Innowacje, a zwłaszcza ekoinnowacje, są ważną determinantą rozwo ju gospodarki, ich wprowa dzenie do praktyki gospodarczej jest jednak przedsięwzięciem trudnym, wymagającym rozwiązań systemowych, odpowiedniej polityki i właściwych bodźców, zwłasz cza finansowych. Mając na uwadze wieloaspektowy wpływ procesów społeczno-ekonomicznych na środowisko, istotnym obszarem innowacji ekologicznych jest proces produkcyjny, rozumiany szeroko, począwszy od zaopatrzenia materiałowego aż do zbytu wyrobów i utylizacji odpadów. Wiadome już obecnie, że taniej i łatwiej jest stosować nowe technologie niż poszukiwać sposobów redukcji już powstałych zanieczyszczeń.
Do najczęściej wymienianych zalet wdrażania innowacji ekologicznych zaliczyć można [Romańczyk 2010]:
· atrakcyjność rynkową produktów oraz poprawę konkurencyjności przedsiębiorstwa; · powstawanie nowych rynków, a tym samym nowych miejsc pracy;
· minimalizowanie wykorzystania zasobów, w tym energii; · zapobieganie antropogenicznemu obciążeniu środowiska;
· zwiększenie stabilności gospodarczej, wynikającej ze zmniejszenia zależności przed-siębiorstw od zasobów naturalnych;
· mniejsze ryzyko (wynikające z zagospodarowania toksycznych odpadów w miejscu, gdzie zostały wytworzone, obniżenia podaży zasobów naturalnych oraz zmniejszenia ryzyka zaburzenia równowagi naturalnej przez nadmierne zużycie zasobów).
Przestawione powyżej zalety nie wyczerpują jednak listy korzyści wynikających z wdrażania rozwiązań technologicznych, zmniejszających presję na środowisko. Profity z ich wdrażania należy rozpatrywać z pozycji rachunku makroekonomicznego, zwraca-jąc szczególną uwagę na efekt kreacji zachodzący w całym łańcuchu wartości przedsię-biorstwa. Proces ten, ukierunkowany głównie na zwiększenie rentowności produktów, rozpoczyna się już w fazie projektowania, wymuszając tym samym rozwój sektora ba-dań i rozwoju, odpowiadającego w sposób bezpośredni za utrzymanie przewagi kon-kurencyjnej zarówno gospodarki, jak i przedsiębiorstwa. Dzięki temu może przyczynić się to do obniżenia ceny produktu, ciągłej zdolności adaptowania nowych lub znacznie
ulepszonych produktów do zmian zachodzących w otoczeniu. Szerokie wdrażanie pro-ekologicznych innowacji staje się warunkiem koniecznym dla firm chcących zwiększyć swoją konkurencyjność, sprostać wymaganiom klientów oraz zbudować wizerunek or-ganizacji odpowiedzialnej społecznie.
Do najważniejszych barier ekoinnowacji zaliczamy wysokie koszty ich wprowadze-nia, wynikające głównie z konieczności ponoszenia nakładów na badania naukowe oraz wdrażanie prototypów [Popławski 2015, ss.106–112]. Poważną przeszkodą może okazać się brak kompleksowej analizy kosztów i korzyści, wynikający z krótkookresowej kalkula-cji zysków, co powoduje mniejszą akceptację dłuższych okresów zwrotu inwestykalkula-cji. Moż-liwym jest ponadto spadek pozycji konkurencyjnej danej firmy na rynku ze względu na brak podobnych inwestycji w innych przedsiębiorstwach, np. technologie redukujące ilość odpadów.
Po stronie technologicznej można natomiast wyróżnić następujące bariery:
a) dostępność technologii dla specyficznych zastosowań; możliwości wdrożenia tech-nologii przy pewnych uwarunkowaniach oraz standardach projektowania procesów; b) brak alternatywnych substancji w celu zastąpienia substancji niebezpiecznych; c) wysoki stopień skomplikowania, związany z zastosowaniem technologii unieszkod-liwiania odpadów;
d) sceptycyzm w działaniu określonych technologii, a w związku z tym opór przed inwestowaniem [Popławski 2015, ss. 106–112].
Inne, bardziej schematyczne, ale i jednocześnie kompleksowe ujęcie, dzieli bariery na: · bariery prawne (niejasne i nieprzejrzyste przepisy, nieprzewidywalne zmiany przepi-sów, powodujące niepewność rynku i zniechęcające do inwestowania, nieprawidłowo ustalone standardy itp.);
· bariery ekonomiczne (brak środków finansowych w przedsiębiorstwie, brak finanso-wania zewnętrznego, wysokie koszty procesu innowacyjnego, duże ryzyko i niepewny zwrot inwestycji);
· bariery popytowe (niepewny popyt na rynku, rynek zdominowany przez istniejące przedsiębiorstwa, wypaczanie rynku interwencjonizmem w postaci subsydiów do rozwiązań uciążliwych dla środowiska, brak możliwości wyróżnienia produktu pod względem jego ekologicznej preferencyjności w związku z deficytem wiarygodnej informacji);
· bariery technologiczne (potencjał technologiczny, ograniczona dostępność techno-logii, przestarzała infrastruktura hamująca rozwój gospodarki);
· bariery sfery badawczo-rozwojowej (niedostosowanie działalności instytucji nauko-wo-badawczych do potrzeb innowacyjnych, niedostateczne finansowanie projektów badawczo-rozwojowych, brak wsparcia współpracy między nauką a przemysłem);
· bariery kadrowe (brak doświadczonej i wykwalifikowanej kadry, brak odpowiednich umiejętności menedżerskich i wiedzy technicznej, brak zdolności do zarządzania za-daniami związanymi z procesem ekoinnowacyjnym, niechęć do zmian, brak zdolności absorbowania rozwiązań opracowanych poza przedsiębiorstwem);
· bariery współpracy (brak odpowiednich dostawców, partnerów biznesowych, nie-dostateczna współpraca przedsiębiorstw z instytucjami naukowo-badawczymi, ogra-niczony dostęp do zewnętrznych informacji i wiedzy) [Ryszko 2014, ss. 129–130].
Kluczową rolę w rozwoju i wdrażaniu tak pojętej gospodarki odgrywać będzie właściwe inspirowanie (za pośrednictwem instrumentów rynkowych, systemu zachęt podatkowych i finansowych oraz kar prawnych, a także zapewnienia środków na cele badawcze i edukacyjne) i skoordynowanie prac, działań i wysiłków ośrodków badawczo- -rozwojowych, placówek oświatowych oraz biznesu i przemysłu. Aby nadążyć za rozwo-jem i wymaganiami współczesnego i wciąż rozwijającego się rynku, przedsiębiorstwa muszą wykazać się dynamizmem innowacyjnym. Polega on przede wszystkim na szu-kaniu doskonalszych i jednocześnie bardziej oszczędnych rozwiązań technologicznych, organizacyjnych oraz konstrukcyjnych w zakresie funkcjonowania przedsiębiorstwa.
Rola ekoinnowacji w kształtowaniu konkurencyjności
przedsiębiorstw
Corocznie dokonywana przez naukowców ocena konkurencyjności gospodarek na po-trzeby Światowego Forum Ekonomicznego, zaproponowała nową koncepcję zrównowa-żonej konkurencyjności. Zrównoważona konkurencyjność jest rozumiana jako instytucje państwa, w tym narzędzia polityki gospodarczej oraz inne czynniki ekonomiczne i poza-ekonomiczne, które sprawiają, że dany naród wykorzystuje swoje zasoby wydajniej niż inne kraje i jednocześnie umożliwiają utrzymanie stabilności społecznej i ekologicznej [Schwab 2014, s. 55].
Pojęcie „zrównoważonej konkurencyjności” nawiązuje do koncepcji zrównoważo-nego rozwoju, który – według definicji sformułowanej w latach 80. XX wieku – oznacza rozwój mający na celu zabezpieczenie potrzeb współczesnych bez ograniczania moż-liwości realizacji potrzeb przyszłych pokoleń [Czaja, Fiedor, Jakubczyk 1993, ss. 10–27]. Zrównoważona konkurencyjność nie jest jednak tym samym co zrównoważony rozwój i odnosi się do zasobów i instytucji danego kraju, które pozwalają na szybszy wzrost wydajności czynników produkcji przy jednoczesnym zachowaniu spójności społecznej i równowagi ekologicznej [Weresa 2016, ss. 293–311].
Koncepcja zrównoważonej konkurencyjności znalazła odzwierciedlenie w metodyce stosowanej do pomiaru tego zjawiska. Światowe Forum Ekonomiczne zmodyfikowało
w tym celu stosowany wcześniej globalny indeks konkurencyjności (GCI). Skorygowa-ny indeks GCI obejmuje, obok stosowaSkorygowa-nych dotychczas wskaźników ekonomiczSkorygowa-nych, wskaźniki opisujące zrównoważenie społeczne, jak i też wskaźniki zrównoważonego rozwoju środowiska naturalnego [Weresa 2016, ss. 293–311]. W celu pomiaru zrównowa-żonego wykorzystania środowiska wprowadzono trzy grupy miar:
a) skuteczność polityki ochrony środowiska (mierzoną za pomocą wskaźników od-zwierciedlających standardy dotyczące ochrony środowiska i stopień przestrzegania tych przepisów, a także wskaźników ochrony gruntów oraz liczby ratyfikowanych trak-tatów międzynarodowych dotyczących ochrony środowiska),
b) wykorzystanie zasobów odnawialnych (mierzone wskaźnikami dotyczącymi zmian poziomu wód, oczyszczania ścieków, zarybienia wód oraz zalesiania),
c) degradację środowiska (mierzoną zanieczyszczeniem powietrza, stężeniem CO2 itp.) [Global-competitiveness-report-2014-2015].
W kontekście nowej, szerszej interpretacji pojęcia „konkurencyjności”, również w nieco innym świetle należy postrzegać pojęcie innowacji uważanych współcześnie za główną siłę sprawczą konkurencyjności i element sprzyjający zwiększeniu dobrobytu, głównie ze względu na ich pozytywny wpływ na wzrost wydajności, głównie poprzez rozwiązania skutkujące efektywniejszym wykorzystaniem zasobów naturalnych. Nie istnieje jednak uniwersalny sposób na jej realizację. Wprowadzenie bardziej ekologicz-nych rozwiązań do strategiczekologicz-nych założeń przedsiębiorstwa może mieć różny przebieg w zależności od aktualnej polityki, poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego, syste-mu zarządzania czy posiadanych zasobów naturalnych. Z tych też powodów strategia rozwoju ekologicznego przedsiębiorstw wymaga zastosowania różnorodnych narzędzi, związanych zarówno z polityką gospodarczą państwa, nastawioną na poprawę kon-kurencyjności, jak też ukierunkowaną na motywowanie podmiotów dla optymalizacji metod zarządzania środowiskiem. Błędna polityka państwa może prowadzić do nie-doskonałości rynku, a w konsekwencji maksymalizacji zysku na poziomie mikroekono-micznym, kosztem strat generowanych przez społeczeństwo, będących konsekwencją internacjonalizacji kosztów zewnętrznych. Przedsiębiorstwo, dla osiągnięcia przewagi konkurencyjnej, powinno więc, stosując się do obowiązujących standardów środowi-skowych, produkować dobra spełniające coraz częstsze społeczne oczekiwania i cha-rakteryzujące się wysoką jakością ekologiczną. Może to w dłuższym okresie przełożyć się na poprawę konkurencyjności oraz rosnący trend sprzedaży dóbr wytwarzanych z respektowaniem norm i standardów środowiskowych. Przedsiębiorcy w procesach de-cyzyjnych coraz częściej decydują się uwzględniać założenia rozwoju trwałego i zrów-noważonego, celem którego jest nie tylko zapobieganie degradacji środowiska przy-rodniczego, ale również zachowanie przezorności ekologicznej, wyrażającej się redukcją
emisji zanieczyszczeń w stopniu wynikającym ze stosowania nowych technologii [Ko-żuch 2012, s. 339].
Podsumowanie
Postęp cywilizacyjny, jak też rosnący poziom świadomości ekologicznej społeczeństw, wymusza na producentach wprowadzanie innowacji w wytwarzanych dobrach. Trend dotyczący poprawy jakości jest ściśle zintegrowany z koncepcją produktu bezpiecznego dla środowiska. Obserwowana obecnie wyraźna tendencja wzrostu udziału produktów spełniających wymogi w zakresie wysokiej jakości, innowacyjności oraz norm i standar-dów ekologicznych uzależniona jest w dużym stopniu od kultury organizacyjnej przed-siębiorstwa oraz rynku nabywców. Innowacje bowiem, które dostarczają nowych warto-ści, powinny generować korzyści przede wszystkim dla klientów, którzy z kolei w wyniku interakcji zagwarantują wysoką rentowność przedsiębiorstwa.
Konkurencyjność przedsiębiorstwa jest system złożonym, na który wpływ mają określone czynniki zewnętrzne, wynikające z otoczenia ogólnego, regionalnego, a tak-że oddziaływania uczestników otoczenia konkurencyjnego, jak również czynniki we-wnętrzne, w tym zasoby przedsiębiorstwa, jego infrastruktura, efektywność i sprawność procesów organizacji i zarządzania.
Dyskusyjną kwestią pozostaje jednak samo pojęcie ekoinnowacji, zwłaszcza w kon-tekście powszechnie akceptowanej strategii zrównoważonego rozwoju. Przyjmując za-tem, że podstawowym celem strategii rozwoju państw, regionów czy przedsiębiorstw, jest takie komponowanie celów społeczno-ekonomicznych, które w sposób trwały nie naruszałoby zasobów środowiska, to można wnioskować, iż każda innowacja respektuje tę zasadę. Z tego też punktu widzenia bezzasadne zdaje się dodatkowe podkreślanie faktu, iż dana innowacja jest ekologiczna, gdyż z racji przyjętej koncepcji standardy te powinny być spełnione.
Bibliografia
Carrillo-Hermosilla J., Del Río P., Könnölä T. (2010), Diversity of eco-innovations: Reflections
from selected case studies,„Journal of Cleaner Production”, 18.
Czaja S., Fiedor B., Jakubczyk Z. (1993), Ekologiczne uwarunkowania wzrostu gospodarczego
w ujęciu współczesnej teorii ekonomii, Wyd. Ekonomia i Środowisko, ss. 10–27. Eco-innovation in Industry: enabling green growth (2011), OECD, Paris.
James P. (2001), Towards sustainable business? [w:] M. Charter, U. Tischner (red.), Sustainable
So-lutions, Greenleaf Publishing, Sheffield, ss. 579–591.
Kemp R., Pearson P. (2007), Final report MEI Project about measuring eco-innovation, UM-MERIT, Maastricht, 7.
Klima S. (2017), Rola rozwoju zrównoważonego w kształtowaniu konkurencyjności
przedsię-biorstw [w:] M. Maciejewski, W. Wach (red.), Handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków, ss. 215–226.
Kożuch M. (2012), Inwestycje ekologiczne a konkurencyjność przedsiębiorstw, „Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania”, nr 25, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków.
Ludwik-Pardała M. (2011), Perspektywy wykorzystania surowców węglowych w innowacjach
technologicznych, Prace Naukowe GIG, „Górnictwo i środowisko”, nr 4, ss. 73–86.
Matejuk M. (2009), Zarządzanie innowacjami ekologicznymi we współczesnym
przedsiębior-stwie [w:] R. Grądzki, M. Matejun (red.), Rozwój zrównoważony - zarządzanie innowacjami eko-logicznymi, Wydawnictwo Media Press, Katedra Podstaw Techniki i Ekologii Przemysłowej PŁ, Łódź, ss. 19–31.
Pomykalski A. (2008), Zmiany strategiczne a konkurencyjność przedsiębiorstw na rynku
global-nym [w:] A. Kaleta, K. Moszkowicz (red.), Zarządzanie strategiczne w badaniach teoretycznych i w praktyce, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu”, nr 20, ss. 304–306.
Popławski Ł. (2015), Ekoinnowacje – wybrane aspekty, „Problemy Rolnictwa Światowego”, t. 15 (XXX), z.1, ss. 106–112.
Romańczyk A. (2010), Ekoinnowacje, PARP, Warszawa,
Ryszko A. (2014), Motywacje i bariery działalności ekoinnowacyjnej przedsiębiorstw w Polsce, „Mo-dern Management Review”, Politechnika Rzeszowska, Rzeszów, ss. 129–130.
Strojny J. (2010), Wdrożenie systemu zarządzania potencjałem ekoinnowacyjnym
w przedsiębior-stwie [w:] L. Woźniak, J. Strojny, E. Wojnicka (red.), Jak budować przewagę konkurencyjną dzięki ekoinnowacyjności?, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa, ss. 35–59.
Weresa M.A. (2016), Innowacje a koncepcja zrównoważonej konkurencyjności – przypadek Polski, „Studia Prawno-ekonomiczne”, t. XCVIII, ss. 293–311.
Węgrzyn G. (2013), Ekoinnowacje w Polsce na tle krajów Unii Europejskiej, „Ekonomia i środowi-sko”, nr 3, ss. 138–148.
http://reports.weforum.org/global-competitiveness-report-2014-2015/introduction-3/, dostęp: 11.09.2018.