Uwarunkowania pozycji kobiet na rynku pracy w teorii ekonomii

Na współczesną myśl ekonomiczną oraz rozumienie sytuacji kobiet na rynku pracy miały wpływ prace autorów heterodoksyjnych, spoza głównego nurtu ekonomii. Próbę analizy charakteru czynników mających wpływ na sytuację kobiet na rynku pracy podejmuje teoria ekonomii instytucjonalnej, tzw. instytucjonalizm oraz nowy instytucjonalizm (inaczej nowa ekonomia instytucjonalna).

Instytucjonalizm nie rozwijał jednej doktryny naukowej. Przedstawicieli ekonomii instytucjonalnej łączył sprzeciw wobec ortodoksyjnej ekonomii, a więc ekonomii klasycznej i neoklasycznej²¹⁵. Zasadnicze założenia instytucjonalizmu odnosiły się do idei A. Smitha i traktowania ekonomii jako nauki społecznej oraz do poglądów F. Hayeka i przekonania, że „wyjaśnianie zjawisk ekonomicznych wymaga

interdyscyplinarnej perspektywy badawczej”²¹⁶.

Zmiany ekonomiczne i społeczne, które zaszły na przełomie XX i XXI w.²¹⁷ ujawniły silne związki pomiędzy gospodarką, polityką, logiką zmian społecznych i kulturą (a więc tymi elementami, które znajdowały się poza obszarem zainteresowań ekonomii sformalizowanej), doprowadziły do wzrostu zainteresowania podejściami obecnymi w heterodoksyjnych nurtach ekonomii, a więc w niemieckiej szkole historycznej, marksizmie i instytucjonalizmie²¹⁸.

Przedstawiciele instytucjonalizmu sprzeciwiali się, ich zdaniem nadmiernie, sformalizowanej ekonomii neoklasycznej opartej na dedukcji i koncepcji homo

oeconomicus²¹⁹. Postulowali włączenie do teorii innych, pozaekonomicznych wartości. Sprzeciw wobec ekonomii neoklasycznej dotyczył skoncentrowania jej analizy ekonomicznej na stanie równowagi gospodarczej, która stanowi wynik działania

215

Zasadnicze założenia ekonomii instytucjonalnej rozwinęły się w Stanach Zjednoczonych, na przełomie XIX i XX w. Za najwybitniejszych przedstawicieli amerykańskiego instytucjonalizmu uznaje się takie osoby jak T. Veblen, J. R. Commons, W. C. Mitchel, C. E. Awers, A. Gruchy, J. K. Galbraith i G. Myrdal.

216

J. Godłów-Legiędź, Współczesna ekonomia. Ku nowemu paradygmatowi?, C. H. Beck, Warszawa 2010, s. 9.

217

M.in. rozpad Związku Radzieckiego, przemiany ustrojowe w Europie Środkowej, światowy kryzys gospodarczy.

218

Zdaniem J. Godłów-Legiędź przyznanie Nagrody Nobla takim ekonomistom jak: J. Buchanan, R. Coase, D. North i R. Fogel oznaczało aprobatę dla nowego podejścia w ekonomii głównego nurtu, J. Godłów-Legiędź, Współczesna ekonomia …, op. cit., s. 39.

219

racjonalnych i doskonale poinformowanych podmiotów gospodarczych, dążących do optymalizacji swoich celów w ramach określonych zasobów i danych warunków²²⁰.

Zdaniem instytucjonalistów, skoncentrowanie się na hipotetycznym stanie równowagi, wyeliminowanie aspektów instytucjonalnych oraz przyjęcie hipotezy racjonalnych oczekiwań było zawężeniem perspektywy ekonomii²²¹. Instytucjonaliści wyraźnie odrzucali koncepcję równowagi, racjonalnego zachowania, natychmiastowych dostosowań i doskonałej informacji. Posługiwali się zamiast tego koncepcją zachowania grupowego, na który mają wpływ tradycja i przyzwyczajenie²²². Akcentowali znaczenie społecznych interakcji wraz z ich historycznymi uwarunkowaniami.

Zdaniem T. Veblena koncepcja równowagi głoszona przez ortodoksyjnych teoretyków była „z założenia normatywna, albowiem bez dowodu wnioskowali oni o

tym, że równowaga jest zjawiskiem dobrym a wyniki działania rynków w stanie równowagi są korzystne społecznie”²²³. T. Veblen twierdził, że teoria ortodoksyjna jest zbyt „atomistyczna w swoim podejściu”²²⁴, „stara się bowiem zrozumieć gospodarkę

jako całość przez postępowanie wychodzące z analizy jej części”²²⁵. Właściwe podejście do zrozumienia gospodarki powinno natomiast pochodzić od zrozumienia kultury, gospodarki, społeczeństwa oraz ludzkich utartych poglądów²²⁶.

T. Veblen, J. R. Commons i W. C. Mitchel²²⁷ podkreślali zmienną naturę instytucji gospodarczych, zwyczajów i norm oraz uważali, że wartość rynkowa, czyli cena, jest zależna od wartości społecznych²²⁸. Zaproponowali w związku z tym nowe formy analizy dla aktualnych problemów, w tym ekonomicznej dyskryminacji²²⁹. Łączyła ich wiara w możliwość interwencyjnej polityki państwa w celu poprawy dobrobytu jednostek.

Ekonomiści instytucjonalni traktowali zachowania ekonomiczne jednostek jako specyficzne dla danego miejsca i czasu, nie tak jak przedstawiciele ekonomii

220

J. Godłów-Legiędź, Współczesna ekonomia …, op. cit., s. 20. 221

Ibidem, s. 21. 222

M. Blaug, Metodologia ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 173. 223

H. Landreth, D. C. Colander, Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 354. 224 Ibidem, s. 364. 225 Ibidem, s. 364. 226 Ibidem, s. 364. 227

S. Tsuru, Institutional Economics Revised, Cambridge University Press, 1993, s. 50-52. 228

A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Kobiety i instytucje …, op. cit., s. 18. 229

J. Dorfman, The Background of Institutional Economics, w: Institutional Economics: Veblen,

Commons and Mitchell Reconsidered, red. J. Dorfman, University of California Press, Berkley 1964, s. 9,

klasycznej, czyli jako niezależne i uniwersalne²³⁰, stąd ich postulat zastąpienia koncepcji równowagi ekonomicznej koncepcją „złożonego systemu gospodarczego,

który podlega historycznemu procesowi gospodarczej i kulturowej ewolucji”²³¹.

W koncepcji przedstawicieli instytucjonalizmu, T. Veblena i J. R. Commonsa, kluczowe znaczenie odgrywają zbliżone do siebie pojęcia „instytucji” oraz tzw. „collective actions”, określane jako reguły, sposoby postępowania, postrzegane nierzadko jako oczywiste ze względu na znaczącą częstotliwość ich wykorzystywania. Mogą być one rozumiane także jako działania kolektywne, zestandaryzowane sposoby myślenia, zachowania, zwyczaje grup lub obyczaje ludzi oraz sposoby ujmowania zjawisk kierujących ludzkim życiem²³².

Według T. Veblena instytucje pochodzą z przeszłości, stanowią twór oparty na wówczas panujących warunkach, stąd nigdy w pełni nie przystają do wymogów rzeczywistości. Poprzez zmianę nawyków myślowych grup i jednostek w społeczeństwie struktura społeczna zmienia się i dostosowuje się do bieżącej sytuacji²³³.

Odnosząc powyższe stwierdzenie do sytuacji kobiet na rynku pracy można wnioskować, że obowiązujące normy, przepisy i przekonania dotyczące aktywności na rynku pracy i ułatwienia w godzeniu obowiązków zawodowych i rodzinnych, nie zawsze nadążają za obecnymi potrzebami uwarunkowanymi masową aktywizacją zawodową kobiet.

Od trzeciej dekady XX w. instytucjonalizm zaczął być postrzegany jako ginący kierunek myśli ekonomicznej²³⁴. Dopiero po II wojnie światowej instytucjonalizm ponownie zyskał na znaczeniu, głównie za sprawą ekonomistów takich jak G. Myrdal i J. K. Galbraith, którzy poszerzyli analizę zjawisk ekonomicznych o uwarunkowania polityczne, moralne, społeczne i etyczne²³⁵.

230

W. C. Neale, Economics becomes the study of the logic of economizing, and thus of maximizing, w:

Evolutionary Economics, T. 1, red. M. R. Tool, M. E. Sharpe, Inc., Armonk 1988, s. 230, cyt. za: A.

Zachorowska-Mazurkiewicz, Kobiety i instytucje …, op. cit., s. 30, 33. 231

P. Chmielewski, Nowa analiza instytucjonalna. Logika i podstawowe zasady, „Studia Socjologiczne”, nr 3-4, 1994, s. 32.

232

A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Kobiety i instytucje …, op. cit., s. 18, 19, M. Blaug, Teoria ekonomii

– ujęcie retrospektywne, PWN, Warszawa 2000, s. 744.

233

T. Veblen, Teoria klasy próżniaczej, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza S.A., Warszawa 1998, s. 150, 151, cyt. za: J. Godłów-Legiędź, Współczesna ekonomia …, op. cit., s. 66.

234

Wśród przedstawicieli podobnej opinii znaleźli się K. E. Boulding, P. A. Samuelson, M. Blaug, P. Mirowski oraz D. Ross. M. Blaug zarzucał instytucjonalistom m.in. brak wspólnej metodologii. M. Blaug, Metodologia ekonomii …, op. cit., s. 173, 174, A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Kobiety i

instytucje …, op. cit., s. 21.

235

Pojęcie „instytucji” stało się punktem wyjścia dla szkoły zwanej neoinstytucjonalizmem, nowym instytucjonalizmem lub nową ekonomią instytucjonalną²³⁶.

Obie szkoły charakteryzuje interdyscyplinarność; korzystają z dorobku różnych dyscyplin wśród nauk społecznych, tj. ekonomii, historii, socjologii, nauk politycznych oraz, dodatkowo w przypadku nowego instytucjonalizmu, z prawa, politologii i teorii organizacji²³⁷. Podobnie jak przedstawiciele instytucjonalizmu historycznego, tak i badacze w ramach nowego instytucjonalizmu zarzucają ekonomii neoklasycznej nadmierną abstrakcję i nieuwzględnianie tak istotnych, ich zdaniem, elementów jak: instytucjonalne granice działań gospodarczych, niepewność towarzysząca gospodarowaniu oraz ograniczona racjonalność zachowań ludzkich. Nowy instytucjonalizm przyjmuje „behawiorystyczne założenie o racjonalnej jednostce, która

postępuje maksymalizując własną korzyść”²³⁸, przy czym racjonalność ta jest ograniczona kulturowo²³⁹.

Nowy instytucjonalizm opiera się na założeniu, iż „instytucje w znacznym

stopniu kształtują możliwości (układ) wyboru dostępnego dla człowieka”²⁴⁰. Teoria neoklasyczna rzadko odnosi się do zwyczajów, tradycji, form działania państwa czy podmiotów gospodarczych, które „wpływają na organizację działalności ekonomicznej

społeczeństwa”²⁴¹.

Nowa ekonomia instytucjonalna, w przeciwieństwie do instytucjonalizmu historycznego, nie neguje dorobku ekonomii neoklasycznej, lecz pragnie rozszerzyć jej granice poprzez uwzględnienie instytucji. Instytucje są „stabilnymi systemami

utrwalonych i uznanych reguł”²⁴², „ograniczającymi bądź umożliwiającymi pewne

zachowania ludzkie, są regułami gry w społeczeństwie lub stworzonymi przez ludzi

236

Czołowi przedstawiciele tego nurtu to R. H. Coase, A. A. Alchian, H. Demsetz, H. Simon, O. E. Williamson, D. C. North, J. M. Buchanan, G. Tullock i M. Olson.

237

P. Chmielewski, Nowa analiza instytucjonalna …, op. cit., s. 32. 238

A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Kobiety i instytucje …, op. cit., s. 24. 239

J. Wilkin, Jaki kapitalizm? Jaka Polska?, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1995, s. 45, cyt. za: J. Godłów-Legiędź, Współczesna ekonomia …, op. cit., s. 69.

240

P. Chmielewski, Nowa analiza instytucjonalna. …, op. cit., s. 85-88, cyt. za: A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Kobiety i instytucje …, op. cit., s. 24.

241

„W ekonomii neoklasycznej altruizm został wypchnięty do sfery prywatnej, do gospodarstw domowych,

w których funkcje opiekuńcze przypisane są kobietom”. E. Charkiewicz, A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Feministyczny słownik pojęć z ekonomii, Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego, s. 8,

http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0064fem_slownik_ekonomia.pdf, http://www.ekologiasztuka.pl/think. tank.feministyczny (dostęp 06.05.2010 r.)

242

G. M. Hodgson, The Evolution of Institutional Economics. Agency, structure and Darwinism in

American Institutionalism, Routledge, London-New York 2004, s. 424, 425, cyt. za: J. Godłów-Legiędź, Współczesna ekonomia …, op. cit., s. 66

ograniczeniami, które kształtują ludzkie interakcje. W rezultacie kształtują wymianę międzyludzką: polityczną, socjalną i ekonomiczną. Zmiana instytucjonalna wpływa na sposób ewolucji społeczeństw. Stanowi klucz do zrozumienia zmiany historycznej”²⁴³.

D. C. North, dokonując próby wyjaśnienia mechanizmu zmiany społecznej, odrzucił neoklasyczne założenie o maksymalizacji zysków i użyteczności przez podmioty gospodarcze. Zwrócił uwagę na proces kształtowania przekonań. Jego zdaniem, to przekonania, tzw. „modele mentalne”²⁴⁴, i instytucje (a nie racjonalność) leżą u podstaw ludzkich wyborów. „Modele mentalne” dopuszczają różnorodność rozumienia oraz interpretowania przez jednostkę tej samej rzeczywistości²⁴⁵. Ludzkie zachowania są warunkowane zarówno przez przekonania racjonalne, jak i te nieracjonalne, wynikające z religii, mitów, stereotypów bądź uprzedzeń.

W literaturze można znaleźć dwa poglądy na temat trwałości instytucji. Pierwszy pogląd mówi, iż instytucje, jako tworzone przez ludzi, mogą być przez nich zmieniane w zależności od celów jakie pragną oni osiągnąć. Innymi słowy, człowiek, jako twórca instytucji społecznych, może wpływać na ich zmianę w czasie, może wpływać na politykę i wywoływać pożądane efekty w działalności gospodarczej²⁴⁶. Zgodnie z drugim poglądem, instytucje charakteryzują się stosunkowo niewielką zmiennością, przekaz międzypokoleniowy wpływa na ich trwałość i opór wobec zmian²⁴⁷.

243

D. C. North, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, New York 1997, s. 3, cyt. za:A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Kobiety i instytucje …, op. cit., s. 26.

244

„Modele mentalne” to „wewnętrzne wyobrażenia tworzone przez systemy poznawcze jednostki w celu interpretowania środowiska: instytucje są zewnętrznymi (wobec umysłu) mechanizmami, które jednostki tworzą, aby kształtować i porządkować środowisko”. A. Denzau, D. C. North, Shared Mental Models:

Ideologies and Institutions, “Kyklos”, nr 1, 1994, s. 4, cyt. za: J. Godłów-Legiędź, Współczesna ekonomia …, op. cit., s. 77, 78.

245

D. C. North, Understanding the Process of Economic Change, Princeton University Press, Princeton-Oxford 2005, s. 167.

246

A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Kobiety i instytucje …, op. cit., s. 28. 247

P. Chmielewski, Nowa analiza instytucjonalna. …, op. cit., s. 85, R. D. Putnam, R. Leonardi, R. Y. Nanetti, Making Democracy Work. Civic Tradition in Modern Italy, Princeton University Press, New Jersey 1993, s. 7, 8, S. Pejovich, Economic Analysis of Institutions and Systems, Kluwer Academic Publisher, Dodrecht - Boston - London 1997, s. 5, J. Godłów-Legiędź, Współczesna ekonomia …, op. cit., s. 68.

Instytucje mogą przybierać postać²⁴⁸:

• reguł formalnych, a więc konstytucji, statutów, prawa czy regulacji rządowych, które są narzucane zewnętrznie. Reguły formalne mogą być tworzone przez rządy, przedsiębiorstwa, organizacje. Określają one system polityczny, czyli strukturę hierarchii, władzę do podejmowania decyzji, prawa jednostek; system ekonomiczny,

• reguł nieformalnych, których geneza tkwi w doświadczeniach, tradycyjnych wartościach, zwyczajach, konwencjach i religii. Reguły nieformalne są przekazywane kolejnym pokoleniom poprzez naukę, naśladownictwo i wychowanie.

Reguły mogą się stać instytucjami, gdy zostają sformalizowane lub gdy społeczeństwo przyjmuje je jako nieskodyfikowane normy działania²⁴⁹. W celu zrozumienia reguł działania w danym społeczeństwie, należy określić instytucje (m.in. uregulowania prawne lub przekonania na temat roli państwa i jednostki), które tworzą dany porządek, system i układ sił. Aby zmienić sytuację, konieczna jest modyfikacja tradycji, norm i obyczajów charakterystycznych dla danego porządku, systemu bądź układu sił²⁵⁰.

Pomiędzy regułami formalnymi a nieformalnymi istnieje obustronna zależność, przy czym reguły nieformalne wydają się być bardziej trwałe i mniej elastyczne w czasie. Trwałość instytucji oznacza, że istniejące obecnie są w większym stopniu efektem wcześniejszych historycznych wyborów aniżeli bieżących oczekiwań jednostek²⁵¹.

Instytucjonaliści uważali, że wyznawane wartości przejawiają się w formalnych i nieformalnych regułach działania ludzi i w ten sposób, razem z zasobami kapitału i postępem technologicznym, oddziałują na efektywność ekonomiczną²⁵².

Podejście neoinstytucjonalne wskazuje na powody trwałości zjawisk dyskryminacyjnych w społeczeństwach. Dyskryminacja polega na działaniu jednej grupy społeczeństwa, która wcześniej narzuciła instytucjonalną strukturę pozwalającą separować i rozdzielać szanse, dochody i możliwości awansu wedle kryteriów innych

248

A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Kobiety i instytucje …, op. cit., s. 27. 249

Ibidem, s. 20. 250

Ibidem, s. 21. 251

J. Godłów-Legiędź, Współczesna ekonomia …, op. cit., s. 136, 137. 252

niż umiejętności, wykształcenie czy wysiłek²⁵³. Zbiorowe działania podejmowane w przeszłości doprowadziły do powstania instytucji w postaci obowiązujących modeli polityki społecznej oraz uregulowań prawnych o charakterze prorodzinnym, które kształtują koszty transakcyjne wynikające z łączenia pracy zawodowej i macierzyństwa. Nie istnieje możliwość samoczynnego zniknięcia zjawiska dyskryminacji. Zniesienie dyskryminacji jest uzależnione wyłącznie od interakcji pomiędzy grupami dyskryminowanymi i dyskryminującymi²⁵⁴.

O ile instytucje mogą mieć wiele źródeł, o tyle zasadnicze ramy dla funkcjonowania rynków i główną rolę w regulowaniu zachowania jednostek i grup społecznych tworzy państwo²⁵⁵. Zdaniem instytucjonalistów sposobem eliminacji dyskryminacji ze względu na płeć na rynku pracy jest skuteczna polityka prowadzona przez administrację publiczną, przedsiębiorstwa i zakłady pracy (w tym podejmowanie działań pozytywnych), która prowadzi do zmiany reguł formalnych w różnych wymiarach życia²⁵⁶. Niebagatelne znaczenie ma również kształtowanie reguł nieformalnych, w tym wartości, zwyczajów i praktyk.

253

B. Krug, Dyskryminacja kobiet: perspektywa neoinstytucjonalna …, op. cit., s. 60, 61, 64, 65, szerzej w: M. Manser, M. Brown, Marriage and household decision-making, “International Economics Review”, vol. 21, nr 1, 1980, s. 31-44.

254

B. Krug, Dyskryminacja kobiet: perspektywa neoinstytucjonalna …, op. cit., s. 60. 255

J. Wilkin, Jaki kapitalizm? …, op. cit., s. 118, cyt. za: A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Kobiety i

instytucje …, op. cit., s. 20.

256

A. L. Jennings, Discrimination, Economic Policies to Counter, w: The Elgar Companion to

Institutional and Evolutionary Economics, red. G. H. Hodgson, W. J. Samuels, M. R. Tool, Edward

W dokumencie Polityka na rzecz równości płci a sytuacja kobiet w szkolnictwie wyższym w Polsce na tle innych krajów Unii Europejskiej (Stron 46-53)