Stowarzyszenie Przyjaciół Izraela dla rozpowszechniania Chrześcijaństwa

Stowarzyszenie Przyjaciół Izraela (SPI), inaczej zwane „Sekcją Misjonarzy Ewangelicko-Augsburskich”, należało obok Misji Anglikańskiej i Barbikańskiej do prężniej działających misji nawracających Żydów na terenie II Rzeczypospolitej. Założone zostało na przełomie lat 1830-1831 w Szwajcarii, „mając na celu ewangelizację narodu żydowskiego”.

W 1896 r. przybrało nazwę „Towarzystwo Misyjne wśród Żydów”, potocznie zwane jako

293 Pismo Komisariatu Rządu, op. cit.

294 Stąd zapewne bierze się zamęt w próbach opisu działalności poszczególnych misji. Wszyscy bez mała piszący na ten temat mieli szereg wątpliwości i niejednokrotnie przeczyli sobie wzajemnie. Por. S. Grelewski, op. cit., H. Świątkowski, op. cit., A. Gerhardt, op. cit., Listy J. Mackiewicza.

80 Stowarzyszenie Przyjaciół Izraela z siedzibą w Bazylei²⁹⁵. Nie należy utożsamić SPI z założonym tuż po I wojnie światowej stowarzyszeniem „Przyjaciół Izraela”, które zorganizowali O. Asseldonc i neofitka Van Leer. Ta organizacja misyjna z siedzibą w Rzymie miała charakter katolicki i została skasowana w 1928 roku przez papieża Piusa XI²⁹⁶.

W siedzibie SPI w Bazylei pracował Komitet, który składał się z 5 osób.

Przewodniczącym Komitetu w okresie międzywojennym był pastor M. Hoch, dyrektorami zaś pastor P. B. Laub, a po nim August Gerhardt²⁹⁷; kasjerem SPI był kupiec Th. Raillard.

Majątek SPI składał się z dobrowolnych datków, ofiar, legatów jego członków oraz składek.

Stowarzyszenie działało głównie na terenie części niemieckiej i francuskiej Szwajcarii, południowych Niemiec oraz w Polsce (Łódź, Wilno). Centrala w Bazylei prowadziła 18-to miesięczne kursy kształcące misjonarzy. Korzystali z nich także przedstawiciele innych misji²⁹⁸.

Stacja misyjna w Łodzi powstała około 1904 roku. Początkowo znajdowała się przy ul. Wschodniej, po I wojnie światowej aż do wybuchu II wojny światowej przy ul.

Wólczańskiej. Tu znajdował sie dom misyjny i modlitewnik „Pniel”. Misja łódzka rozpoczęła prace dzięki misjonarzom, ochrzczonym Żydom: D. Tepperowi, P. Iglarzowi i P. Kohlowi. W 1905 r. przebywał tu krótko pastor A. Gerhardt, po nim zaś misjonarze Rosenstein, Faureholdt i Edward Wolf. W okresie międzywojennym, od 1926 r. w ramach misji szwajcarskiej działał także w Łodzi pastor Ludwik Schwizer. SPI współpracowało ściśle z lokalnym Kościołem Ewangelisko-Augsburskim oraz pastorami tegoż kościoła Angersteinem, Dietrichem i Schedlerem²⁹⁹. W 1937 roku placówka w Łodzi zatrudniała 3 misjonarzy i 2 pracownice misyjne, ale W. Gastpary poza kierownictwem stacji wymienia także chrześcijańską parę misyjną, diakonisę i judeochrześcijanina³⁰⁰. Z całą pewnością z misją współpracowało wiele osób także spośród Żydów ochrzczonych wcześniej przez SPI. O zadaniach misji pisał

295 S. Grelewski, op. cit., s. 402; H. Świątkowski, op. cit., s. 249 i nast. „Zwiastun Ewangelicki” 1932, nr 39, s.

311; Por. też Pismo SPI do MWRiOP (vb.d.) AAN, MWRiOP sygn 1360, kk. 166-167; Por. też: bibliografia w pracy A. Gerhardta, op. cit., s. 209-211. Tu: Hundert Jahre Verein der Freu de Israels, Basel, Werner – Riehem 1931 i inne.

296 S. Kowalski, op. cit., s. 138.

297 W 1921 roku Gerhardt został dyrektorem Stowarzyszenia Przyjaciół Izraela dla Rozpowszechniania Chrześcijaństwa wśród Żydów. E. Alabrudzińska, Misje chrześcijańskie… op.cit., s. 121.

298 Adres centrali: Bazylea, Sommergase 40; Pismo SPI do MWRiOP, op. cit., k. 166. Kursy w Bazylei kończył m.in. ks. F. Pistol, który później związał się z Kościołem katolickim. Patrz podrozdział „Misja Fryderyka Pistola”.

299 A. Gerhardt, op. cit., s. 205-206. Pismo Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi do MWRiOP z 9.XI.1926 r. AAN, MWRiOP, sygn. 1360, k. 164. Paweł Kohl, „obywatel łotewski”, uczestniczył w 1922 r. w wyprawie misyjnej organizowanej przez Misję Anglikańską. Pismo MWRiOP do wojewody Kieleckiego z 12.VI.1922. AAN, MWRiOP sygn. 1360, k. 86; Pismo Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi do MWRiOP z 3.X.1932 r. AAN, MWRiOP sygn,1378, kk. 414-415.

300 S. Grelewski, op. cit., s. 402; W. Gastpary, op. cit., s. 274.

81 znakomity polemista, o rozległej wiedzy teologicznej i historycznej, pastor August Gerhardt³⁰¹.

Stowarzyszenie bazylejskie posiadało także stację we Wilnie. Swoją działalność rozpoczęła tam przypuszczalnie około 1907 roku, choć pracujący na jej rzecz dr Frohwajn był również wymieniany jako etatowy pracownik Brytyjskiego Towarzystwa (przybył do Wilna już w 1866 r.). Być może działał „na dwa fronty”, a może zgodę na taką delegację otrzymał od dwóch organizacji. W 1917 roku Frohwajn zmarł i jego prace kontynuował syn³⁰². W okresie międzywojennym aktywnym pracownikiem SPI w Wilnie był wymieniany już wcześniej przez nas misjonarz Wacław Zalcberg³⁰³. Stacja SPI znajdowała się przy ul.

Wileńskiej, później zaś aż do wybuchu II wojny światowej przy ul. Ludwisarskiej. Wśród najbliższych współpracowników wymienić należy obok Zalcberga, dr Godfryda Frohwajna, Bernarda Rosenbauma, Aleksandra Omencethera, misjonarkę Hildegardę Frohwajn (żonę Godfryda), Linę Delling i psalmistę Fejgiela Michała. Misja zajmowała 5 pięciopokojowych mieszkań, posiadała obszerną bibliotekę, czytelnię i przychodnię lekarską. Wileńska SPI organizowała także kolonie dla dzieci konwertytów, na przykład w 1936 r. w Czarnym Borze.

W tym też roku misja wileńska została skontrolowana przez przełożonych: pastora Augusta Gerhardta i Johna Witte'go³⁰⁴. Kontroli poddana była także „misja słonimska”, co by oznaczało, iż w Słonimiu istniała filia SPI z Wilna. Możemy sądzić, iż praca SPI w Wilnie wykraczała daleko poza samo miasto. Jak dowiadujemy się z pisma wojewody wileńskiego, 25 i 26 marca 1938 roku misjonarze z Wilna przebywali w Grodnie. W sali misyjnej odczyty wygłosili Godfryd Frohwajn i Abram Bryllant. Około 20 młodych Żydów wysłuchało wypowiedzi na temat „Kwestia Żydowska i jej przyczyny”³⁰⁵.

Stowarzyszenie szwajcarskie wydawało własne pisma misyjne, m.in. „Przyjaciel Izraela”, w którym wykładano zasady wyznawanej wiary. Podstawą działalności miało być

„słowo i rozkaz Pana naszego Jezusa Chrystusa, aby była kazana w jego imieniu pokuta i odpuszczenie grzechów między wszystkimi narodami, począwszy od Jeruzalemu”.

301 Autor wielu publikacji m.in. A. G. (Gerhardt), Dlaczego uprawiamy misje wśród Izraela, tłum. Z. Loppe, Nakładem Domu Misyjnego „Pniel”, Łódź 1932.

302 A. Gerhardt, op. cit., s. 202. Por. też podrozdział „Brytyjskie Towarzystwo Szerzenia Ewangelii wśród Żydów”.

303 Zaświadczenie A. Gerhardta dla w. Zalberga z 1.VI.1925 r. AAN, MWRiOP 1360, kkl. 26-27. Zaświadczenie Superintendenta Kościoła Ewangelicko-Reformowanego we Wilnie ks. Michała Jastrzębskiego z 16.VI.1925 r.

dla Wydziału Bezxpieczeństwa Publicznego. AAN, MWRiOP sygn 1360, k. 157-160.

304 W 1924 r. SPI we Wilnie miało swoją centralę przy ul. Wielkiej 38. Zaświadczenie Sueprintendenta... op.

cit.,; Pismo SPI do MWRiOP, op. cit., kk. 166-167; S. Grelewski, op. cit., s. 403; Pismo Urzędu Wojewódzkiego do MWRiOP z 31.VII.1936 r. AAN, MWRiOP sygn 1360 kk. 186-187.

305 Pismo Urzędu Wojewódzkiego Wileńskiego, op. cit.; Sprawozdanie Wojewody Białostockiego z 1936 r.

APB, UBP, teczka 100, k. 39.

82 Towarzystwu przyświecała myśl, iż sprawdzą się proroctwa Starego i Nowego Testamentu o nawróceniu się narodu żydowskiego. Paragraf 11 ustawy SPI mówił, że stowarzyszenie

„…stara się napominać chrześcijan, iż mają obowiązek względem Żydów, zaznajamiać ich z pracą Stowarzyszenia i z misją żydowską i rozpowszechniać wiadomości o potrzebach i stosunkach religijnych i duchownych narodu żydowskiego a także wśród Żydów...” za pomocą odczytów, pogadanek religijnych, dysput teologicznych. Misjonarzom SPI nie zezwalano jednak chrzcić bez uzyskania specjalnych pełnomocnictw Komitetu w Bazylei. SPI posiadało rozległą sieć swoich kolporterów, uruchomiło kilka szkółek misyjnych, opiekowało się biednymi i potrzebującymi neofitami, aczkolwiek jeden z paragrafów statutu powiadał, że

„…odmawia im roszczenia sobie prawa do materialnej zapomogi lub wsparcia...”³⁰⁶. Stowarzyszenie bazylejskie w okresie międzywojennym wpadło w poważne kłopoty finansowe i w 1934 r. deficyt budżetowy wynosił 180 tys. funtów. Choć zadłużenie to dotyczyło głównie centrali szwajcarskiej, z pewnością miało swój wpływ na działanie polskiej sekcji bazylejskiej misji³⁰⁷.

SPI współpracowało z Kościołem ewangelicko-augsburskim, okazjonalnie także z Kościołem ewangelicko-reformowanym z siedzibą Konsystorza w Wilnie (superintendent ks.

Michał Jastrzębski). Z pewnością utrzymywało kontakt z działającą we Wilnie Mildmay Mission, jak i tamtejszym filiałem Misji Barbikańskiej. W Łodzi zaś ze stowarzyszeniem współdziałał kaznodzieja L. Rosenberg, który prowadził tam prywatną misję wśród ludności wyznania mojżeszowego³⁰⁸. Potwierdza się nie po raz pierwszy teza, iż poszczególni misjonarze i same centrale współdziałały ze sobą: misjonarze przechodzili z misji do misji, być może z pobudek materialnych, osobistych lub też z przeświadczenia o sprawniejszej organizacji danej jednostki misyjnej.

Efekty działań misyjnych SPI – podobnie jak innych mniejszych tego typu placówek – trudno ustalić. Charakterystyczne w tej kwestii jest stanowisko centrali bazylejskiej: „Liczba przejść i chrztów nie jest miarodajna przy ocenianiu pracy misjonarzy”. Pośrednio więc przyznano, iż liczby te nie były nazbyt duże³⁰⁹. Praca misyjna zakrojona była na wiele lat i nikt z gremiów kierowniczych wszystkich bez mała misji nie liczył na spektakularne sukcesy w tej mierze. Zdawano sobie sprawę, że część potencjalnych konwertytów wyrażało zgodę na chrzest wyłacznie z pobudek materialnych (ukrywanych); doświadczeniem były porażki, gdy

306 Pismo Prezydenta M. Hocha i pastora P.B. Lauba nt. proponowanej ustawy do MWRiOP (b.d.) AAN, MWRiOP sygn 1360, kk. 168-169. Paragraf 12 tejże stanowił, by – po uregulowaniu wszystkich zobowiązań – pozostały majątek przekazać innemu stowarzyszeniu, którego celem jest ewangelizacja narodu żydowskiego.

307 „Zwiastun Ewangelicki” 1934, nr 2, s. 9.

308 L. B. Rosenberg, Glaubenslieder, Wydawnictwo Bazylejskiego Stowarzyszenia Izraela, Łódź (b. r.).

309 Pismo Prezydenta M. Hocha, ibidem.

83 już ochrzczeni powracali z czasem na łono religii mojżeszowej. To wszystko utrudnia ocenę rzeczywistych rezultatów pracy misyjnej.