Suicydolodzy podkreślają idiosynkratyczność, wieloaspektowość oraz kompleksowość zjawiska samobójstwa, na które składają się okoliczno-ści jednostkowe, społeczne i historyczne1. Fundamentalny jest jednak czynnik psychologiczny, który nakłada się na pozostałe – w różnym nasileniu aktywne – suicydogenne elementy: socjologiczne, poznaw-cze, kulturowe, światopoglądowe, filozoficzne etc. Dopiero zderzenie wszystkich czynników o charakterze indywidualnym i ogólnym rzuca światło na przyczyny aktów suicydalnych i pozwala dokonać ich kla-syfikacji2. Wyodrębnione typy samobójstw jednak się mieszają, bo też ludzie jako subiektywne jednostki różnią się od siebie, a także – co ważniejsze – zmieniają się konfiguracje bodźców suicydogennych.
Próba jednoznacznego sklasyfikowania samobójstw w twórczości Dostojewskiego jest zadaniem tyleż ciekawym, co właściwie niewy-konalnym. Są dwie zasadnicze tego przyczyny. Po pierwsze, przed-miotem rozważań pozostaje rzeczywistość literacka, a więc świat, który – zgodnie z obowiązującym w niej nadrzędnym prawem fikcji – tworzy autonomiczne kryteria prawdopodobieństwa zdarzeń. Dosto-jewski, kreując postaci samobójców, nie podporządkowuje się prawom przyczynowo -skutkowego determinizmu oraz przełamuje semantyczną statykę. Mówiąc słowami Andreja Červeňáka: „równolegle z tradycyjną, społeczną, psychologiczną i duchową motywacją ludzkiego działania
1 Zob. Z. Formella: Samobójstwo: refleksja psychopedagogiczna. „Seminare” 2004, t. 20, s. 369–385.
2 Zob. A. Sułek: Przedmowa. W: E. Durkheim: Samobójstwo. Przeł. K. Wakar. Warszawa 2011, s. 37.
pisarz ukazuje inne aspekty przyczynowości, przekształcając elementy fantastyczne w realistyczne, patologiczne w typowe, indetermini-styczne w przyczynowe”3. Ponadto penetruje te zakamarki immanent-nego świata człowieka oraz rzeczywistości wobec niego zewnętrznej, które w realnym (pozaliterackim) oglądzie są niedostępne. Wszystko to powoduje, że samobójstwa pojawiające się na kartach dzieł Dosto-jewskiego wymykają się wyodrębnionym kryteriom typologizującym czyny suicydalne, jako że te uwzględniają porządek świata realnego.
Po drugie, w przypadku twórczości autora Idioty należy raczej two-rzyć typologię samobójców, a nie samobójstw, co nie do końca jest toż-same. Dla pisarza ważny jest bowiem długi i złożony proces konstytuo-wania się samobójcy, nie zaś sam akt dobrowolnej śmierci. Dostojewski pokazuje tworzenie się i konsekwentne narastanie przestrzeni suicydo-gennej, pojmowanej jako całe życie bohatera, na które składa się splot rozmaitych czynników indywidualnych i okoliczności zewnętrznych, jednakowo zmierzających ku tragicznemu rozwiązaniu. Samobójstwo pełni funkcję swojego rodzaju podsumowania istnienia, jest jego – mocną w swoim wyrazie – konkluzją. Strategię interpretacji i sposób wartościowania postaci wyznacza jednak nie rodzaj ich śmierci, lecz szlak życia, który do niej wiedzie.
Irina Paperno operuje pojęciem paradygmatu samobójstwa4. Nie tworzy klasyfikacji, lecz wyróżnia trzy – najważniejsze w jej opinii – hi-storyczne paradygmaty, z których mógł czerpać człowiek żyjący w XIX stuleciu. Wszystkie one z biegiem lat semantycznie ewoluowały i były sytuowane w odmiennych kontekstach, co skutkowało wielością inter-pretacji. Jako pierwszy i bodaj najbardziej produktywny paradygmat Paperno wymienia osobę Sokratesa. Grecki filozof reprezentuje model świadomego aktu samobójczego, ukierunkowanego na oswobodzenie duszy z ciała w celu osiągnięcia – rozumianej metaforycznie – nieśmier-telności. Związek skojarzeniowy między samobójstwem a nieśmiertel-nością duszy znalazł kontynuację – odnotowuje Paperno – w obrazie śmierci Chrystusa na krzyżu. Podobnie jak Sokrates Jezus dobrowolnie przyjął śmierć, która uwolniła Go od oków ciała, by mógł żyć wiecznie.
3 A. Červeňák: Einstein i Dostojewski. „Slavia Orientalis” 1986, nr 4, s. 533.
4 Zob. И. ПАПЕРНО: Самоубийство как культурный институт. Москва 1999, s. 10–12.
Typy samobójców 49
Kolejny wymieniany przez badaczkę paradygmat – semantycznie ela-styczny – stanowi śmierć Katona, łącząca samobójstwo z ideą wolności.
Ponieważ model ten, jak też sama przyczyna odejścia rzymskiego poli-tyka i filozofa ma charakter ambiwalentny (manifestacja wolności albo uznanie porażki), wykorzystywany bywa jako odzwierciedlenie prze-ciwstawnych znaczeniowo treści. Trzeci i ostatni paradygmat, który Pa-perno wyróżnia, to śmierć Wertera, odzwierciedlająca eksplozję uczuć oraz otwarcie się na żywioł irracjonalny. Wyodrębniając paradygmaty, badaczka nie przyporządkowuje im konkretnych postaci samobójców Dostojewskiego, problem typologii samobójstw w twórczości pisarza pozostawia otwarty.
Klasyfikację samobójstw zaproponował Grigorij Czchartiszwili (Boris Akunin). Wyróżnił trzy ich kategorie: potulne, katartyczne i logiczne5. Ustalił ponadto, że czyny suicydalne postaci stworzonych przez autora Biesów mają dwojaki charakter: są wybaczalne bądź niewybaczalne6. Samobójstwa potulne to – w przekonaniu Akunina – te wybaczalne, o których można mówić wtedy, kiedy samobójca jest ofiarą, a całą winę za grzech odebrania życia ponosi ten, za czyją sprawą czyn się dokonał.
Samobójcy katartyczni natomiast są – zgodnie z interpretacją Akunina – apologetami zła, których ostatnie wystąpienie przeciwko Stwórcy (grzech samounicestwienia) staje się jednocześnie odnalezieniem drogi ku Niemu. Trzecia kategoria to samobójstwo logiczne (terminem tym posługiwał się w Dzienniku pisarza sam Dostojewski). Stanowi ono wyraz buntu jednostki przeciw pełnemu podporządkowaniu się siłom wobec niej zewnętrznym – przede wszystkim Bogu, ale również natu-rze (przyrodzie). Ludzkie „ja” rwie się do swobody, chcąc stać się panem własnego losu, zapanować nad życiem poprzez okiełznanie śmierci.
Klasyfikacja zaproponowana przez Akunina nie oddaje złożoności postaci samobójców Dostojewskiego, ale też nie ich typologia stanowiła cel jego badawczych dociekań.
Próby systematyzacji samobójców pojawiających się w twórczości Dostojewskiego, alternatywnej dla propozycji Akunina, można doko-nać, posiłkując się typami zdefiniowanymi w obrębie suicydologii oraz
5 Zob. Г. ЧХАРТИШВИЛИ: Писатель и самоубийство. Москва 2008, s. 135.
6 Zob. ibidem.
psychologii, a także tymi, które, choć nieuznane przez naukę o samo-bójstwie, z powodzeniem funkcjonują jako narzędzia literaturoznaw-czego opisu. Truizmem jest stwierdzenie, że przestrzenie samobójstwa w świecie literatury i realnej rzeczywistości nie są tożsame. Z przyczyn oczywistych powody decyzji bohaterów literackich o kroku ostatecz-nym odbiegają od formułowanych przez naukę choćby ze względu na zasadę ich prawdopodobieństwa, która w literackiej rzeczywistości od-grywa rolę wtórną. Jak się jednak wydaje, nic nie stoi na przeszkodzie, aby w typizacji postaci samobójców Dostojewskiego, mimo wszystko, posłużyć się kategoryzacją wypracowaną na potrzeby rzeczywistych sa-mobójczych przypadków, choćby z tej prostej przyczyny, że są to jedyne dostępne narzędzia opisu zjawisk suicydalnych. Czyniąc jeszcze zało-żenie, że wszelkie klasyfikacje już z samej definicji są tworami sztucz-nymi, a typy czynów suicydalnych przenikają się wzajemnie i rzadko występują w czystej postaci, wyróżnijmy pięć kategorii samobójców Dostojewskiego: samobójca bilansowo -egoistyczny, samobójca logiczny, samobójca fatalistyczny, samobójca ucieczkowy i samobójca duchowy.