rozpoznaje mechanizmy ludzkiej egzystencji i ufając swojej tanatycznej racjonalności, gromadzi argumenty – w jej przekonaniu niepodważalne – na rzecz bezwarunkowego odrzucenia życia.
Zdarza się, że samobójcy fatalistyczni łączą kontestację sił, którym podlegają wbrew swojej woli, z logicznym wywodem uzasadniającym niezgodę na dalsze istnienie, ujawniając tym samym cechy samobójcy logicznego (Hipolit czy NN).
Samobójca ucieczkowy
Według Edwina S. Shneidmana ucieczka jest jedną z dziesięciu cech wspólnych wszystkich samobójców37. Istotę typu samobójcy ucieczko-wego stanowi odejście w śmierć, chroniące przed złem, zarówno tym prawdziwym, jak i wyimaginowanym, które wdziera się w życie, przy-tłacza i doprowadzając do zwątpienia oraz witalnej kapitulacji, rodzi pożądanie samoeliminacji. Ten typ samobójstwa jawi się jako wyraz bezsilności i niemocy, gdy okazuje się, że dalej żyć już nie sposób. U Do-stojewskiego ucieczkowi samobójcy to przede wszystkim skrzywdzone kobiety oraz dzieci. Są ofiarami „oprawców” (działających bezpośrednio lub pośrednio), choć więc popełniają ciężki grzech samounicestwienia, pozostają czyste i bezgrzeszne. Całe odium zła przechodzi na tych, którzy ich śmierci się przysłużyli. Ucieczkowe samobójczynie nie buntują się przeciwko Bogu, przeciwnie, umierają potulnie w nadziei na życie wieczne (ten typ samobójstwa Akunin określa jako potulne).
Tak odeszła tytułowa bohaterka Potulnej (postać ta łączy cechy samo-bójcy fatalistycznego i ucieczkowego) zadręczona przez męża despotę, Matriosza zgwałcona przez Stawrogina czy Ola – bohaterka Młodzika – pozbawiona godności, poniżona i zbrukana.
Samobójca duchowy
Typ ten łączy w sobie cechy samobójcy duchowego i anomicznego.
Samobójstwo duchowe Dostojewski traktował jako konsekwencję
37 Podaję za: R. O’Connor, N. Sheehy: Zrozumieć samobójcę. Przeł. A. Tanalska -Dulęba.
Sopot 2002, s. 83.
społecznej izolacji człowieka i odrzucenia Boga. Ubolewał, że w jego czasach ludzkość rozpadła się na niezależne jednostki, z których każda pragnie żyć swoim życiem, na własny rachunek, oddalając się od zbio-rowości. Szerzy się konsumpcjonizm i pęd do pieniądza, każdy wpoił sobie zasadę liczenia tylko na siebie oraz niewiarę w ludzką pomoc i – szerzej – w człowieczeństwo. Dostojewski w Braciach Karamazow pisał:
„«Jaki silny jestem – myśli, gromadząc bogactwa sam dla siebie – i jak zabezpieczony», a nie wie szaleniec, że im więcej ciuła, tym głębiej pogrąża się w samobójczej niemocy” (BK, s. 360). Jednostka próbuje odnaleźć w codziennym trwaniu to, czego tam nie ma – pełnię życia.
Tymczasem – jak głosił Dostojewski – „ze wszystkich jego wysiłków zamiast pełni życia wynika kompletne samobójstwo” (BK, s. 359).
W Notatnikach, odnosząc się do listu młodej samobójczyni, pisarz podkreślał, że nie ma nic ważniejszego od istnienia, rozumianego jako świadomość obowiązku i Prawdy, gdyż one składają się na ludzkie szczęście. Przyziemne pojmowanie tegoż szczęścia, sprowadzanego do spraw wyłącznie materialnych (w przypadku wspomnianej kobiety rzecz dotyczyła problemów finansowych), stanowi o słabości człowieka, a stąd już prosta droga do samobójstwa. „Jakaż ona była zmęczona, jej przyziemne rozumienie szczęścia – to rozporządzanie pieniędzmi.
Przyjdą beczeć. Jakie to wstrętne”38 – gorzko konkludował.
Samobójstwo duchowe u Dostojewskiego ma cechy samobójstwa anomicznego. To kolejny wyróżniony przez Durkheima typ, który tym razem związany jest nie ze stopniem powiązania jednostek ze społe-czeństwem, ale ze sposobem, w jaki społeczeństwo te powiązania regu-luje39. Samobójstwo anomiczne wyrasta ze stanu niepewności jednostki, który pojawia się, gdy zabraknie zewnętrznej normalizacji jej działań.
Anomia występuje w okresach społecznych transformacji, gdy załamują się zasady i normy dotychczas gwarantujące stabilizację. Brak spójnego systemu nakazów moralnych i wartości, które stanowią dla jednostek czytelne wytyczne działań, powoduje utratę punktów odniesienia i tym samym zagubienie człowieka w nowej rzeczywistości. Ludzie pozba-wieni wsparcia struktur regulujących do tej pory ich życie, a także
38 F. Dostojewski: Z notatników. Przeł. Z. Podgórzec. Warszawa 1979, s. 260.
39 Zob. Z. Formella: Samobójstwo: refleksja psychopedagogiczna…, s. 369–385.
Samobójca duchowy 61
ideałów oraz wzorców zachowań, które odeszły wraz z załamaniem się dotychczasowych układów, w oczekiwaniu na wykrystalizowanie się nowego porządku stają w obliczu duchowej pustki i „są prawie zmuszeni do zagubienia się w niej, jeżeli nie ma siły, która pociągnie ich do tyłu”40. Samobójstwo anomiczne jest zatem aktem gniewu i roz-goryczenia, gdy człowiek zostaje gwałtownie wypchnięty z przestrzeni, która niegdyś porządkowała jego życie, a nowa rzeczywistość nie speł-nia oczekiwań. Ogarspeł-nia go poczucie zawodu, klęski, pustki, wreszcie bezsilności. Przeklina los, Absolut, Boga, naturę, przyrodę, szuka winy w sobie, choć częściej w otoczeniu, kieruje złość przeciw prawdziwemu lub urojonemu winowajcy. Jeśli nie może go dosięgnąć, popełnia samo-bójstwo.
Samobójcami duchowymi są u Dostojewskiego wszyscy samobójcy logiczni i bilansowo -egoistyczni. Nadając temu pojęciu znaczenie metaforyczne, można je jednak odnieść do całego społeczeństwa ro-syjskiego drugiej połowy XIX wieku. Pisarz często sięgał do motywu antropofagicznego Molocha oraz okrutnego Baala. Babilon -Baal stał się w zasadzie jednym z ważniejszych jego toposów, jawiąc się jako symbol nowoczesnej cywilizacji materialnej, która pochłania jednostki i powoduje duchową destrukcję. Źródło istniejącego w Rosji zła pocho-dzi z królestwa Baala – głosił pisarz. Tego miana doczekały się przede wszystkim dwie wielkie metropolie – Londyn i Paryż, zyskujące u Do-stojewskiego wymiar Sodomy XIX wieku i konsekwentnie przez niego przedstawiane w wizjach zgoła apokaliptycznych.
Wyróżnione typy samobójców, jak powiedziano, nie występują w po-staci czystej, wzajemnie się przenikają, zasadne jest więc przypisanie każdemu z nich cech wyróżniających (dominujących), które pozostają warunkiem koniecznym w przyporządkowaniu postaci do określonej kategorii.
Dla bilansowo -egoistycznego typu samobójcy są to: brak idei, która pochłaniałaby jednostkę, jednocześnie determinując zdarzenia, utrata sensu istnienia i kryzys egzystencjalny jako konsekwencja odrzucenia Boga (Absolutu), zanik więzi społecznych, skutkujący skrajnym indy-widualizmem, a często również przeczucie nieśmiertelności, czego
na-40 E. Durkheim: Samobójstwo…, s. 331.
stępstwem bywa samobójstwo o charakterze samokaźni, które otwiera drogę do odkupienia. Wymienione cechy uzupełniają: apologia rozumu, egoizm, nuda, obojętność i element buntu. Typ ten reprezentują: Sta-wrogin, Swidrygajłow, „śmieszny człowiek” oraz chłopiec – samobójca z hotelu (Biesy).
Wyróżniki logicznego samobójcy natomiast stanowią: ateizm, opętanie ideą, ujętą w ramy logicznego rozumowania, bunt i skrajny indywidu-alizm. Do tej kategorii zaliczamy: Kiryłłowa, Smierdiakowa (samobójca agresywny), Krafta, NN (ujawnia cechy samobójcy fatalistycznego), Lizę Ogariewą, Hipolita (jest to jednocześnie samobójca fatalistyczny, przeja-wiający cechy samobójcy demonstratywnego)41.
Samobójcę fatalistycznego u Dostojewskiego wyróżnia niezgoda na podporządkowanie się uregulowaniom (w tym śmiertelnej chorobie), których nie akceptuje i nie potrafi (nie może) znieść. Do typu tego na-leżą: Potulna oraz Ola (mają również cechy samobójcy ucieczkowego), Sirotkin, Hipolit (jednocześnie jest to samobójca demonstratywny, ujawniający cechy logicznego), NN (należy jednocześnie do kategorii samobójcy logicznego).
Kolejny wyróżniony typ – samobójca ucieczkowy – zabija się z bez-silności i niemocy, ucieka w śmierć, gdy okazuje się, że nie sposób dalej żyć. Tę kategorię reprezentują samobójczynie: Potulna oraz Ola (za-kwalifikowane również do samobójców fatalistycznych), dziewczynki – ofiary gwałtów Stawrogina i Swidrygajłowa.
Elementami wyróżniającymi ostatni typ – samobójcę duchowego – są:
ateizm, zanik spójnego systemu wartości, brak nakazów moralnych, od-dalenie się od zbiorowości i niewiara w człowieczeństwo. Do tej katego-rii zaliczają się wszyscy samobójcy logiczni oraz bilansowo -egoistyczni.
41 Oksana Osietrowa twierdzi, że logiczny samobójca Dostojewskiego odpowiada Durkheimowskiemu typowi egoistycznemu. Twierdzenie to budzi wątpliwości. Cecha-mi wyróżniającyCecha-mi suicydentów egoistycznych są przede wszystkim: skrajny indywi-dualizm, wyrażający się w eksponowaniu własnego „ja”, samotność, egoizm, nuda oraz obojętność – a to cechy bliskie samobójstwu bilansowemu. W samobójstwie egoistycz-nym nie pojawia się również stanowiące fundament samobójstwa logicznego – opar-te na prawach logiki – rozumowanie, prowadzące do definitywnego rozstrzygnięcia.
O.O. ОСЕТРОВА: Ф. М. Достоевский и Э. Дюркгейм… [data dostępu: 2.03.2014].