Model typowego samobójcy Dostojewskiego
W ramach wymienionych typów dochodzi do koincydencji cech, ponadto rozmaite ich konfiguracje uprawniają do przyporządkowania bohaterów -samobójców jednocześnie do więcej niż jednej kategorii.
To tylko potwierdza fakt, że każda typologia – co już zaznaczono na wstępie – z samego założenia jest tworem umownym i niedoskonałym.
Zasadne wydaje się więc uzupełnienie jej o model typowej postaci samobójcy Dostojewskiego, stanowiący uogólniony, w jakimś sensie uniwersalny, wyabstrahowany schemat, który da się sformułować poprzez wyodrębnienie punktów stycznych najważniejszych samobój-ców wykreowanych przez autora Idioty. Niestety, po raz kolejny trzeba poczynić zastrzeżenie – nie sposób stworzyć modelu kompletnego i całkowicie skończonego. Zawsze nakładać się na niego będą elementy subiektywne, wynikające z konkretnych okoliczności czy osobowości bohatera, a czasem nawet z przypadku42. Posłużmy się przykładem Hipolita Terentiewa. Pewność, że żyć dalej nie warto, gdyż wyrok na niego już zapadł i jest nieodwracalny, zrodziła się jako ostateczna konkluzja logicznego wywodu. Sam moment podjęcia ostatecznej de-cyzji o samobójstwie z procesem rozumowania nic już jednak nie miał wspólnego. Bohaterowi nocą przywidział się drwiący z niego Rogożyn, i to widzenie wystarczyło, aby długo budowana suicydogenna prze-strzeń zamknęła się w oczekiwaniu na ostateczny gest. Opis czystego logicznego rozumowania, w oderwaniu od indywidualnego przypadku (konkretnych okoliczności), jawi się więc tu jako irracjonalny albo przy-najmniej niewystarczający czynnik podjęcia próby samobójstwa.
Ludzki umysł, zawsze i mimo wszystko, dąży do kategoryzacji świata, z jakim się styka. Niechaj ten argument posłuży zatem za do-stateczne uzasadnienie stworzenia portretu modelowego samobójcy Dostojewskiego. Oto on.
Samobójca Dostojewskiego odznacza się niezwykłą charyzmą, gdyż tylko przy pomocy takich osób – w przekonaniu pisarza – zarówno siły dobra, jak i zła wpływają na porządek świata, nadając ludzkim
dąże-42 Zob. С.С. АВАНЕСОВ: Диалектика вольной смерти в творчестве Ф.М. Достоевского…
[data dostępu: 10.01.2014].
niom określony kierunek. Samobójca prawie zawsze poddaje się jednak sile zła, reprezentując typowy dla pisarza typ biesa. Silny indywidua-lizm, kult własnego „ja”, jest jednocześnie przyczyną i konsekwencją jego społecznej izolacji. Wyodrębnia się z życia społecznego jako autonomiczna, silna osobowość, która kieruje się odrębnymi zasadami, często wbrew interesowi społeczności. Jednocześnie miewa ogromny wpływ na ludzi, potrafi skupiać ich wokół siebie niczym Stawrogin lub manipulować otoczeniem jak Smierdiakow – „szara eminencja” domu Fiodora Karamazowa.
Samobójca Dostojewskiego odrzuca Boga i wiarę w nieśmiertelność duszy, a nawet – jak Kiryłłow – sam uzurpuje sobie prawa do boskości.
Zgodnie z dogłębnym przekonaniem pisarza, że nie ma grzesznika, przed którym na zawsze zamknięta byłaby droga do odrodzenia, samobójca przeczuwa istnienie Jedynej Prawdy, głęboko skrywa – jak Swidrygajłow – pragnienie odnalezienia w sobie ikony Chrystusa lub – jak Stawrogin w śnie o Złotym Wieku – nieświadomie tęskni za idea-łem. Kolejnymi krokami na drodze ku odrodzeniu człowieka są według autora Braci Karamazow: pokora, skrucha, cierpienie, pokuta oraz prze-baczenie. Jednostka odczuwa winę za grzechy, w pokorze ich żałuje i wyraża skruchę, jest tym samym gotowa do przyjęcia cierpienia, które stanowi z jednej strony zadośćuczynienie za popełnione zło, z drugiej zaś – duchowe oczyszczenie, wiodące ku łasce Bożej. Samobójca Dosto-jewskiego w skrytości ducha, często nieświadomie, odczuwa pragnienie skruchy, lecz nie jest gotowy na przyjęcie cierpienia i pokuty, czego przykładem jest Swidrygajłow, lub wzorem Stawrogina ufa Ewangelii, że poniżenie przyniesie wywyższenie, albo też – jak Smierdiakow – wierzy w Opatrzność, choć nie w możliwość okazania mu Bożej łaski (co wyklucza odczucie skruchy). Funkcję ekspiacyjną może przybierać również sam akt samobójstwa, jeśli ma charakter samokaźni (Stawro-gin, Swidrygajłow, Smierdiakow, a nawet Potulna, która wybaczyła grzechy mężowi, sobie jednak nie mogła). Najczęściej jednak wyrwanie się z duchowego odrętwienia wymaga czasu, bohater trwa więc w nie-zachwianym ateizmie (Kiryłłow, Hipolit, NN, Liza Ogariewa). Może jednak, jak Potulna, w pełnej świadomości dokonanego grzechu oraz swojej winy, poczuć skruchę i przyjmując w pokorze cierpienie, poku-tować.
Model typowego samobójcy Dostojewskiego 65
Samobójca absolutyzuje wolność, zamieniając ją w samowolę, jak czy-nią to Kiryłłow, Stawrogin, Swidrygajłow, Terentiew czy Smierdiakow.
Wolność utożsamiana jest przede wszystkim z wolną wolą w wyborze między życiem i śmiercią. A to, stanowiąc dotąd atrybut Boga, wynosi jednostkę na Jego miejsce albo jako samowolne samounicestwienie człowieka powoduje destrukcję natury i jednocześnie uwalnia jego osobowość mentalną od autokratycznej dominacji tej natury.
Ważną cechę samobójcy Dostojewskiego stanowi imperatyw buntu – przeciwko porządkowi świata, życiu czy naturze. Bunt jawi się jako niezgoda człowieka na przymus ukorzenia się i poddania ustalonym, objawianym mu prawom. Jego przejawem jest już sama śmierć dobro-wolna, rozumiana jako wyraz sprzeciwu wobec ubezwłasnowolnienia woli i jednocześnie ostatni (często jedyny) demonstracyjny przejaw wolnej świadomości. Rodzajem buntu bywa również ucieczka w sen, marzenia i wizje, czego doświadczyli: Swidrygajłow, Stawrogin, Hipolit i „śmieszny człowiek”.
Apologia rozumu – to kolejna (jedna z najważniejszych) cecha samo-bójcy Dostojewskiego. Hołduje on prawom rozumu, empirii i żelaznej logiki, a rozumowy wywód zastępuje mu uczucia. Rzadko zdarza się, że samobójca sytuuje się w przestrzeni, której domeną jest przeciwień-stwo rozumu – serce (Potulna, „śmieszny człowiek” po duchowym przebudzeniu).
Cały rejestr odstępstw od normy – to następny wyróżnik samobójcy.
Przede wszystkim mowa tu o chorobach (Smierdiakow i Kiryłłow cier-pieli na epilepsję, a Hipolit umierał na suchoty), w tym obłędzie (jako obłęd również postrzegać można każde opętanie przez ideę), a także rozmaitych formach patologii. Te ostatnie przejawiają się w skrajnym immoralizmie jako stylu życia. Chodzi głównie o nieokiełznaną lubieżność, prowadzącą w skrajnym wyrazie do gwałtu na dziecku (Swidrygajłow i Stawrogin), oraz o okrucieństwo (rozkoszowanie się Smierdiakowa znęcaniem nad zwierzętami). Zdarza się, że samobójca Dostojewskiego ujawnia rodzaj perwersji, polegającej na świado-mym brukaniu i poniżaniu własnej osoby, co rodzi w nim uczucie przyjemności, ale również stanowi probierz jego immanentnej siły (Swidrygajłow, Stawrogin). Wykazuje również szczególną skłonność do ekshibicjonizmu, który sprowadza się do werbalnego
samoobnaża-nia w spowiedziach, wyznasamoobnaża-niach i notatkach (spowiedź Stawrogina,
„niezbędne wyjaśnienie” Terentiewa, wyznanie NN, notatki Krafta, list przedśmiertny Lizy). Do odstępstw od normy można też zaliczyć labilność emocjonalną, jak w przypadku Kiryłłowa, u którego ekscy-tacja przeplatała się z bezruchem i wycofaniem w siebie, czy Potulnej, balansującej pomiędzy atakami niezrównoważenia i napastliwej gwał-towności a milczeniem.
Pragnieniem samobójcy Dostojewskiego jest przekroczenie deter-minizmu natury (przyrody), pojmowanej jako rodzaj bytu absolut-nego, wyznaczającego porządek istnienia świata, któremu podlega bezwzględnie wszystko. Dokonuje tego na różne sposoby: Kiryłłow instynktowny tanatyczny lęk próbuje zastąpić działaniem rozumowym, Stawrogin przezwycięża ludzkie ograniczenia, kontrolując własną cie-lesność, Terentiew prawom natury przeciwstawia siłę niezgody i wolną wolę decydowania o własnej śmierci, NN głosi zaś wyzwolenie od de-spotycznej władzy natury poprzez zburzenie w wyniku samobójstwa jej koherencji.
Samobójcę wyróżnia przerost dumy, bliski pysze (Stawrogin, Teren-tiew). Może ona przyjmować formę urażonej dumy, jak u Smierdiakowa, lub obsesji związanej z poczuciem własnej godności, by przywołać przykład Potulnej i Oli. Łączy się z tym paniczny lęk przed ośmiesze-niem (Stawrogin), który znika, gdy człowiek, ujrzawszy Prawdę, poko-nuje dumę, a co za tym idzie – pychę („śmieszny człowiek”).
Cynizm, sarkazm, egoizm i egocentryzm – to kolejne cechy samo-bójcy Dostojewskiego. Bywa on również bezwzględny – i to nie tylko jak Stawrogin, Swidrygajłow czy Smierdiakow, nawet bowiem Potulna łaknęła poniżenia męża, bezlitośnie okazując mu pogardę, odrazę oraz nienawiść.
Samobójcę cechuje obojętność. Może ona, jako rezultat pogoni za silnymi bodźcami, przyjmować formę duchowego letargu oraz wszech-ignorancji (Swidrygajłow, Stawrogin) lub też ujawniać się w emocjonal-nym odrętwieniu (Smierdiakow, Terentiew, Potulna). Jeśli samobójcą nie zawładnęła idea, która wypełnia wszystkie jego myśli, prędzej czy później traci on sens własnego istnienia. Wtedy, oprócz wspomnianej obojętności wobec ludzi i świata, rodzi się w nim poczucie wewnętrznej pustki, nicości oraz wszechpotężna nuda. Wymieńmy choćby:
Sta-Model typowego samobójcy Dostojewskiego 67
wrogina, Swidrygajłowa, „śmiesznego człowieka”, NN, Lizę Ogariewą i Krafta.
Twarz samobójcy Dostojewskiego przypomina maskę. Stanowi ją nadto intensywne, wręcz nachalne piękno przypominające martwe oblicze szatana (Stawrogin), wrażenie kompletnej nienaturalności (Swi-drygajłow), zgaszone, puste spojrzenie, kojarzące się z martwotą (Ki-ryłłow) lub „pokerowa” twarz, skrywająca prawdziwe myśli i intencje (Smierdiakow). Rodzajem maski jest też przybrana poza czy maniera:
permanentne rozdrażnienie, przesadna drażliwość i piskliwy głos Te-rentiewa albo introwertyzm i łagodność Potulnej, przysłaniające gorycz odrzucenia.
Samobójca Dostojewskiego nie zabija się spontanicznie. Akt samobój-stwa planuje, zwykle nadaje mu odpowiednią oprawę, wykorzystując
„rekwizyty”, w tym przedśmiertny list. Najczęściej strzela do siebie:
Swidrygajłow, Kiryłłow, Kraft, chłopiec w hotelu, Terentiew i Sirotkin (dwie ostatnie postaci to nieudane próby samobójcze) oraz „śmieszny człowiek” (samobójstwo w wizji onirycznej) lub wiesza się: Stawrogin, Smierdiakow, Ola, Matriosza, dziewczynka – ofiara gwałtu Stawro-gina. Pojawiają się także inne sposoby odebrania sobie życia: Potulna wyskoczyła z okna, a Liza Ogariewa udusiła się, owijając twarz watą nasączoną chloroformem.