Modele polityki społecznej a sytuacja rodzinna kobiet w krajach Unii

Jak wynika z badań Eurostatu, kobiety posiadające więcej niż jedno dziecko napotykają problemy w dostępie do rynku pracy. Unijny cel, służący zapewnieniu rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, przewiduje do 2020 r. podwyższenie poziomu wskaźnika zatrudnienia kobiet i mężczyzn w wieku od 20 do 64 lat do 75%⁴¹⁶. Obecnie ten cel Strategii 2020 został osiągnięty jedynie w odniesieniu do kobiet, które nie posiadają dzieci - dla kobiet posiadających dzieci wskaźnik ten wynosi jedynie 54%⁴¹⁷. Na konieczność defamilizacji opieki, a więc zapewnienia instytucjonalnych form opieki nad dziećmi, jako warunku godzenia obowiązków zawodowych i rodzinnych, wskazało, wedle badań Eurostatu, 37% kobiet i 36% mężczyzn. Za elastycznymi formami zatrudnienia opowiedziało się 30% respondentów a za kampaniami informacyjnymi zachęcającymi mężczyzn do zwiększonej partycypacji w obowiązkach rodzinnych 29% ankietowanych⁴¹⁸.

Tabela 2.5. prezentuje różnice w stopie zatrudnienia mężczyzn i kobiet posiadających dwoje dzieci w wieku poniżej 6 lat. Z zaprezentowanych danych ewidentnie wynika, że w 2010 r. stopa zatrudnienia kobiet w porównaniu ze stopą zatrudnienia mężczyzn była mniejsza od około 10 do ponad 50 punktów procentowych. Największe dysproporcje charakteryzowały Grecję, Maltę, Słowację i Węgry.

416

http://www.ec.europa.eu/europe2020/priorities/inclusive-growth/index_pl.htm (dostęp 02.12.2011 r.) 417

Warto zauważyć, że wśród mężczyzn nie posiadających dzieci wskaźnik zatrudnienia wynosi w Unii Europejskiej średnio 80%, natomiast wśród mężczyzn, którzy posiadają dzieci 85%. Na podstawie danych Eurostat, http://www.rowniwpracy.gov.pl/50/gender-mainstreaming/europejska-dyskusja-na-100-lecie-miedzynarodowego-dnia-kobiet-cz-ii.html (dostęp 28.11.2011 r.)

418

Są to dane za 2010 r., Eurostat. http://www.rowniwpracy.gov.pl/50/gender-mainstreaming/europejska-dyskusja-na-100-lecie-miedzynarodowego-dnia-kobiet-cz-ii.html (dostęp 28.11.2011 r.)

Najmniejsze zaś Litwę, Słowenię i Holandię. W Polsce różnica wynosiła 30,8 punktów procentowych.

Tabela 2.5. Stopa zatrudnienia osób w wieku 20-49 lat posiadających dwoje dzieci w wieku poniżej 6 lat, w latach 2009 i 2010 (w %) Kraj ^{W sumie} (2009 r.) Męż- czyźni (2009 r.) Kobiety (2009 r.) Różnica między mężczyznami a kobietami (w pkt. proc.) (2009 r.) W sumie (2010 r.) Męż- czyźni (2010r.) Kobiety (2010 r.) Różnica między mężczyznami a kobietami (w pkt. proc.) (2010 r.) Austria 79,5 92,5 67,6 24,9 78,1 93,7 64,2 29,5 Belgia 82,4 92,4 73,3 19,1 82,5 91,3 74,5 16,8 Bułgaria 68,1 84,6 53,0 31,6 66,9 79,9 54,6 25,3 Cypr 85,7 93,6 77,5 16,1 83,7 92,5 74,5 18,0 Czechy 64,7 95,6 35,8 59,8 66,3 94,5 39,7 54,8 Estonia 65,5 83,8 49,2 34,6 66,2 84,5 50,2 34,3 Finlandia 80,4 92,4 69,0 23,4 79,2 92,8 66,0 26,8 Francja 79,4 92,1 68,2 23,9 79,5 91,1 69,2 21,9 Grecja 75,0 96,4 54,5 41,9 74,9 93,2 57,0 36,2 Hiszpania 69,9 83,9 56,7 27,2 67,9 79,9 56,6 23,3 Holandia 87,9 96,1 80,4 15,7 87,2 94,3 80,6 13,7 Irlandia 68,7 82,0 57,1 24,9 67,1 79,5 56,2 23,3 Litwa 74,6 80,0 70,0 10,0 73,0 76,8 69,8 7,0 Luksemburg 85,5 95,6 76,0 19,6 82,7 94,9 71,2 23,7 Łotwa 72,3 83,6 62,6 21,0 73,0 81,5 65,8 15,7 Malta 66,1 96,3 37,8 58,5 65,9 95,2 41,7 53,5 Niemcy 77,4 91,5 64,5 27,0 71,7 91,8 53,2 38,6 Polska 75,2 92,1 59,5 32,6 75,2 91,1 60,3 30,8 Portugalia 80,5 90,0 71,8 18,2 80,0 90,2 71,0 19,2 Rumunia 74,0 85,9 62,3 23,6 73,3 85,2 61,6 23,6 Słowacja 64,0 91,0 38,9 52,1 62,7 87,7 38,4 49,3 Słowenia 89,7 94,2 85,4 8,8 88,2 93,7 83,1 10,6 Węgry 59,3 85,5 35,9 49,6 59,8 83,9 37,6 46,3 Wielka Brytania ^{74,3 90,1 60,7 29,4 75,1 90,7 61,6 29,1} Włochy 71,1 91,3 51,8 39,5 70,5 90,7 51,1 39,6

Brak danych dla Danii i Szwecji

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Eurostat.

Szeroka dyskusja na temat charakteru modeli polityki społecznej obowiązujących w krajach Unii Europejskiej koncentruje się głównie na konieczności ich zmiany. Reforma modeli powinna uwzględniać uwarunkowania ekonomiczne, społeczne i demograficzne, które zachodzą w państwach członkowskich a więc m.in. zmiany wynikające z transformacji ustrojowej gospodarek, spadek zatrudnienia w przemyśle, rosnącą rolę sektora usług oraz zwiększone znaczenie sektorów opartych na

wiedzy. Na szczególną uwagę zasługują również takie zmiany jak: przekształcanie się rynku pracy, starzenie się społeczeństw, wzrost aktywności zawodowej i spadek dzietności kobiet.

Głównym celem powojennej polityki społecznej w krajach Europy Zachodniej było wsparcie dla mężczyzny będącego głównym żywicielem rodziny wielodzietnej. Obecna sytuacja społeczna jest odmienna. O ile w drugiej połowie XX w. dominował model rodziny wielodzietnej, o tyle obecnie znacznie częściej spotykane są jednoosobowe gospodarstwa domowe lub rodziny z jednym rodzicem. Praca zawodowa matek wymaga obecności instytucji opiekuńczych a stosunkowo wysoki poziom bezrobocia wśród młodych osób opóźnia decyzje o małżeństwie i rodzicielstwie⁴¹⁹.

Można wnioskować, że większa defamilizacja opieki doprowadziłaby do wzrostu stopy zatrudnienia kobiet, zwłaszcza w krajach o neutralnym modelu polityki społecznej.

O dokonanie zmian w obowiązujących modelach polityki społecznej apeluje także G. Esping-Andersen⁴²⁰ - twórca najsłynniejszej typologii. Zmiany w społeczeństwach, jakie zaszły w krajach Europy po II wojnie światowej, a więc wzrost zatrudnienia kobiet, jednoczesny spadek liczby kobiet zajmujących się wyłącznie nieodpłatną pracą domową oraz dynamiczny rozwój sektora usług sprawiły, że modele bazujące na koncepcji mężczyzny będącego jedynym żywicielem rodziny (male

breadwinner) straciły rację bytu⁴²¹. Konsekwencjami wzrostu udziału kobiet na rynku pracy stały się wzrost siły nabywczej gospodarstw domowych oraz zredukowanie dostępnego czasu na wykonywanie bezpłatnej pracy w gospodarstwie domowym. G. Esping-Andersen⁴²² uważa, że równość kobiet i mężczyzn nie powinna być wyłącznie przedmiotem zainteresowania kobiet albowiem dotyczy ona całego społeczeństwa. Autor domaga się zmian w ramach systemów polityki społecznej, zmian postaw społecznych oraz zmian w podziale pracy niepłatnej w gospodarstwach domowych.

G. Esping-Andersen proponuje zatem, aby wspieranie działań na rzecz równości płci koncentrowało się na dwóch, odległych wydawałoby się, celach.

419

G. Esping-Andersen, Why We Need a New Welfare State, Oxford University Press, Oxford 2002, s. 19. Patrz również m.in. K. Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2008, M. Lesińska-Sawicka, Późne macierzyństwo.

Studium socjomedyczne, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2008.

420

G. Esping-Andersen, Why We Need …, op. cit., s. 19. 421

W latach 50. i 60. XX w. istniała niemal wyłączna zależność ekonomiczna kobiet od swoich partnerów. A. M. Sorensen, S. McLanahan, Married Women’s Economic Dependency, „American Journal of Sociology”, vol. 93, nr 3, 1987, s. 659-686.

422

Po pierwsze, chodzi o jednoczesną realizację dwóch założeń związanych z aktywnością zawodową kobiet, tj. rozwój kariery zawodowej i wspieranie macierzyństwa. Rozwiązaniem dla tego dylematu wydaje się być, zdaniem autora, prowadzenie przez państwo polityki „przyjaznej rodzinie”, czyli „polityki przyjaznej kobietom”⁴²³.

Drugi cel jest jeszcze bardziej ambitny i jednocześnie mniej konkretny. Odnosi się do wyrównania szans i neutralności wyborów życiowych jednostek. Cel związany z równością szans oznacza w praktyce zwalczanie takich zjawisk jak segregacja zawodowa, dyskryminacja płacowa oraz nierówne obciążenie obowiązkami domowymi. Neutralność wyborów życiowych jest rozumiana jako minimalizowanie barier w jednoczesnym rozwoju zawodowym i rodzicielstwie kobiet i mężczyzn.

Postulaty te potwierdzają wyniki badań przeprowadzonych przez C. Hakim w krajach rozwiniętych⁴²⁴. Autorka ta wyszła z założenia, że nie sposób sprowadzić wszystkich kobiet do homogenicznej grupy mającej identyczne cele związane z rozwojem kariery zawodowej i posiadaniem dzieci. W związku z tym wyróżniła trzy zasadnicze grupy kobiet - dwie pierwsze grupy są stosunkowo mniej liczne, trzecia grupa jest dominująca pod względem liczebności.

C. Hakim zaliczyła do pierwszej grupy te kobiety, które są skoncentrowane wyłącznie na małżeństwie i macierzyństwie oraz nie uczestniczą aktywnie w rynku pracy. Liczebność tej grupy ulega stopniowemu zmniejszeniu, w jej skład wchodzą zazwyczaj kobiety starsze. W odniesieniu do tej grupy prorodzinna polityka społeczna i polityka równości płci ma stosunkowo niewielkie znaczenie.

Druga grupa kobiet to osoby skoncentrowane głównie na karierze zawodowej, które decydują się na dziecko tylko w sytuacji, gdy nie zaszkodzi to rozwojowi ich kariery i nie spowoduje deprecjacji ich kapitału ludzkiego. Wedle szacunków jest to około 10%-30% ogółu kobiet⁴²⁵. Zachowanie tej grupy nie ulega zmianie nawet po wprowadzeniu prorodzinnych rozwiązań w ramach polityki społecznej.

Wreszcie trzecia grupa obejmuje kobiety optujące za modelem dualnym, tzn. takie, które nie chcą rezygnować ani z rozwoju zawodowego, ani z posiadania dzieci. Według C. Hakim⁴²⁶ kobiety należące do tej grupy stosunkowo często wybierają tzw.

423

Ibidem, s. 69, 70. 424

C. Hakim, Key Issues on Women’s Work, Althone Press, London 1996, s. 13-17. 425

Stosunkowo najwyższy udział kobiet w tej grupie cechuje takie kraje jak Wielka Brytania i USA, cyt. za: G. Esping-Andersen, Why We Need …, op. cit., s. 72.

426

zawody kobiece, tj. pracę w sektorze edukacji, w szkolnictwie wyższym, pielęgniarstwo lub prace o charakterze społecznym. Często są to osoby godzące się na pracę w niepełnym wymiarze godzin lub wybierające pracę w sektorze usług publicznych. Ta grupa jest najbardziej wrażliwa na zmiany wprowadzane w ramach polityki społecznej, na zmiany kosztu posiadania dzieci, zmiany dochodu i wysokość opodatkowania. Polityka państwa przyjazna rodzinie i kobietom powinna być, zdaniem C. Hakim, skierowana głównie do tej grupy, jest to bowiem najliczniejsza i najszybciej rosnąca zbiorowość spośród zaprezentowanych powyżej.

C. Hakim przeprowadziła badanie wśród młodych kobiet i zadała pytanie na temat tego, w jaki sposób należałoby zapewnić młodym pracującym kobietom i ich partnerom odpowiednie warunki dla macierzyństwa i ojcostwa⁴²⁷. Wyniki badania wskazały na konieczność stworzenia odpowiedniej polityki państwa, która koncentrowałaby się na optymalnej kombinacji trzech elementów, tj. na wsparciu publicznym (m.in. w postaci rozwoju opieki instytucjonalnej), na zmianach w strukturze zatrudnienia (większy udział kobiet w rynku pracy i na wyższych stanowiskach) i na wyrównywaniu płac kobiet i mężczyzn za tę samą pracę.

Polityka społeczna i działania prorodzinne państwa prowadzone w celu ułatwienia godzenia obowiązków zawodowych i rodzinnych, które w praktyce nie spełniają oczekiwań, prowadzą do sytuacji, gdy główną barierą w rozwoju karier kobiet staje się macierzyństwo. Efektem niedostatecznych wysiłków państwa w tej dziedzinie może być niski poziom współczynnika dzietności, opóźnianie decyzji o posiadaniu dziecka lub niski udział kobiet w rynku pracy.

Dane zawarte w tabelach 2.6. i 2.7. potwierdzają trendy związane z coraz późniejszą decyzją kobiet o posiadaniu potomstwa.

Przyjmuje się, że współczynnik dzietności zapewniający zastępowalność pokoleń powinien kształtować się na poziomie 2,10-2,15. Jak pokazują dane, w 2009 r. ten poziom nie został osiągnięty w żadnym z państw członkowskich Unii Europejskiej. Średni poziom współczynnika dzietności dla całej Unii Europejskiej wynosił zaledwie 1,59; a dla Polski jedynie 1,4 (tabela 2.6.).

427

Tabela 2.6. Współczynnik dzietności kobiet w krajach Unii Europejskiej w 2009 r. (dane przedstawione malejąco)

Kraj Współczynnik dzietności

Irlandia 2,07 Francja 2,00 Szwecja 1,94 Wielka Brytania 1,94 Finlandia 1,86 Belgia 1,84 Dania 1,84 Holandia 1,79 Estonia 1,62 Luksemburg 1,59 EU-27 1,59 Bułgaria 1,57 Litwa 1,55 Słowenia 1,53 Grecja 1,52 Cypr 1,51 Czechy 1,49 Malta 1,43 Słowacja 1,41 Włochy 1,41 Hiszpania 1,40 Polska 1,40 Austria 1,39 Rumunia 1,38 Niemcy 1,36 Portugalia 1,32 Węgry 1,32 Łotwa 1,31

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Eurostat.

W krajach Unii Europejskiej wyraźnie podwyższa się średnia wieku kobiet rodzących pierwsze dziecko. Różnica pomiędzy średnią wieku kobiet rodzących pierwsze dziecko w 2008 r. a średnią wieku kobiet rodzących pierwsze dziecko w 1970 r. wynosi 4 lata (w przypadku Niemiec aż 6 lat) (tabela 2.7.).

Tabela 2.7. Średnia wieku kobiet rodzących pierwsze dziecko w krajach Unii Europejskiej w wybranych latach Kraj 1970 1995 2008* Różnica pomiędzy latami 1995-1970 Różnica pomiędzy latami 2008-1970 Różnica pomiędzy latami 2008-1995 Austria b.d. 25,6 27,6 b.d. b.d. 2,0 Belgia 24,3 27,3 27,7 3,0 3,4 0,4 Bułgaria b.d. 22,4 24,9 b.d. b.d. 2,5 Cypr b.d. b.d. 27,6 b.d. b.d. b.d. Czechy 22,5 23,3 27,3 0,8 4,8 4,0 Dania 23,8 27,4 28,4 3,6 4,6 1,0 Estonia b.d. 23,0 25,1 b.d. b.d. 2,1 Finlandia 24,4 27,2 27,7 2,8 3,3 0,5 Francja 24,4 28,1 28,6 3,7 4,2 0,5 Grecja 25,0 26,6 28,8 1,6 3,8 2,2 Hiszpania 26,6 28,4 29,7 1,8 3,1 1,3 Holandia 24,8 28,4 28,9 3,6 4,1 0,5 Irlandia b.d. b.d. 28,4 b.d. b.d. b.d. Litwa b.d. 23,1 25,0 b.d. b.d. 1,9 Luksemburg 24,7 27,4 29,3 2,7 4,6 1,9 Łotwa b.d. b.d. 24,6 b.d. b.d. b.d. Niemcy 24,0 27,5 30,0 3,5 6,0 2,5 Polska 22,8 23,8 25,5 1,0 2,7 1,7 Portugalia 24,9 25,8 27,9 0,9 3,0 2,1 Rumunia b.d. 22,9 25,0 b.d. b.d. 2,1 Słowacja 22,6 23,0 26,1 0,4 3,5 3,1 Słowenia b.d. b.d. 28,2 b.d. b.d. b.d. Szwecja 25,7 27,2 28,4 1,5 2,7 1,2 Węgry 22,8 23,8 27,2 1,0 4,4 3,4 Wielka Brytania b.d. 28,3 30,0 b.d. b.d. 1,7 Włochy 25,0 28,0 29,9 3,0 4,9 1,9

b.d. - brak danych. Brak danych dla Malty, (*) - dane za 2007 r. dla Włoch; za 2006 r. dla Belgii, Francji, Wielkiej Brytanii; za 2005 r. dla Danii.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych OECD,

http://www.oecd.org/document/4/0,3746,en_2649_34819_37836996_1_1_1_1,00.html (dostęp 20.10.2011 r.)

Na podobne tendencje wskazują dane dotyczące średniej wieku kobiet rodzących dzieci w krajach Unii Europejskiej. Jedynie na przestrzeni dziesięciu lat, tj. w okresie 1999-2009, średnia wieku kobiet rodzących dzieci wzrosła, przeciętnie rzecz biorąc, o rok i trzy miesiące (tabela 2.8.).

Tabela 2.8. Średnia wieku kobiet rodzących dzieci w krajach Unii Europejskiej w latach 1999 i 2009

Kraj 1999 2009 ^{Różnica pomiędzy} latami 2009 i 1999 Austria 28,15 29,67 1,52 Belgia 28,76 29,58 0,82 Bułgaria 24,67 26,61 1,94 Cypr 28,59 30,4 1,81 Czechy 26,86 29,43 2,57 Dania 29,62 30,51 0,89 Estonia 26,51 29,05 2,54 Finlandia 29,57 30,12 0,55 Francja 29,3 29,91 0,61 Grecja 28,92 30,22 1,3 Hiszpania 30,65 31,04 0,39 Holandia 30,28 30,74 0,46 Irlandia 30,32 31,22 0,9 Litwa 26,47 28,6 2,13 Luksemburg 29,34 30,66 1,32 Łotwa 27,12* 28,44 1,32 Malta 28,77 29,17 0,4 Niemcy 28,80** 30,23 1,43 Polska 27,28 28,61 1,33 Portugalia 28,54 29,71 1,17 Rumunia 25,54 26,94 1,4 Słowacja 26,38 28,48 2,1 Słowenia 27,98 29,95 1,97 Szwecja 29,8 30,69 0,89 Węgry 27,03 29,07 2,04 Wielka Brytania 28,4 29,42 1,02 Włochy 30,34 31,18 0,84 (*) dane za 2002 r. (**) dane za 2000 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Eurostat.

Obecnie w większości krajów Unii Europejskiej można zaobserwować niekorzystne zmiany demograficzne, polegające na zmniejszeniu się liczby osób w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym oraz na zwiększeniu się liczby osób w wieku poprodukcyjnym. Wedle danych Eurostatu w 2030 r. liczba ludności w wieku produkcyjnym w krajach Unii Europejskiej ulegnie zmniejszeniu o około 20,8 mln, a więc o 7% w porównaniu z 2005 r.⁴²⁸ Zgodnie z przewidywaniami, w 2050 r. liczba

428

Podobne tendencje demograficzne można było zaobserwować w trakcie rewolucji przemysłowej w Europie w XIX w. W krajach Europy Zachodniej zmalały wówczas współczynniki dzietności. Jedno z wyjaśnień mówi, iż zaczęto wówczas traktować dzieci jako obciążenie finansowe a nie jako kapitał. A. Gwiazda, Zmiany demograficzne w krajach Unii Europejskiej – wyzwania dla polityki, “Wspólnoty Europejskie”, nr 10(179), 2006, s. 25.

osób w wieku poprodukcyjnym wzrośnie w krajach Unii Europejskiej do 135 mln, w porównaniu z 75 mln w 2005 r.⁴²⁹

W literaturze można znaleźć rozmaite wyjaśnienia spadku dzietności w Europie. Niektóre podkreślają znaczenie czynników egzystencjalnych i priorytetowe traktowanie kariery zawodowej i rozwoju osobistego przez osoby w wieku produkcyjnym⁴³⁰. Inne zaznaczają, że w związku ze wzrastających udziałem kobiet aktywnych zawodowo, jedynym sposobem na zapewnienie większego przyrostu naturalnego jest umożliwienie godzenia obowiązków zawodowych i życia rodzinnego. Dalsze zmniejszanie nierówności płci w ramach rynku pracy jest bowiem kluczowe dla rozwiązania problemu starzenia się społeczeństw i dla utrzymania stabilności systemu emerytalnego⁴³¹.

Oznacza to szczególne zadanie dla polityki społecznej państwa, polegające na prowadzeniu odpowiedniej polityki rodzinnej i polityki zatrudnienia, w tym stworzenie mechanizmów sprzyjających zatrudnianiu kobiet posiadających dzieci i zapewnianiu odpowiedniej sieci pozarodzicielskiej opieki nad dziećmi. Zadanie to jest istotne także z uwagi na wzrastającą konkurencyjność rynku pracy i wymagania pracodawców związane z koniecznością ciągłego doskonalenia zawodowego. Konflikt pomiędzy wymogiem dyspozycyjności a czasem koniecznym do opieki nad dzieckiem jest częstą przyczyną rezygnacji z posiadania dzieci⁴³².

429

Ibidem, s. 27. 430

Por. R. Disney, Can we afford to grow older? A Perspective on the economics of aging, MIT Press, Cambridge 1996, s. 14-16, cyt. za: A. Gwiazda, Zmiany demograficzne …, op. cit., s. 25.

431

K. Daly, Gender Inequality, Growth and Global Ageing, Goldman Sachs Global Economics Paper, kwiecień 2007, cyt. za: A. Wittenberg-Cox, A. Maitland, Kobiety i ich wpływ na biznes. Nowa rewolucja

gospodarcza, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2010, s. 29.

432

Rozdział 3. Uwarunkowania aktywności zawodowej i pozycja kobiet w