• Nie Znaleziono Wyników

Daniela  Hodrová,  podobnie  jak  Toporow,  poświęca  wiele  uwagi  prob-lematyce  przestrzeni.  Rosjanin  rozważa  w  swojej  analizie  położenie  miasta,  jego  układ  wewnętrzny,  zorganizowanie  zabudowań  i  ułożenie  ulic. Głównie jednak zajmuje się przestrzenią mitopoetycką, podkreślając  jej odmienność w stosunku do przestrzeni zgeometryzowanej i homoge-nicznej11.  Jedna  z  publikacji  rosyjskiego  badacza  nosi  tytuł  Przestrzeń i tekst  i  jest  w  całości  poświęcona  zależnościom,  jakie  istnieją  między  tytułowymi zjawiskami. Toporow zastanawia się w nim nad przestrzenią 

„odzwierciedloną i wyrażoną w Słowie”12, nad oswajaniem przestrzeni,  nad  relacjami  między  nią  a  człowiekiem,  nad  jej  oznaczeniami.  Dalej  pokazuje  znaczenie  drogi,  opozycji  takich  jak  sacrum  i  profanum,  kul-tura i natura, przedmiotowość i personalność, początek i koniec, a także  relacji  góra  –  dół.  Autor  przedstawia  między  innymi  rozumienie  drogi  w różnych systemach religijnych.

11 Por. w. topoRow: Przestrzeń…, s. 18.

12  Ibidem, s. 34.

Podobnie  prezentują  się  kategorie,  którym  przygląda  się  Hodrová. 

Czeska  autorka  uwspółcześnia  te  rozważania,  uwzględniając  problemy  nowoczesnej  architektury  czy  łącząc  w  analizie  dorobek  rosyjskich  badaczy  z  chińskimi  myślicielami.  We  wszystkich  trzech  przypadkach  –  w  filozofii  Wschodu,  pismach  rosyjskich  semiotyków  oraz  esejach  Czeszki – pojawiają się takie elementy, jak koło, mandala czy centrum. 

Przy opisywaniu świata są to figury uniwersalne.

Znaczącą  rolę  w  tekście  petersburskim  odgrywa  architektura. 

Hodrová  konfrontuje  nowoczesne  budowle  ze  starymi  domami,  które  przemawiają  swoimi  historiami.  Pisarka  opisuje  współczesne  budynki,  w których z powodu nowoczesnych technik wentylacyjnych nie otwiera  się  okien.  To  niepozorne  zjawisko  prowadzi  do  poważnych  wniosków. 

Eseistka pokazuje, że otwarte okna umożliwiają komunikację, pozwalają  na  poznanie  wnętrza  tych  przestrzeni.  Przeszklone  wieżowce  odcinają  się  od  życia  ulicy,  lustra  szyb  odbijają  świat  zewnętrzny,  ale  nie  po-zwalają zajrzeć do środka. Komunikacja zostaje naruszona. Nowoczesne  rozwiązania  mają  jeszcze  inne  konsekwencje.  Miejskie  oświetlenie  eli-minuje cienie, ciemne uliczki i zakamarki, a jednorodność domów tłumi  indywidualność  (por.  C.m.,  s.  19–20).  To  także  wpływa  niekorzystnie  na komunikację.

Znakami  są  nie  tylko  pojedyncze  budynki,  ale  również  większe  całości  architektoniczne,  takie  jak  zabudowa  wzdłuż  ulicy,  osiedla,  w końcu całe dzielnice. Ich charakter determinuje Tekst Miasta. Topo-row przygląda się „humanizacji przestrzeni, nasyceniu jej elementami  antropologicznymi,  »zarażeniu«  jej  duchowością,  […]  stworzeniu  nowych obrazów przestrzeni typu ikonicznego i aktualizacji poziomu  metajęzykowego  w  opisach  przestrzennych”13.  Wyróżnia  pewne  mo- tywy, które sprawiają, że dana przestrzeń staje się mitopoetycka. Przy-kładem  może  być  geometryzacja  chaotycznej  przestrzeni  pojawiająca  się  w  tekstach  w  postaci  kwadratów,  płaszczyzn,  linii,  prospektów,  centrum, środka, kąta, liczby 4. Konstrukcje mitopoetyckie dalej cha-rakteryzują  się  płaskością  i  głębią.  Rosyjski  badacz  wskazuje  jeszcze  na  wiele  innych  cech  tego  typu  konstrukcji;  także  czeska  pisarka  zwraca  na  nie  uwagę.

13  Ibidem, s. 80–81.

Z  zagadnieniem  przestrzeni  wiąże  się  także  dychotomiczny  podział  na  centrum  i  peryferie.  Nie  wdając  się  w  roztrząsania,  na  ile  słuszny  jest ten podział, można jedynie przytoczyć słowa autorki, które ilustrują  ten problem w kontekście teorii Toporowa:

Praha si zachovala svůj středověky půdorys s volnou, negeometrickou kompo-zicí. Pro její starou část je charakteristické množství individuálních prostorů  a prostůrků, zákoutí, křívolakých uliček, průchodů. Tento půdorys je mnohem  dynamičtější  než  půdorys  symetrický,  kterým  se  obvykle  vyznačují  města  renesanční, klasicistní, ale také periferie, činžákové čtvrtě a sídliště, rostoucí  zpravidla podle šachovnicového schématu okolo historického jádra14.

Podział przestrzeni na uporządkowaną i chaotyczną, centrum i pery-feria,  symetryczność  i  przeciwstawiony  jej  obszar  z  zakamarkami  –  te  relacje są interesujące dla Hodrovej. Konfrontacja tych opozycji oznacza  dynamiczność,  rozwój,  przemiany.  W  relacjach,  które  nawiązują  tak  zróżnicowane  sfery,  autorka  upatruje  oryginalności  Pragi.  Używa  tych  kategorii,  żeby  opisać  między  innymi  zjawisko  rozrastania  się  urbani-stycznych układów:

Rituální střed ‑počátek, který byl východiskem starověkých měst, představoval  kombinaci  kruhu  se  čtvercem  […].  Není  patrně  náhoda,  že  spojení  týchž  geometrických figur je symbolem „opus alchemicum”, Velkého Díla: čtverec  symbolizuje živly, kruh jednotu. Město je zakládáno jako svého druhu „opus  urbanum”, kde čtverec odpovídá světovým stranám, kruh figuruje jako symbol  jednoty.  Počáteční  uzavřené  geometrické  figury  muselo  rostoucí  město  […] 

rozevřít.  Byly  tu  dvě  možnosti  –  rozevřít  město  šachovnicově  (opakuje  se  čtverec), nebo kruhově (počáteční kruh je obtáčen soustřednými kruhy) (C.m.,  s. 69).

Wymieniane  są,  wspomniane  już  przez  Toporowa,  kwadrat  i  koło  (a więc w podtekście i mandala). Daniela Hodrová do opisu Tekstu Mia-sta  wykorzystuje  opozycje,  które  się  uzupełniają  i  nakładają  na  siebie. 

Pierwiastek  uporządkowania  i  stabilności  przeciwstawia  pierwiastkowi  dynamiczności i nieświadomości. Kwadrat należy do świata, w którym  dominują zdecydowane, proste linie. Czeska badaczka określa ten świat 

14 D. hoDRová: Místa…, s. 102.

jako jangový, w przeciwieństwie do form zaokrąglonych, łuków i spirali. 

Korzysta  z  dorobku  filozofii  chińskiej,  w  której  pierwiastki  yin i yang występują jako pierwotne i przeciwne siły. Pomimo przeciwieństwa uzu-pełniają się, a także wciąż ulegają przemianie. Ich dynamiczny charakter,  jak również biegunowość, która wszak nie wyklucza jedności, są bardzo  pociągającą  propozycją  dla  postmodernistycznych  badaczy.  Hodrová  odnajduje w filozofii Wschodu kategorie, którymi może wzbogacić swoją  analizę:

Wizja, którą próbowali uchwycić twórcy cywilizacji chińskiej, to dynamiczny  obraz biegunowo zorientowanego świata przeciwieństw, w którym dopełniają  się one wzajemnie. Ten świat jest w wiecznym ruchu i zmianie (yi), ponieważ  przeciwieństwa  (yin ‑yang)  stale  przechodzą  jedne  w  drugie.  Człowiek  jest  pomiędzy  niebem  i  ziemią  jako  integralna  część  jednej  kosmicznej  całości. 

Nie  tylko  on  sam,  ale  i  wszystko  to,  co  jest  wynikiem  jego  aktywności,  też  jest  częścią  tego  jednego  świata.  Wszystko  jest  w  wiecznym  ruchu  i  wciąż  się rozwija, poczynając od początku – źródła – zarodka15.