówek²⁹⁰. Gitlin wiele publikował zarówno w języku żydowskim, jak i ukraińskim i białoruskim. Znajomość kilku języków ułatwiała kontakt z potencjalnymi konwertytami. Odbywał wiele podróży misyjnych, przebywał m.in. na Białostocczyźnie. W 1932 roku „głosił ewangelię” w prawosławnych wsiach Pawłowszczyzna, Jakowszczyzna i Koziejkowice oraz w polsko-żydowskim Izabelinie w powiecie wołkowyskim. Towarzyszyli mu misjonarze Izaak Sifera i Henryk Koltun. Ekspedycja Gitlina prowadziła nabożeństwa dla prawosławnych w języku białoruskim i w żydowskim dla starozakonnych. Jak donosił w sprawozdaniu wojewoda białostocki, łącznie w tych nabożeństwach wzięło udział około 400 osób. Pracę misyjną w terenie od początku lat 30. ułatwiało Gitlinowi specjalne pozwolenie na prowadzenie takiej akcji na Polesiu i Wołyniu; był wówczas m.in. w Baranowiczach, Łucku, Stołpcach, Mankiewiczach, Roztokach i innych miejscowościach²⁹¹. Określany raz jako anglikanin, innym razem jako baptysta lub też jako reprezentant społeczności darbistów²⁹².

Czynione próby zyskania legalizacji własnej działalności i zdobycia przywilejów implikowały zmiany orientacji wyznaniowej. Gitlin podobnie jak wielu innych wpisywał się w trudno definiowalną postać „typowego” misjonarza lat 20. i 30. XX wieku – zmieniającego łatwo „partyjne” barwy w imię uzyskania wymiernych korzyści. W większości przypadków próby te nie wykraczały poza częste zmiany tytulatur w nagłówkach pism czy nazewnictwie własnych struktur, co nie skutkowało powstaniem nowego jakościowo podmiotu organizacyjnego. Przykładem niechaj będzie wydarzenie mające miejsce w połowie lat

288 Szkoła znajdowała się początkowo przy ul. Targowej, później zaś przy Szerokiej 26. M. Podworniak, op. cit., s. 101.

289 Z listu J. Mackiewicza z 10.VIII.1987. Notatka w zb. autora. Sprawozdanie z życia mniejszości narodowych za styczeń, luty, marzec 1929, Warszawa 1929, s. 108-109; M. Podworniak op. cit., s. 87-88.

290 M. Podworniak, op. cit., s. 93; M. Gitlin, Nacjonalnaja swiedomość apostata Paula (b.m.r.).

291 Sprawozdanie Wojewody Białostockiego, ABP, Urząd Bezpieczeństwa Publicznego (dalej cyt. UBP), teczka 64, k. 28. M. Podwornik, op. cit., s. 94.

292 M. Skrudlik, Agentury obce, op. cit., s. 12. Po wojnie Gitlin przybył do Warszawy i przekazałó nieruchomość w Radości dla baptystów. List J. Mackiewicza z 10.VIII.1987. Notatka w zbiorach autora. W 1935 r.

kwalifikowano go jako „darbistę”. „Misje Katolickie” 1935, nr 3, s. 90.

79 tych. Wówczas Gitlin, określany jako „nauczyciel kursów teologicznych”, został prezesem

„Londyńskiego Towarzystwa Szerzenia Chrześcijaństwa wśród Żydów”. Głównym kierownikiem tego towarzystwa miał być anglikański pastor Martin Parsons, a wiceprezesem inny współpracownik Gitlina z Radości, Wolfin Minasz-Markus. Wśród reprezentantów tej struktury wyznaniowej spotykamy także Natana Sendyka z Mildmay Mission. Zmiana orientacji wyznaniowych, przemieszczenia misjonarzy obrębie kilku organizacji, zmiany nazw rozmaitych podmiotów, zarówno przez Gitlina, jak i reprezentantów innych misji nawracających Żydów, była charakterystyczna dla wielu mniejszych wspólnot religijnych okresu międzywojennego. Wynikało to z konieczności współdziałania, a w określonych sytuacjach „podszywania się” pod inne struktury. Toteż Gitlin chętnie współpracował z innymi misjami działającymi głównie na terenie Warszawy, w szczególności z Misją Anglikańską, naturalnie poszukując wsparcia od silniejszej i cieszącej się lepszymi kontaktami organizacji²⁹³.

Ciągłe starania i poszukiwania przez Gitlina (a także przez Mildmay Mission i inne mniejsze tego typu wspólnoty) oparcia w większych, scalonych strukturach wyznaniowych są charakterystyczne dla tych czasów. Na tym najniższym, indywidualnym poziomie tego rodzaju inicjatywy, choćby na ich czele stali obdarzeni charyzmą ludzie, szybko upadały na wskutek kłopotów prawnych (brak stosownych zezwoleń). Zbliżenie Gitlina do anglikan, zwłaszcza od połowy lat 30., było tym bardziej zrozumiałe, gdy uświadomimy sobie, że w tym czasie anglikanie warszawscy weszli w unię wyznaniową (nieformalną) z Kościołem ewangelicko-reformowanym z siedzibą w Warszawie. To dawało im szereg dodatkowych uprawnień i przywilejów, pod które „pragnęły się podłączyć” inne misje, w tym Misja Mosesa Gitlina²⁹⁴.

2.1.6. Stowarzyszenie Przyjaciół Izraela dla Rozpowszechniania Chrześcijaństwa