Linhartová w swojej twórczości wciąż eksperymentowała z podmiotem przemawiającym. Przemianom tego podmiotu Richterová poświęciła jeden ze swoich wczesnych esejów5, w którym pokazuje, że od ukrytego narratora poprzez narratora pośrednika i elementy metanarracyjne Věra Linhartová dochodzi do momentu w swojej twórczości, w którym nar-rator staje się postacią prawdopodobną. Podmiot, początkowo w rodzaju męskim, w późniejszych dziełach ukazuje się jako kobieta. W tym eseju są przywołane najczęściej cytowane słowa Linhartovej: „Stanu se sebou, stanu ‑li se řečí”.
Richterová przytacza dłuższy fragment tego tekstu. Brzmi on:
Jsem řečí.
Jsem řečí, stávám se řečí. – Ale neztotožňuji se s ní, nepřevtěluji se do ní, jsem stále také něco jiného než řeč. Teprve řečí se stávám sama sebou, řeč však přece nadále zůstává něčím ode mne odlišným, něčím, co setrvávajíc mimo mne, podstatně omezuje a nalezá svou podobu6.
Jestem mową, staję się mową, ale nie wcielam się w nią, ona pozostaje poza mną, znajduje swoją własną postać – mówi podmiot Linhartovej.
Zaakcentowane zostaje istnienie języka jako niezależnego bytu, ale rów-nież wpływ języka na istnienie podmiotu. Richterová w swoich esejach często powraca do motywu tożsamości podmiotu w kontekście języka.
Cały zbiór Místo domova jest w głównej mierze poświęcony systemowi językowemu i znakowemu.
W eseju Antropologická konstanta v estetice a v literatuře, pokazując relacje pomiędzy człowiekiem a językiem, Richterová daje przykład trojga różnych pisarzy: Věry Linhartovej, Milana Kundery i Bohumila Hrabala. Poszukują oni odpowiedzi na pytania o podmiot, który używa systemu języka, a który równocześnie jest przez ten system określany.
5 Napisany w 1974 roku esej Proměny subjektu v próze Věry Linhartovej. V: S. Rich‑
teRová: Slova a ticho. Praha 1991, s. 13–34.
6 v. LinhARtová: Meziprůzkum nejblíž uplynulého. České Budějovice 1964, s. 171, cyt. za: S. RichteRová: Slova…, s. 30.
Zajmują się problemami wkraczającymi w obszar semiotyki. Czeska badaczka pisze o tych autorach:
[…] sice hledají odpověď různými způsoby, ale vlastně shodným směrem:
u všech tří se totiž základní otázka užití a zneužití řeči konkretizuje jako historická, kulturní, psychologická a sémiotická problematika subjektu mluvícího a zároveň „mluveného” jistým jazykem, jistým systémem, jako problematika subjektu nejen „produkujícího” či „generujícího” řeč, nýbrž i řečí proměňovaného, zpředmětňovaného ve znak a „fungujícího” i nezávisle na vlastní vůli uvnitř řeči, uvnitř „systému” (kdy i mocenský systém funguje jako systém znakový) (M.d., s. 63).
Z jednej strony to podmiot posługuje się językiem jako narzędziem, z drugiej strony, jak pokazują to wymienieni czescy pisarze, jednostka pozostaje pod wpływem języka do tego stopnia, że to ona „jest mówiona”.
W podobnym duchu wypowiada się Umberto Eco, który napisał:
„Člověk i když věří, že mluví, je »mluven« pravidly znaků, jichž užívá”7. Richterová w eseju poświęconym Linhartovej zestawia twierdzenie Eco ze słowami pisarki, że nie jest jasne, czy to ja prowadzę mowę, czy to ona prowadzi mnie8. Takie ujęcie oznacza przemianę zarówno jednostki, jak i świata, ponieważ system językowy prezentuje zasady tego świata.
Również u Ajvaza znajdziemy odwołanie do takiego ujęcia języka.
Czeski autor, analizując powieść Neuromancer Williama Gibsona, zauważył, że podmiotem działań w tej historii był matrix, że celem działań było to, co miało być środkiem do tego celu, a tym, kto mówił za pośrednictwem ludzkich głosów, był sam język. Język wypowiada sam siebie (por. P.z., s. 116).
U Hodrovej znajdziemy nawiązanie do tak ujętej kwestii języka, kiedy autorka wspomina bohaterów Samuela Becketta, którzy stają się sobą jedynie poprzez mowę. Starają się oni rozpoznać swoją sytuację i odnaleźć swoją historię w słowach (por. C.m., s. 64–65).
Stanislav Hubík w swojej książce K postmodernismu obratem k jazyku pokazuje, w jaki sposób język funkcjonuje w epoce
postmo-7 u. eco: I problemi folosoficidel segno. In: Segno. Milano 1973, s. 138. Cyt. za:
S. RichteRová: Slova…, s. 32.
8 Por. ibidem.
dernizmu. Autor opisuje zwrot w stronę postmodernizmu jako zwrot w stronę języka. Odbywa się to poprzez naruszenie paradygmatu myślenia modernistycznego, rozproszenie centrum, językowe gry oraz igranie z dyskursem. Zakwestionowanie modernistycznego centrum było możliwe dzięki zachwianiu pozycji podmiotu. I to właśnie język, we-dług Hubíka, odegrał najbardziej znaczącą rolę w naruszeniu centralnej pozycji podmiotu:
Obrat k jazyku směřující k postmodernismu vytvořil argumentační struktury pro hlavní akty postmoderní rozumnosti, jimiž se tato rozumnost konsti-tuuje jako součást relativně nové kulturní konfigurace: rozptýlení subjektu a decentrování komunikace, obnovení plurality a heterogenity světa znaků a významů, rétorizaci filozofie a spekulace a z ní plynoucí eklekticizaci, relativizaci a konečně přeměnu lineárního světa polysémie v labyrint význa-mových/hodnotových sedimentů a kódu9.
Koresponduje to z wieloma motywami, które znajdziemy w tekstach czeskich eseistek. Rozproszenie podmiotu to jeden z głównych tematów twórczości Richterovej. W jej powieści Rozptýlené podoby można zna-leźć fragmenty, w których bohaterka modli się o kształt, który przyjmie tę formę i będzie nią10, albo odwrotnie, mówi, że traci zdecydowany kształt11. Czytamy jeszcze: „Chci se vypsat ze sebe, chci se vypsat do nebytí”12. Podmiot i rozważania o nim zajmują w tym tekście centralne miejsce.
Na rozproszenie podmiotu wskazuje Richterová w swoich analizach dotyczących tekstów Linhartovej. Akcentowanie wielości i heteroge-niczności świata znaków i znaczeń, a także relatywizacja i przemiana linearnego świata wieloznaczności, czyli aspekty, o których pisze Hubík, w dużej mierze są zależne od języka. Zajmując się więc językiem, badacze poruszają jedno z ważniejszych dla postmodernizmu zagad‑
nień.
Richterová zwraca uwagę na język, ponieważ jest on podstawowym
narzędziem komunikacji, jest on również zasadniczym elementem budu- 9 S. huBík: K postmodernismu obratem k jazyku. Boskovice 1994, s. 178.
10 Por. S. RichteRová: Rozptýlené podoby. Praha 1993, s. 29.
11 Por. ibidem, s. 56.
12 Ibidem, s. 86.
jącym tożsamość. Poświęca językowi wiele miejsca w swoich rozważa-niach. Analizuje teksty czeskich pisarzy i poetów właśnie pod względem języka, tego, co artyści przedstawiają za pomocą konkretnych środków językowych, bada metajęzyk i wielojęzyczność. W eseju Sémiotický vesmír porusza kwestię języka w odniesieniu do słów i komunikacji.
Słowo „wolność” jest inaczej rozumiane przez władze systemu totalitar-nego i ludzi, którzy z tym systemem się nie identyfikują lub wręcz nie zgadzają. Jeden z największych czeskich artystów XX wieku, Jiří Kolář, został aresztowany za napisane słowa. Paradoksem jest, że były to słowa prywatnego, niepublikowanego dziennika. W tym kontekście inaczej rozumiana „wolność” nabiera tragicznego wyrazu. Opisując zdarzenie z życia Kolářa, Richterová uświadamia czytelnikom, że jej rozważania nie są tylko teoretycznym wywodem, że „semiotyczna śmierć” miała realne odzwierciedlenie w społeczeństwie komunistycznym, że inaczej rozumiane słowa oznaczały realne zagrożenie. W zbiorze esejów Slova a ticho opisuje kolejne wydarzenie, list, który inny czeski artysta wysłał do Jeana‑Paula Sartre’a. Autor listu, Karel Kosík, pisał:
Jsem mrtev a nemohu se proto zúčastňovat vědeckých zasedání […] jako ten, který není a vlastně ani nikdy nebyl, nesmím uvádět v omyl čtenáře, a proto jsou všechny mé publikace v Československu vyřazeny z knihoven a mé jméno je vymazáno ze seznamů autorů13.
Kosík padł ofiarą manipulacji językiem i informacją. System totali-tarny jest w stanie posunąć się do wymazania danego nazwiska z życia publicznego.
Ostatni zbiór esejów Richterovej ze względu na dogłębną analizę języka jest pozycją niezwykle interesującą. Język został w niej przedstawiony jako integralna część ludzkiej egzystencji, jako system, wobec którego człowiek się ustosunkowuje, lecz także jako system, w którym człowiek żyje i który go bezpośrednio określa. Autorka przygląda się problemowi języka z różnych stron, ukazuje różnorodne rozwiązania, po jakie sięgają pisarze i poeci, wspomina o językach obcych i poliglotyzmie, o tym, jak język ustanawia znaczenie, jak funkcjonuje w konkretnych tekstach i jak wpływa na tożsamość człowieka.
13 k. koSík, cyt. za: S. RichteRová: Slova…, s. 69.
Autorka kieruje naszą uwagę w stronę problemów tożsamości i proce-sów kulturowych. W eseju Totožnost člověka ve světě znaků czeska ba-daczka analizuje poczucie tożsamości zarówno pod względem znaku, jak i języka. Przedstawia czytelnikom język dzieł poszczególnych autorów.
Charakterystyczne dla stylu Richterovej jest zaprezentowanie poetyki pisarzy, których dzieła opisuje również w innych tekstach. Dlatego wśród analizowanych twórców powtarzają się nazwiska Kundery, Linhartovej i Hrabala. Niektóre z esejów są w całości poświęcone ich twórczości14, w innych nazwiska te przytaczane są, by zobrazować dany motyw czy problem, jeszcze w innych są one tylko wspominane w celu wzmocnienia prezentowanych argumentów.
Esej z tomu Slova a ticho dotyczący tożsamości człowieka w se-miotycznym świecie należy do grupy tekstów, w której troje twórców stanowi materiał przykładowy dla opisu kształtowania się tożsamości.
Richterová na początku uzasadnia swój wybór w ten sposób:
Spisovatelé rozdílní, takřka nesrovnatelní, v mnohém protihůdní, scházejí se nad onou rozehranou partií, ve které jde o to, mluví ‑li člověk anebo je
„mluven” a jakým jazykem15.