jest jednym z najbiedniejszych państw UE, w ostatnich latach traci- traci-ła obywateli, którzy migrują w poszukiwaniu lepszych warunków życia, niska też

jest liczba urodzeń, co w efekcie spowodowało spadek populacji o prawie 2 mln, porównując lata 1990 i 2017. Charakterystyczna dla struktury własności zasobu mieszkaniowego była zmiana w postaci szybkiego wzrostu prywatnej własności kosztem zasobu publicznego. Wynikało to z prowadzonych procesów prywatyza-cji oraz reprywatyzaprywatyza-cji. Obecnie ok. 87% zasobu jest zamieszkiwanych przez pry-watnych właścicieli, a jedynie 2,5% przez najemców komunalnych. Niski poziom dochodów, szybki wzrost kosztów życia w połączeniu z niską jakością starego i zu-żytego zasobu mieszkaniowego (nieefektywnego energetycznie) spowodowały, że własność stała się dla wielu podmiotów obciążeniem, a nie uprawnieniem. Wiele osób często nie jest w stanie pokrywać kosztów niezbędnych prac remontowych wynikających z bardzo dużego zużycia technicznego budynków. Bułgaria jest na czele państw, w których zasób mieszkaniowy charakteryzuje się wysokim pozio-mem deprywacji mieszkaniowej oraz przeludnienia.

Do 2008 r. obserwowano szybki wzrost cen nieruchomości mieszkaniowych, jednak swoista bańka pękła w końcu 2008 r. Kryzys dotknął także sektor budow-lany i finansowy, banki stały się znacznie ostrożniejsze w udzielaniu kredytów hi-potecznych. Brak stabilności gospodarczej i politycznej odbija się m.in. w realizo-wanej polityce mieszkaniowej, problem braku dostępnych mieszkań o charakterze społecznym jest poważny, biorąc pod uwagę wzrost liczby niezamożnych gospo-darstw domowych. Osobną kwestią są nielegalne budowy, w szczególności reali-zowane przez Romów. W 2017 r. w Bułgarii wprowadzono nową strategię miesz-kaniową, której celem jest zrównoważona polityka mieszkaniowa, wyrażana przez pomoc dla najbiedniejszych, w tym w zakresie pokrywania kosztów ogrzewania oraz kosztów niezbędnych remontów.

Chorwacja18, poza problemami wynikającymi z transformacji ustrojowej, od-czuła także konsekwencje wojny, czyli konieczna była odbudowa zniszczonego zasobu. Podobnie jak w przypadku Bułgarii, zmniejszyła się populacja państwa. Analizując sytuację mieszkaniową, należy wspomnieć o dwóch podstawowych procesach, które ją kształtowały, czyli o prywatyzacji i reprywatyzacji. Spowodo-wały one zmianę struktury własnościowej – w 1991 r. zasoby społeczne stanowi-ły ok. 25% zasobu ogółem, obecnie ponad 90% zasobu jest zamieszkiwane przez prywatnych właścicieli. Pozostałości socjalistycznego prawa mieszkaniowego były widoczne przez wiele lat pomimo wprowadzenia zasad gospodarki rynko-wej. W 1996 r. wprowadzono nowe zasady, ale niemożliwe było całkowite odcięcie się od przeszłości. Konstytucja wskazuje, że obowiązki w zakresie zaspokajania 17 Liczba ludności w 1947 r. 7 mln, w 1979 r. 9 mln, w 2010 r. 7,5 mln; liczba mieszkań w 1956 r.

1,73 mln, w 1975 r. 2,33 mln, w 2011 r. 2,6 mln.

18 Liczba ludności w 1990 r. 4,8 mln, w 2010 r. 4,4 mln; liczba mieszkań w 1991 r. 1,5 mln, w 2011 r. 1,9 mln.

potrzeb mieszkaniowych obywateli spoczywają na samorządzie terytorialnym, państwo zostało niejako od nich uwolnione. Gminy nie posiadały jednak ani nie-zbędnej wiedzy ani zasobów do gospodarowania zasobem mieszkaniowym, stara-ły się więc ich pozbyć, wykorzystując rozdawniczą prywatyzację (na ogół płacono 10–15% wartości wykupowanego mieszkania). Co do zasady pieniądze uzyskane z prywatyzacji powinny służyć pokryciu kosztów budowy i remontów zasobów społecznych, tak się jednak na ogół nie działo. Zakłady pracy także pozbywały się zasobów mieszkaniowych. Obecnie poważnym problemem jest zły stan technicz-ny budynków i brak środków na remonty, które powintechnicz-ny być przeprowadzone na koszt właścicieli, czyli wspólnot mieszkaniowych. Rynek najmu prywatnego jest czę-ściowo ukryty, rynek najmu społecznego jest bardzo niewielki. Nie istnieje ogólno-krajowa strategia mieszkaniowa, przejawem polityki mieszkaniowej jest wprowa-dzenie programów wspomagających finansowanie budowy lub zakupu mieszkań na własność, wspiera się także budownictwo społeczne dla najbiedniejszych. Spe-cyficzna dla Chorwacji jest różnica w cenach nieruchomości położonych w atrak-cyjnych miejscach na wybrzeżu i w głębi kraju.

Czechy19, jeszcze jako część Czechosłowacji, przeprowadziły reprywatyzację na początku okresu transformacji, do 1993 r. większość postępowań była już zakończo-na. W 1994 r. wprowadzono nowe zasady odnoszące się do nieruchomości mieszka-niowych i wspólnot, toczyły się procesy prywatyzacyjne i przekształcenia prawno- -organizacyjne. Sytuacja mieszkaniowa Czech jest znacznie lepsza niż większo-ści państw postsocjalistycznych zarówno pod względem ilowiększo-ści, jak i jakowiększo-ści zasobu mieszkaniowego. Liczba właścicieli – użytkowników jest wysoka, ale nie przekracza 80%, ocenia się, że w zasobie publicznym pozostało 6–7% mieszkań [Lux 2017]. Kry-zys 2008 r. spowodował znaczne zmniejszenie aktywności budowlanej, jednak wzrost popytu w następnych latach i wzrost cen w dużych miastach spowodowały wzrost po-daży. Widoczny jest brak dostępnych mieszkań dla gospodarstw domowych w trud-nej sytuacji finansowej. Podstawowe cele polityki mieszkaniowej są określane na poziomie krajowym, ministerialnym, wskazuje się potrzebę zwiększenia dostępno-ści mieszkań dla gospodarstw domowych, obowiązek wspierania obywateli z nieza-spokojonymi potrzebami mieszkaniowymi, co oznacza potrzebę zwiększenia zasobu mieszkań społecznych. Podstawą prowadzonych działań jest strategia mieszkaniowa do 2020 r., brak jest jednak konsensusu w zakresie szczegółowych regulacji i trwają spory polityczne w odniesieniu do mieszkań społecznych. Stworzono specjalny pań-stwowy fundusz mieszkaniowy, który zajmuje się finansowaniem budownictwa na wynajem, remontów w szczególności bloków z wielkiej płyty i infrastruktury tech-nicznej. Młodzi ludzie mogą korzystać ze wsparcia w nabyciu pierwszych mieszkań.

Estonia20 nie istniała po drugiej wojnie światowej do 1991 r. jako odrębne państwo. Wyzwania, które przed nią stanęły dotyczyły odbudowy podstaw państwowości. 19 Liczba ludności w 1990 r. 10,3 mln, w 2010 r. 10,5 mln; liczba mieszkań w 1991 r. 3,7 mln,

w 2011 r. 4,1 mln.

20 Liczba ludności w 1990 r. 1,6 mln, w 2010 r. 1,3 mln; liczba mieszkań w 1991 r. 0,5 mln, w 2011 r. 0,5 mln.

Koncentrując się na rynku nieruchomości, należy podkreślić, że przeprowadzono prywatyzację, reprywatyzację i liberalizację obrotu prawami do nieruchomości. W okresie socjalistycznym istniała własność prywatna, ale dominowały miesz-kania państwowe. Cieszyły się popularnością, ponieważ były tanie (płacono ok. 20% rzeczywistych kosztów utrzymania), najemcy mieli silną pozycję, de facto ist-niała możliwość dziedziczenia, zamiany mieszkania. W 1989 r. ok. 21% populacji mieszkało w prywatnych domach i mieszkaniach, ok. 61% w zasobie państwo-wym. Transformacja ustrojowa bardzo szybko zmieniła te wielkości – w 2000 r. w zasobie społecznym mieszkało już tylko 4% populacji, obecnie ok. 1,7%. Było to wynikiem prowadzonej reprywatyzacji i prywatyzacji. Zakładano pierwszeństwo reprywatyzacji, wobec czego możliwy był zakup mieszkań najmowanych z zasobu publicznego, tylko jeśli nie było podmiotu uprawnionego do zwrotu lub nie chciał on nieruchomości. Generalnie reprywatyzacja zakładała zwrot w naturze. Aby poprawić sytuację najemców w reprywatyzowanych domach wielolokalowych za-strzeżono kontynuację umów najmu, początkowo na 3 lata, potem ten okres prze-dłużono o 5 i kolejne 5 lat. Prywatyzacja polegała na gratyfikacji w postaci bonów, za które można było nabyć prawo własności najmowanego lokalu, ta zasada obo-wiązywała do 1 grudnia 1994 r., od początku 1995 r. gminy mogły już swobodnie sprzedawać swój zasób mieszkaniowy na zasadach rynkowych. Po 2000 r. zaczął się budować prywatny rynek czynszowy, ale ze względów podatkowych funkcjo-nował on poza oficjalnym obiegiem.

W Estonii statystycznie nie występuje problem braku mieszkań, jednak w rze-czywistym rozkładzie popytu i podaży obserwuje się pustostany na terenach wiej-skich i niedobór w dwóch największych miastach. Ponadto, należy pamiętać o silnej emigracji i spadku liczby ludności. Nowe budownictwo mieszkaniowe ma niewielki rozmiar, natomiast budynki powstałe w okresie socjalistycznym nie były często remontowane przez dziesięciolecia i obecnie są bardzo zdegradowa-ne. Sama wysoka liczba mieszkań w stosunku do liczby mieszkańców nie oznacza więc, że problem mieszkaniowy nie istnieje.

Państwo wspiera własność poprzez instrumenty podatkowe, od 2015 r. wpro-wadzono wsparcie publiczne na działania remontowe. Problemem jest niedosto-sowanie wielkości mieszkań do wielkości gospodarstw domowych, te ostatnie są coraz mniejsze. Problemy mieszkaniowe silnie dotykają młodych ludzi, w szcze-gólności w dwóch największych miastach.

Łotwa21, podobnie jak Estonia i Litwa, nie była niezależnym państwem od zaję-cia terytorium przez ZSRR do przełomu ustrojowego. Niezbędne były procesy de-nacjonalizacji, reprywatyzacji i prywatyzacji, aby wprowadzić w życie nowe zasady społeczno-gospodarcze. W okresie socjalistycznym istniała własność prywatna, ale z licznymi ograniczeniami, najem zasobu publicznego był podstawową formą zaspokajania potrzeb mieszkaniowych. Koszty użytkowania były niskie, ponieważ 21 Liczba ludności w 1990 r. 2,6 mln, w 2010 r. 2,2 mln; liczba mieszkań w 1991 r. 0,9 mln,

państwo przejęło na siebie znaczącą część utrzymania zasobu. W okresie socja-listycznym zbudowano zasadniczą część zasobu mieszkaniowego. Nowe reguły ustrojowe i regulacje prawne wprowadzane od 1990 r. dotyczyły m.in.: ochrony prawa własności, zasad zwrotu nieprawnie przejętych nieruchomości, zasad naj-mu. Sąd Konstytucyjny stanął na stanowisku, że Łotwa jako państwo nie jest odpo-wiedzialna za działania podejmowane na jej terenie przez ZSRR, chodziło przede wszystkim o nacjonalizację i wywłaszczenia.

Jako zasadniczy element reformy przeprowadzono reprywatyzację, która miała osobną regulację w stosunku do terenów wiejskich i miejskich. Oddawano nieru-chomości, które zostały wcześniej przejęte na podstawie określonych przepisów, jeśli podmioty uprawnione składały wnioski o zwrot. Zmiany wywołane reprywa-tyzacją dotknęły najbardziej najemców w zwracanych domach wielomieszkalnych. Aby zapobiec drastycznym zmianom warunków najmu, ustalono na poziomie rządowym maksymalną wysokość czynszu, wymówienie umowy było możliwe, przede wszystkim jeśli właściciel chciał zamieszkać w danym lokalu. W 2007 r. Sąd Konstytucyjny uznał, że limity czynszowe łamią podstawowe prawa konstytucyjne.

Specyficzną cechą regulacji prawnej obowiązującej na Łotwie jest możliwość od-dzielenia prawa własności gruntu i budynku, przy czym oba prawa mogą należeć do osób prywatnych, które nie są współwłaścicielami nieruchomości. Wywołało to wiele problemów, m.in. spory o wysokość czynszu za korzystanie z gruntu, trud-ności w zakończeniu procesów reprywatyzacji i prywatyzacji. Prywatyzacja miała charakter kuponowy, obywatele otrzymywali bony, za które mogli nabyć własność nieruchomości, w tym zajmowanych na zasadach najmu mieszkań. W wyniku tych działań na Łotwie jest bardzo wysoki poziom własności, oficjalnie rynek czynszowy prywatny jest bardzo niewielki, nieoficjalnie działa w szarej strefie z powodów podat-kowych (unikanie podatków przez właścicieli udostępniających mieszkania). Zasób czynszowy społeczny jest dostarczany przez gminy, mają one obowiązek wspierać obywateli, którzy nie są w stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb miesz-kaniowych. Pomimo wysokich oficjalnych wskaźników liczby mieszkań na 1000 mieszkańców obserwuje się problem braku mieszkań dostępnych cenowo. Grupą, której to dotyczy, są przede wszystkim młodzi ludzie w miastach. Zasób mieszkań społecznych liczy mniej niż 1% zasobu ogółem. Pomoc państwa skierowana jest do właścicieli i potencjalnych właścicieli, ma postać przywilejów podatkowych dla kre-dytobiorców hipotecznych, remontujących własne mieszkania. Gminy mogą starać się o dofinansowanie w wypadku budowy mieszkań społecznych. Problemy dotyczą także jakości zasobu, który nieremontowany charakteryzuje się dużym zużyciem technicznym i niedostosowaniem do obecnych standardów życia.

Podobnie jak wcześniej opisane państwa, również Litwa22 musiała zmierzyć się ze stworzeniem instytucji niezależnego państwa na początku lat 90. Podstawową kwestią były stosunki własnościowe, w okresie socjalistycznym możliwa była wła-22 Liczba ludności w 1990 r. 3,7 mln, w 2010 r. 3,3 mln; liczba mieszkań w 1991 r. 1,3 mln,

sność prywatna, ale z licznymi ograniczeniami (np. przedmiotem własności pry-watnej mógł być dom do 130 m kw.). W 1991 r. wydano akty prawne określające zasady przeprowadzenia prywatyzacji i reprywatyzacji, starano się przeprowadzić te procesy szybko, ponieważ były niezbędne do stworzenia systemu gospodarki wolnorynkowej. Prywatyzację zakończono w zasadniczej części do 1993 r., narzę-dziem były otrzymane przez obywateli vouchery, którymi płacili m.in. za nabywa-ne mieszkania i innabywa-ne typy nieruchomości.

Reprywatyzacja okazała się być procesem bardziej skomplikowanym, niezbędne stało się wydanie uzupełniającej regulacji prawnej w 1997 r. Część nieruchomości oddawano w naturze, a jeśli nie było to możliwe, wypłacano odszkodowanie lub proponowano nieruchomości zamienne. Lokatorzy odzyskanych kamienic mogli liczyć na przyznanie im mieszkań w zasobach komunalnych lub mogli uzyskać działki budowlane.

Mieszkania społeczne przeznaczane są dla najbardziej potrzebujących, jest ich ok. 3% w zasobie całkowitym, czynsze są odgórnie regulowane. W oficjalnych sta-tystykach rozmiar rynku czynszowego prywatnego jest niewielki, wynika to z sza-rej strefy, która powstała, aby unikać płacenia podatków.

Występuje duże zróżnicowanie przestrzenne, zarówno jeśli chodzi o popyt, podaż, jak i ceny. Miasta uniwersyteckie, miejscowości uzdrowiskowe cieszą się wzmożonym popytem. Do 2007 r. notowano boom inwestycyjny i cenowy, następ-nie z powodu kryzysu ceny gwałtownastęp-nie spadły i kilka lat trwała stagnacja, która w ostatnich latach przekształciła się w ożywienie.

W założeniach polityki mieszkaniowej i w dokumentach rządowych obecnie nie faworyzuje się własności, wskazuje się na znaczenie sektora czynszowego, w szczególności w odniesieniu do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych młodych ludzi i konieczność aktywizacji sektora budownictwa. Działania państwa były i są skierowane na wspomaganie określonych grup obywateli w nabywaniu własności, jest to realizowane m.in. poprzez pomoc w spłacie kredytu mieszkaniowego ofero-waną rodzinom osiągającym dochody do określonego limitu, możliwość odliczeń podatkowych z tytułu spłaty odsetek kredytu mieszkaniowego, przy spełnieniu określonych warunków. Problemem jest brak mieszkań dostępnych, w szczegól-ności dla rodzin mniej zamożnych.

Rumunia23 jest państwem o najwyższym poziomie prawa własności mieszkań