Możliwość powoływania się przez przedsiębiorców na Europejską Konwencję Praw CzłowiekaPraw Człowieka

Poza odpowiedzią na pytanie, jakie działania państwa mogą być uznane za naruszenie art. 6 Konwencji, konieczne jest wskazanie na to, kto może powoływać się na art. 6 Konwencji w postępowaniu krajowym oraz być skar-żącym w  postępowaniu przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka.

Zgodnie z  art. 34 Konwencji, legitymowana czynnie do wniesienia skargi jest ofiara naruszenia przez państwo praw zawartych w Konwencji lub w jej protokołach. W  orzecznictwie za ofiarę taką ETPCz może uznać nie tylko osobę fizyczną, ale także inne podmioty prywatne, w  tym przedsiębiorców (osoby prawne)²⁵⁸. Ma to miejsce stosunkowo często w  przypadku skarg na naruszenie art. 6 Konwencji. Do naruszenia przez państwo art. 6 Kon-wencji w  stosunku do przedsiębiorców dochodziło, na przykład w  związku z  ograni czeniem lub pozbawieniem ich prawa do obrony w  postaci naru-szenia równości broni²⁵⁹, niezapewnieniem przez państwo rzetelności postę-powania²⁶⁰, ograniczeniem prawa dostępu do sądu²⁶¹, brakiem wystarcza-jącego czasu na przygotowanie obrony²⁶², czy przewlekłością postępowa-nia²⁶³. W przypadku stwierdzenia naruszenia Konwencji, ETPCz jest gotowy

258 Za objęciem przedsiębiorców ochroną na podstawie Konwencji świadczy, pomimo faktu, że w trakcie tworzenia Konwencja była pomyślana jako źródło gwarancji dla osób fizycz-nych przed naruszeniami ze strony państwa, (1) pragmatyczne i indywidualne podejście ETPCz do każdej skargi; (2) posługiwanie się przez ETPCz wykładnią celowościową Kon-wencji; (3) interpretowanie tekstu Konwencji przy uwzględnieniu aktualnych potrzeb, w sposób odpowiedni do obecnej sytuacji (Konwencja jako living instrument); (4) dążenie ETPCz do zapewnienia efektywnej ochrony praw człowieka; (5) posłużenie się w orygi-nalnej nazwie Konwencji, nie tylko pojęciem praw człowieka, a także pojęciem podsta-wowych wolności; (6) zbudowanie Konwencji na założeniu konieczności ochrony przed arbitralną ingerencją państwa w sferę prywatną, co polega m.in. na konieczności stwo-rzenia organizacyjnych i proceduralnych podstaw przeciwdziałania nadużywania władzy przez państwo (formalne państwo prawne); (7) treść artykułu 1 Konwencji, który mówi o obowiązku zagwarantowania przez państwo – stronę Konwencji praw i wolności każ-demu, a  nie tylko osobie fizycznej. Zob. szerzej M. Emberland, The Human Rights of Companies… .Por. także M. Bernatt, Prawa człowieka jako prawa przedsiębiorców, Refe-rat w ramach Interdyscyplinarnego Seminarium u Koźmińskiego, 16.02.2011 r., slajd 4–5.

259 Por. wyrok ETPCz z 27 października 1993 r. w sprawie Dombo Beheer przeciwko Holan-dii, nr 14448/88.

260 Por. wyrok ETPCz z 21 czerwca 2010 r. w sprawie Diya 97 przeciwko Ukrainie, nr 19164/04.

261 Por. wyrok ETPCz z  10 stycznia 2006  r. w  sprawie Teltronic-CATV przeciwko Polsce, nr  48140/99.

262 Por. wyrok ETPCz z 20 września 2011 r. w sprawie OAO Neftyanaya Kompaniya Yukos przeciwko Rosji, nr 14902/04.

263 Por. wyrok ETPCz z  6 kwietnia 2000  r. w  sprawie Comingersoll przeciwko Portugalii, nr  35382/97.

przyznać przedsiębiorcom zadośćuczynienie za szkodę niematerialną (ang.

non-pecuniary damages)²⁶⁴. Na podstawie Konwencji ochronie podlega rów-nież prawo do prywatności przedsiębiorcy (art. 8 Konwencji), co wiąże się z ochroną jego siedziby przed nieuzasadnioną ingerencją ze strony państwa²⁶⁵. 2.2.2.4. Uprawnienia przedsiębiorców na podstawie art. 6 Konwencji

Szerokie podmiotowe zastosowanie art. 6 Konwencji umożliwia korzysta-nie przez przedsiębiorców w  postępowaniach krajowych z  szeregu upraw-nień, które składają się na prawo do rzetelnego procesu. Jednym z  pod-stawowych elementów prawa do rzetelnego procesu jest równość broni i  – w  odniesieniu do postępowania sądowego – kontradyktoryjność²⁶⁶. W sprawach karnych, w świetle art. 6 Konwencji, prawo to wiąże się rów-nież z zapewnieniem odpowiedniego czasu do przygotowania obrony (art. 6 ust. 3 pkt b Konwencji), na przykład, gdy dochodzi do zmiany zarzutu²⁶⁷. W  odniesieniu do spraw karnych, ważne jest także domniemanie niewin-ności. Obowiązek brania go pod uwagę dotyczy nie tylko organów i  osób prowadzących postępowanie, ale także każdej wypowiedzi ze strony wła-dzy publicznej²⁶⁸. Z prawa do rzetelnego procesu wywodzone jest ponadto prawo do milczenia i wolność od samooskarżania się²⁶⁹ oraz wymóg szcze-gólnej ostrożności przed uznaniem, że milczenie świadczy na niekorzyść oskarżonego²⁷⁰. Artykuł 6 ust. 1 Konwencji stanowi również wprost, że postępowanie jest jawne. Przewiduje jednak możliwość wyłączenia jawno-ści zewnętrznej wobec mediów i  publicznojawno-ści²⁷¹.

264 Ibidem, pkt 35–36. W polskiej sprawie zob. np. wyrok ETPCz w sprawie Teltronic-CATV przeciwko Polsce.

265 Wyrok ETPCz z 16 grudnia 1992 r. w sprawie Niemietz przeciwko Niemcom, nr 13710/88;

wyrok ETPCz z  16 kwietnia 2002  r. w  sprawie Societe Colas Est przeciwko Francji, nr  37971/97. Por. pkt 5.1. książki.

266 Por. np. wyrok ETPCz z 7 czerwca 2001 r. w sprawie Kress przeciwko Francji, nr 39594/98.

267 Wyrok ETPCz z 26 lipca 2000 r. w sprawie Mattoccia przeciwko Włochom, nr 23969/94, pkt 61.

268 Por. wyrok ETPCz z  10 lutego 1995  r. w  sprawie Allenet de Ribemont przeciwko Fran-cji, nr 15175/89; wyrok ETPCz z  26 marca 2002  r. w  sprawie Butkievicius przeciwko Litwie, nr 48297/99; wyrok ETPCz z 6 lutego 2007 r. w sprawie Garycki przeciwko Pol-sce, nr  14348/02.

269 Wyrok ETPCz z  17 grudnia 1996  r. w  sprawie Saunders przeciwko Wielkiej Brytanii, nr  19187/91, pkt 68–69. Na temat wolności od samooskarżania się por. szczegółowo pkt 5.2.2. książki.

270 Wyrok ETPCz z 2 maja 2000 r. w sprawie Condron przeciwko Wielkiej Brytanii, nr 35718/97, pkt 56.

271 Jest to możliwe ze względów obyczajowych, z uwagi na porządek publiczny lub bezpie-czeństwo państwowe w społeczeństwie demokratycznym, gdy wymaga tego dobro

mało-Prawo do rzetelnego procesu jest także wiązane z  należycie ukształ-towanymi ustawowymi gwarancjami instytucjonalnymi, polegającymi na zapewnieniu bezstronności i niezależności organu rozstrzygającego sprawę.

W  przypadku rozstrzygania spraw o  charakterze karnym – w  rozumieniu art. 6 Konwencji – ukształtowanie organu rozstrzygającego sprawę, w opar-ciu o  bezstronność i  niezależność (a więc organu, który spełnia material-noprawne wymogi sądu w  rozumieniu art. 6 Konwencji), powinno mieć miejsce w trakcie całego postępowania, a więc również na jego pierwszym etapie²⁷². Odstępstwa od tej reguły dotyczyć mogą drobnych wykroczeń (ang. minor offences)²⁷³ oraz, ze względu na dużą ilość spraw rozstrzyga-nych przed organami krajowymi²⁷⁴, klasyfikowanych jako karne, postępowań podatkowych^275. W przypadku rozstrzygania spraw o charakterze cywilnym, zapewnienie bezstronności i  niezależności w  trakcie całego postępowania nie jest niezbędne. Konieczna jest jednak pełna kontrola sądu ustanowio-nego zgodnie z wymogami art. 6 Konwencji nad decyzjami organu państwa, który nie spełnia takich wymagań²⁷⁶. Europejski Trybunał Praw Człowieka dopuścił, na przykład orzekanie w pierwszej instancji w sprawach dyscypli-narnych przez organy korporacyjne²⁷⁷.

Istotna z punktu widzenia art. 6 Konwencji jest także realna możliwość dostępu do sądu. Przejawia się ona w odpowiednim kształtowaniu kosztów sądowych i  skutecznym funkcjonowaniu mechanizmu zwolnienia z  opłat sądowych. Naruszeniem prawa do rzetelnego procesu sądowego jest pobie-ranie zbyt wysokiego wpisu w sprawie cywilnej²⁷⁸, czy niezwolnienie z opłaty sądowej od apelacji, pomimo wskazywania na trudną sytuację majątkową²⁷⁹.

letnich lub gdy służy to ochronie życia prywatnego stron albo też w  okolicznościach szczególnych, w  granicach uznanych przez sąd za bezwzględnie konieczne, kiedy jaw-ność mogłaby przynieść szkodę interesom wymiaru sprawiedliwości.

272 Wyrok ETPCz w sprawie Jussila przeciwko Finlandii, pkt 40. Szczegółowo na ten temat por. pkt. 7.2. książki.

273 Wyrok ETPCz w  sprawie Öztürk przeciwko Niemcom, pkt 56.

274 Wyrok ETPCz w  sprawie Bendenoun przeciwko Francji, pkt 46.

275 Zob. wyrok ETPCz w  sprawie Bendenoun przeciwko Francji, pkt 46 i  wyrok w  sprawie Janosevic przeciwko Szwecji, pkt 81–82. W sprawach z zakresu ochrony konkurencji por.

wyrok ETPCz w  sprawie Menarini Diagnostics S.R.L. przeciwko Włochom, pkt 59.

276 Por. szczegółowo pkt 7.3. książki.

277 Wyrok ETPCz 23 czerwca 1981  r. w  sprawie Le Compte, Van Leuven and De Meyere przeciwko Belgii, nr 6878/75, pkt 51.

278 Przykładowo zob. wyrok ETPCz z  19 czerwca 2001  r. w  sprawie Kreuz przeciwko Pol-sce, nr 28249/95.

279 Przykładowo zob. wyrok ETPCz z 26 lipca 2005 r. w sprawie Podbielski i PPU POLPU-RE przeciwko Polsce, nr 39199/98. Na temat ograniczenia przedsiębiorcom prawa dostę-pu do sądu w związku z żądaniem zbyt wysokich opłat sądowych zob. też wyrok ETPCz

Artykuł 6 ust. 3 lit. c Konwencji wymaga dla spraw karnych możliwości bro-nienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę. Naru-szeniem prawa do obrony może być m.in. uniemożliwienie przez państwo swobodnego i  poufnego kontaktu prawnika z  jego klientem²⁸⁰.

Ważnym elementem prawa do rzetelnego procesu jest prawo do rozstrzy-gnięcia sprawy w rozsądnym terminie. Europejski Trybunał Praw Człowieka ustala, czy sprawa została rozstrzygnięta w  rozsądnym terminie w  oparciu o cztery kryteria: stopień skomplikowania sprawy, staranność działań władz krajowych, zachowanie skarżącego oraz wagę rozstrzyganej sprawy dla skar-żącego²⁸¹. Trybunał rozstrzyga więc, czy w danej sprawie doszło do przekro-czenia rozsądnego terminu rozpatrzenia sprawy, w okolicznościach konkret-nego przypadku²⁸². Europejski Trybunał Praw Człowieka nie ustala nato-miast ogólnych reguł, które pozwalałyby ocenić, jaka długość postępowa-nia jest akceptowalna z punktu widzepostępowa-nia wymagań art. 6 ust. 1 Konwencji dla danego rodzaju spraw²⁸³. W  sytuacji, w  której ETPCz uznaje, że

dłu-w  sprawie Teltronic-CATV przeciwko Polsce. Por. ponadto wyrok ETPCz z  19 stycznia 2010  r. w  sprawie Felix Blau sp. z  o.o. przeciwko Polsce, nr 1783/04 oraz wyrok ETPCz z  19 kwietnia 2001  r. w  sprawie Elcomp sp. z  o.o. przeciwko Polsce, nr 37492/05.

280 Wyrok ETPCz z 16 października 2001 r. w sprawie Brennan przeciwko Wielkiej Brytanii, nr 39846/98, pkt 58. W przypadku braku wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony, każdy ma prawo do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z  urzędu, gdy wymaga tego dobro sprawiedliwości – dostępności nieodpłatnej pomocy prawnej dla osób ubogich. Dotyczy to nie tylko spraw o charakterze karnym, ale także cywilnym, np. gdy pomoc prawna jest niezbędna z  powodu wymogu w  prawie krajo-wym działania przez pełnomocnika albo ze względu na skomplikowany charakter sprawy (wyrok ETPCz z  9 października 1979  r. w  sprawie Airey przeciwko Irlandii, nr 6289/73, pkt 26). Zapewnienie pomocy prawnej odnosi się również do dostępu do pełnomocni-ka w  postępowaniu pełnomocni-kasacyjnym – przed Sądem Najwyższym – por. wyrok ETPCz z  18 grudnia 2001 r. w sprawie R.D. przeciwko Polsce, nr 29692/96; wyrok ETPCz z 13 marca 2007 r. w sprawie Laskowska przeciwko Polsce, nr 77765/01; wyroki ETPCz z 22 marca 2007  r. w  sprawie Siałkowska przeciwko Polsce, nr 8932/05 i  Staroszczyk przeciwko sce, nr 59519/00; wyroki ETPCz z 19 maja 2009 r. w sprawie Kulikowski przeciwko Pol-sce, nr 18353/03 oraz Antonicelli przeciwko PolPol-sce, nr 2815/05.

281 Wyrok ETPCz z 20 października 2000 r. w sprawie Kudła przeciwko Polsce, nr 30210/96, pkt 124.

282 Wyrok ETPCz z  28 czerwca 1978  r. w  sprawie König przeciwko Niemcom, nr 6232/73, pkt 99. Wyjątkiem od wskazanej zasady oceniania przewlekłości w warunkach konkret-nej sprawy jest uznanie przez ETPCz, że przewlekłość postępowania jest systemowym, występującym bardzo często, problemem danego państwa. W takiej sytuacji ETPCz uznać może, bez bliższego badania okoliczności konkretnej sprawy, że stanowi ona egzempli-fikację strukturalnego problemu przewlekłości postępowań w  danym państwie – wyrok ETPCz z  28 lipca 1999  r. w  sprawie Bottazzi przeciwko Włochom, nr 34884/97, pkt 22.

283 Wyrok ETPCz z 29 marca 2006 r. w sprawie Scordino przeciwko Włochom, nr 36813/97, pkt 157.

gość postępowania była znacząca²⁸⁴, czy wyjątkowa²⁸⁵, państwo, przeciwko któremu skierowana jest skarga, musi podać satysfakcjonujące wytłumacze-nie takiej sytuacji – w  przeciwnym razie zostawytłumacze-nie uznane winnym wytłumacze- nieroz-patrzenia sprawy w  rozsądnym terminie²⁸⁶.

Poza bogatym orzecznictwem ETPCz, na gruncie art. 6 Konwencji, na uwagę zasługuje działalność Rady Europy, zmierzająca do wskazania w  ramach uregulowań soft law istotnych zasad postępowania przed orga-nami administracji państw członkowskich Rady Europy. Dobrym przykła-dem jest rezolucja Komitetu Rady Ministrów Rady Europy nr (77) 31 z 28 września 1977  r. o  ochronie jednostki w  sprawach rozstrzyganych aktami organów administracji. Określa ona minimalne standardy w  przedmioto-wym zakresie dla państw należących do Rady Europy. Wskazuje się tam na pięć podstawowych zasad postępowania. Są nimi prawo do: (1) wysłucha-nia (obejmujące czynny udział strony w  postępowaniu, zwłaszcza poprzez przedstawienie odpowiednich dowodów), (2) informacji, (3) pomocy i usta-nowienia pełnomocnika, (4) otrzymania uzasadnienia aktu administracyj-nego i  (5) pouczenia o  środkach odwoławczych. Istotne jest, że rezolucja ta dotyczy zarówno osób fizycznych, jak i  osób prawnych.