• Nie Znaleziono Wyników

Faktem  jest,  że  do  określenia  tożsamości  konieczne  jest  wyznaczenie  jakichś  granic.  Nie  muszą  to  być  granice  państwa,  ale  takie,  które  są  w stanie objąć na przykład daną grupę społeczną. Znamy z historii Pol-ski i Czech sytuacje, kiedy naród nie miał swojego terytorium, a jednak  udało  mu  się  zachować  tożsamość.  Poprzez  język  i  kulturę  dana  grupa  utożsamiała się z narodowością polską czy czeską. Norweski antropolog  Thomas  Hylland  Eriksen  w  swojej  publikacji  na  temat  antropologii  wielokulturowych społeczności zaznacza, że konieczne są granice men-talne, by można było mówić o tożsamości danej grupy: „Skupina může  vzniknout pouze pokud se vytvoří její hranice. To, co bude ohraničeno  a kudy bude hranice procházet, je v té chvíli otevřenou otázkou”17.

Nie  można  się  łudzić,  że  granice  są  jasno  wyznaczonymi  liniami. 

Walter Benjamin w słynnych Pasażach pisze, że granice są tym, co sta-bilizuje i wyraźnie przeciwstawia  je progom  – strefom przejściowym18. Anna  Zeidler ‑Janiszewska,  analizując  progi  i  granice  doświadczenia,  wskazuje na fakt, że we współczesnej sztuce „zdarzeniowej” „dominują  na ogół negatywne konotacje słowa »granica« związane przede wszyst-kim z dzieleniem, rozgraniczaniem […]. Zapomina się przy tym, że […] 

ustalenie granic może być niekiedy dobrodziejstwem, a ich przekraczanie  złem”19. Zazwyczaj tereny przygraniczne to obszary, do których zgłasza  pretensje większa ilość osób czy grup. Niektóre granice nachodzą na sie-bie i dany obszar kulturowy nie odpowiada terytoriom grup etnicznych20. Według Eriksena tożsamość jest relacyjna i sytuacyjna21 – definiuje się  w relacji wobec drugiego człowieka, wobec sytuacji.

17 t.h. eRikSen:  Antropologie multikulturních společností.  Praha–Kroměříž  2007,  s. 28.

18 Por. w. BenjAMin: Pasaże. Przeł. i. kAniA. Kraków 2005, s. 904.

19 A. zeiDLeR ‑jAniSzewSkA: Progi i granice doświadczenia (w) nowoczesności. „Teks-ty Drugie” 2006, nr 3, s. 21.

20 Por. t.h. eRikSen: Antropologie…, s. 58.

21  Por. ibidem, s. 68.

Czeski  filozof,  Miroslav  Petříček,  zastanawiając  się  nad  kategorią  granicy, również dotyka problemu relacyjności pewnych kategorii. Sama  granica  reprezentuje  siłę  centrum,  do  którego  należy.  Z  drugiej  strony  pogranicze, ze względu na swoje oddalenie od centrum, jest peryferyjne  i  jest  miejscem,  gdzie  siła  organów  centralnych  słabnie.  Granica  tylko  teoretycznie  jest  jasno  wyznaczoną  linią,  ponieważ  w  rzeczywistości  jest  to  cały  pas  graniczny,  a  granice  państwa  rzadko  pokrywają  się  z  obszarem  kulturowym.  To  na  granicach  najczęściej  rozgrywają  się  starcia pomiędzy różnymi centrami.

Maria  Dąbrowska ‑Partyka  w  swojej  książce  Literatura pogranicza, pogranicza literatury  wskazuje  na  stałe  napięcie  pomiędzy  dwoma  mechanizmami  obronnymi,  którymi  posługują  się  osoby  żyjące  na  pograniczu.  Jest  to  „kompensacyjne  wytworzenie  przez  peryferyjną  społeczność  świadomości  hybrystycznej”  oraz  „postawa  otwarcia,  realizowana  jako  próba  pozytywnego  spożytkowania  własnych  trau-matycznych doświadczeń”22. Dąbrowska ‑Partyka mówi o „świadomości  granicy,  świecie,  geografii  i  pejzażu  pogranicza”23  i  o  tym,  jaki  mają  one  wpływ  na  twórczość  poszczególnych  artystów.  Dla  jednych  jest  to  przekleństwo losu (Ivo Andrić), dla innych pogranicze, choć naznaczone  tragizmem, przedstawia pozytywną wartość (Günter Grass), jeszcze dla  innych  tereny  te  charakteryzują  się  tajemniczą  urodą  peryferii  (Hans  Helmut Kirst)24.

Niektórzy artyści w swoich tekstach bezpośrednio opisują problemy,  jakie  napotykają  mieszkańcy  terenów  przygranicznych.  Przykładem  może  być  twórczość  Jindřicha  Zogaty,  morawsko ‑śląskiego  pisarza  i  poety,  który  często  podejmuje  tematykę  związaną  z  pograniczem  polsko ‑czesko ‑słowackim.  Jego  powieść  Dřevěné pyramidy opowiada historię  ludzi,  którzy  żyli  na  terenie  Śląska  Cieszyńskiego  w  czasie,  kiedy zmieniano przebieg granic państwowych.

„Zbyla  hranice  mezi  státy.  Państwo.  Stát.  Dva  jazyky  má  Javořinka  a Jaworzynka. Takový jazyk má v hubě ještěrka. Světem vojny mezi lidi 

22 M. dąBrowskA ‑pArTykA:  Literatura pogranicza, pogranicza literatury.  Kraków  2004, s. 10.

23  Por. ibidem, s. 10–11.

24  Por. ibidem, s. 12.

vražený klín. […] Kam tě hranice odstrčila, tam uč se novým moresům  […]”25 – czytamy. 

Wyznaczona  oficjalnie  granica  nie  pokrywa  się  z  podziałem  na  Polaków  i  Czechów,  nie  znajduje  również  akceptacji  wśród  miejscowej  ludności. Dodatkowego, dramatycznego znaczenia zyskuje sztuczny po-dział w czasie wojny światowej. Bohaterowie Zogaty niszczą oznaczenie  granicy – drewnianą piramidę, bo w tym symbolu upatrują nieszczęścia. 

Wydaje się, że narzucone z zewnątrz granice nie rozdzieliły bohaterów. 

Obronili oni swoją tożsamość i równość dzięki tradycji oraz wierze26. Tereny pograniczne znajdują się pomiędzy, ponieważ dochodzą tu do  głosu co najmniej dwie kultury, prawo czasem rezygnuje ze swoich po-stanowień (np. sklepy bezcłowe), a jasno wyznaczona linia granicy gubi  się  w  realnej  krainie  geograficznej.  Struktura,  która  jest  wyznaczana  poprzez  zróżnicowanie,  w  przechodzeniu  pomiędzy  centrum  a  pery-feriami  rozmywa  się  i  pozostaje  jedynie  bycie  „pomiędzy”27.  A  owo 

„pomiędzy”  kwestionuje  problem  lokalizacji  i  terytorium,  stawia  pod  znakiem  zapytania  poczucie  pewności,  ponieważ  uzasadnione  staje  się  pytanie,  jaka  rzeczywistość  kryje  się  pomiędzy  przedmiotami.  Nasza  uwaga  jest  nieustannie  kierowana  w  stronę  materialnych  przedmiotów. 

Petříček  pyta:  „jaká  realita  se  skrývá  mezi  věcmi?  Realita  stále  ne-viděná, poněvadž naše pozornost se zdá být přitahována výlučně věcmi  samými, věcmi hmatatelnými, které jsou pro nás jakoby modelem toho,  co chápeme jako reálné, skutečné?”28.

Zwrócenie uwagi na przestrzenie graniczne pozwala na przekraczanie  granic również w badaniach literackich. Petříček pokazuje, że podstawa  w  postaci  teoretycznego  języka  pozwala  na  komunikację  także  pomię-dzy  dyscyplinami,  ponieważ  zjawiska,  takie  jak  linia,  granica,  różnica  i rama, występują w filozofii, teorii sztuki, socjologii, etnologii i innych  dziedzinach29.

25 j. zogAtA: Dřevěné pyramidy. Tišnov 1998, s. 15–16.

26 Por. D. šAjtAR: Nad dílem Jindřicha Zogaty. V: j. zogAtA: Dřevěné…, s. 293.

27 Por. M. peTříček: Myšlení obrazem. Praha 2009, s. 104.

28  Ibidem, s. 106.

29  Por. ibidem, s. 106.