-PRZESTRZENNA ORAZ JEJ PRZEKSZTAŁCENIA W GMINACH POWIATU ZGIERSKIEGO
5.3. Natężenie i kierunki przekształceń funkcjonalno -przestrzennych
Do zbadania natężenia i kierunków przekształceń wykorzystano metodę gęstości skupień z zastosowaniem nieparametrycznych estymatorów jądrowych kernel function (patrz: rozdz . 1 .2).
Na podstawie przeprowadzonych na potrzeby pracy analiz wyróżniono sześć grup kierunków zmian użytkowania ziemi, tj . przekształceń w kierun-ku: 1) terenów mieszkaniowych i o funkcjach mieszanych, 2) terenów usłu-gowych i przemysłowych, 3) terenów zieleni i rekreacji 4) użytków rolnych oraz terenów rolnych i terenów chowu, hodowli i obsługi rolnictwa, 5) nie-użytków oraz 6) terenów komunikacyjnych, infrastruktury technicznej i te-renów wojskowych . W celu wskazania obszarów występowania wszystkich typów przekształceń funkcji terenu oraz miejsc o największym udziale zmian użytkowania ziemi w określonym kierunku przeprowadzono analizę gęstości skupień .
Ryc . 5 .11 . Procentowy udział zmian użytkowania gruntów w badanych gminach powiatu zgierskiego w latach 2004–2014
Źródło: opracowanie własne
Zaobserwowane na badanym obszarze przekształcenia użytkowania ziemi miały zarówno charakter punktowy, jak i liniowy . Liniowy układ zmian odznaczał
się przede wszystkim wzdłuż autostrady A2, gdzie maksymalne wartości docho-dziły do 12% . Przy założonym promieniu przeszukiwania, wynoszącym prawie 3 km, zmiany te zaszły głównie w pobliżu węzłów Łódź Północ oraz Stryków . W mniejszym stopniu zaobserwować je można było w pobliżu węzła Emilia (ryc . 5 .11) . Przekształcenia te zachodziły jednak głównie w obrębie samego pasa drogowego oraz w jego bezpośrednim sąsiedztwie . Były zatem skutkiem realiza-cji inwestyrealiza-cji . Większe koncentracje zmian punktowych zaobserwowano w pół-nocnej części badanego obszaru, tj . na pograniczu gmin Zgierz, Głowno i Pią-tek, w południowo-zachodniej części gminy Parzęczew i w południowej części gminy Stryków . Co charakterystyczne, w przeciwieństwie do analiz kształtu oraz wielkości działek na mapie skupień nie odwzorowały się mniejsze prace związane z rozbudową pozostałych dróg .
Niewielki udział zmian terenów mieszkaniowych i o funkcjach miesza-nych (ok . 8% wszystkich zmian) przekładał się na ich rozkład przestrzenny . Zmiany użytków na tereny mieszkaniowe oraz o funkcjach mieszanych two-rzyły niewielkie koncentracje przestrzenne zjawiska (ryc . 5 .12) . Wyróżnić można kilka miejsc takich koncentracji: nowa zabudowa tego typu powsta-wała przede wszystkim w południowo-wschodniej części gminy Zgierz oraz w pobliżu węzła Zgierz i Stryków . Miejsca, w których można zaobserwować powstawanie terenów mieszkaniowych, zlokalizowane były przede wszyst-kim w południowej części gminy, pomiędzy Łodzią i Zgierzem . Mogło to wynikać z dobrej dostępności transportowej tych terenów do największych miast tej części Łódzkiego Obszaru Metropolitalnego . Po północnej stronie autostrady większe skupiska terenów zabudowy wystąpiły na północny za-chód od Strykowa, wzdłuż drogi wojewódzkiej DW708 . Rozwój użytków przeznaczonych na cele mieszkaniowe wystąpił również w pobliżu obrębu Sokolniki-Las, na pograniczu gmin Ozorków oraz Zgierz . Był to region silnie zurbanizowany, o dobrze rozwiniętej funkcji rekreacyjnej . Część zabudowy letniskowej tego typu została przekwalifikowana na mieszkaniową, dodatko-wo nowa zabudowa mieszkaniowa „przyklejała” się do zurbanizowanych już obszarów .
Większym, w porównaniu do terenów mieszkaniowych, stopniem koncen-tracji charakteryzowały się przekształcenia funkcjonalne w obrębie zabudowy przemysłowej i usługowej, które stanowiły ok . 5% wszystkich zmian (ryc . 5 .13) . Na badanym obszarze zauważono jednak mniejszą liczbę skupisk tego typu . Jed-no zlokalizowane było wokół węzła autostrady Stryków, a jego rozwój wynikał bezpośrednio z dobrej dostępności transportowej tego terenu oraz skutecznej polityki władz samorządowych gminy, przyciągającej inwestycje krajowe i zagra-niczne, drugi zaś – zlokalizowany był po północnej stronie Ozorkowa, w pobliżu DK91 . W obu przypadkach były to inwestycje terenochłonne, wymagające do-brej dostępności transportowej (hale magazynowe, centra logistyczne i zakłady przemysłu mineralnego) .
Ryc . 5 .12 . Procentowy udział zmian w kierunku terenów mieszkaniowych i o funkcjach mieszanych w badanych gminach powiatu zgierskiego w latach 2004–2014
Źródło: opracowanie własne
Ryc . 5 .13 . Procentowy udział zmian w kierunku terenów przemysłowych i usługowych w badanych gminach powiatu zgierskiego w latach 2004–2014
Przekształcenia użytków na tereny zieleni i rekreacji stanowiły niespełna 3% wszystkich zmian (ryc . 5 .14) i nie odwzorowały się w przestrzeni badanego ob-szaru . Jedyna widoczna zmiana wynikała z rozbudowy w pobliżu autostrady toru motocrossowego, istniejącego od drugiej połowy lat osiemdziesiątych (Moto-cross 2018) (ryc . 5 .14) . Rozwój zabudowy letniskowej był znacznie mniej wi-doczny i dominował w pobliżu dawnych miejscowości letniskowych, takich jak Jedlicze czy Grotniki .
Ryc . 5 .14 . Procentowy udział zmian w kierunku terenów zieleni i rekreacji w badanych gminach powiatu zgierskiego w latach 2004–2014
Źródło: opracowanie własne
Przekształcenia w kierunku użytków rolnych oraz terenu chowu, hodowli i obsługi rolnictwa stanowiły około 17% zmian (tab . 5 .4) i były w miarę równo-miernie rozłożone na badanym obszarze (ryc . 5 .15) . Wyższy udział zmian kon-centrował się w południowej części gminy Stryków, we wschodniej części gminy wiejskiej Głowno oraz w pobliżu autostrady A2 w gminie Parzęczew . W przypad-ku Strykowa był to obszar charakteryzujący się gorszym kształtem działek . Po drugie, zgodnie ze studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania prze-strzennego gminy Stryków w tej części ma biec południowa obwodnica miasta . Stąd tereny te nie były poddawane procesom intensywnej urbanizacji przestrzen-nej . Ze względu na dopłaty bezpośrednie część gleb położonych w północprzestrzen-nej czę-ści gminy została ponownie użytkowana rolniczo .
Ryc . 5 .15 . Procentowy udział zmian w kierunku użytków rolnych i terenów chowu, hodowli i obsługi rolnictwa w badanych gminach powiatu zgierskiego w latach 2004–2014
Źródło: opracowanie własne
Aż 40% przekształceń zaszło w grupie nieużytków, co dobrze odzwierciedla się w układzie przestrzennym tych zmian i wpływie autostrady na nie (ryc . 5 .16) . Można stwierdzić, że obecność autostrady w przestrzeni bardzo silnie wpłynę-ła na wzrost procentowego udziału nieużytków . Zależność ta jest szczególnie intensywna na terenie gmin Parzęczew oraz Stryków . Pomimo że nie ma ogra-niczeń prawnych co do możliwości użytkowania tych terenów na cele rolnicze, wielu właścicieli zdecydowało się porzucić wcześniejszy sposób użytkowania ziemi . Część terenów została również zakupiona i mogła być trzymana pod dal-szy rozwój inwestycyjny lub stać się przedmiotem spekulacji gruntami (patrz: rozdz . 4 .3) . Zarówno w bezpośrednim sąsiedztwie węzła Emilia, jak również wzdłuż drogi krajowej DK14 doprowadzającej ruch do węzła Stryków znaczne powierzchnie gruntów były wykupione przez przedsiębiorstwa specjalizujące się w obsłudze rynku nieruchomości . Na południe od autostrady znajdowało się również znacznie więcej gruntów rozparcelowanych i przygotowanych do sprze-daży na cele mieszkaniowe . W trakcie przekształcania ich na inną formę użytko-wania grunty te w żaden sposób nie były wykorzystywane . Zdecydowanie mniej nieużytków istniało na terenach leśnych oraz tradycyjnie uznawanych za rolnicze, tj . położonych w północnej i wschodniej części gminy wiejskiej Głowno, w pół-nocnej części gminy Parzęczew oraz w półw pół-nocnej części gminy Ozorków .
Ryc . 5 .16 . Procentowy udział zmian w kierunku nieużytków w badanych gminach powiatu zgierskiego w latach 2004–2014
Źródło: opracowanie własne
W grupie terenów komunikacyjnych, infrastruktury technicznej i terenów specjalnych zmiany dotyczyły przede wszystkim terenów komunikacyjnych . Te ostatnie stanowiły 10,77% na 10,81% wszystkich przekształceń (tab . 5 .4) . O ile tereny wojskowe oraz tereny infrastruktury technicznej nie uległy więk-szym zmianom w latach 2004–2014, budowa autostrad A1 i A2 oraz północnej obwodnicy Strykowa na drodze wojewódzkiej DW708 przyczyniła się do zna-czącego wzrostu terenów komunikacyjnych na badanym obszarze (ryc . 5 .17) . Oprócz przebiegu wspomnianych inwestycji w strukturze zaznaczył się znaczny wzrost tego typu obiektów na granicy gminy Zgierz z miastem Zgierz, wzdłuż drogi krajowej DK702 . Był to teren poddawany bardzo silnej urbanizacji prze-strzennej . Wraz z rozwojem zabudowy mieszkaniowej i kolejnymi parcelacjami gruntów intensywnie rozbudowano tam sieć drogową umożliwiającą dojazd do posesji .
Lasy stanowiły łącznie 15,33% wszystkich przekształceń przestrzennych i charakteryzowały się punktowym rozkładem przestrzennym (tab . 5 .4) . Naj-większy przyrost udziału lasów odnotowano w południowej części gminy Pa-rzęczew, co może wynikać z odchodzenia na tym obszarze od gospodarki rol-nej . Część odłogowanych w 2004 r . gruntów przekształciła się w użytki leśne (ryc . 5 .18) .
Ryc . 5 .17 . Procentowy udział zmian w kierunku terenów komunikacyjnych, terenów infrastruktury technicznej, terenów wojskowych w badanych gminach powiatu
zgierskiego w latach 2004–2014 Źródło: opracowanie własne
Ryc . 5 .18 . Procentowy udział zmian w kierunku użytków leśnych i terenów wód w badanych gminach powiatu zgierskiego w latach 2004–2014
Tab . 5 .6 . Kierunki przekształceń funkcjonalno-przestrzennych badanych gmin w latach 2004–2014 wyznaczone metodą Doi
Liczba obrębów Kierunki użytkowania ziemi Liczba obrębów Kierunki użytkowania ziemi 2004 2014 2004 2014 7 R R-L 2 R R-M 5 R R-N 1 L-N-R L-N-K-M 4 R-L L-R 1 L-R-N L-R-N-M 4 R-N R-N-L 1 N-M-K-R-Z-U N-M-K-U-Z-R 1 L-R L-R-N 1 N-M-R-P-K N-M-K-P 1 R-L R-L-N 1 N-M-Z-K-L-R N-M-Z-K-U 1 R-L-N L-R-N 1 N-R N-R-M 1 R-N N-R-L 1 N-R N-R-U-K 1 N-R-W N-K-R-W-L-M 1 N-U-P-K-B-M-R N-U-K-P-M 1 R-L-N-Z-M R-N-L-M-Z 1 R-N K-N 1 R-N N-R-K 1 R-N R-N-M-L 1 R-N-L R-L-N-Z 1 R-N-M R-M-N 1 R-N-P N-R-P-M 1 W-L-N-M-K W-L-N-M-K-Z
Tereny: B – mieszane, K – komunikacyjne, L – lasy, M – mieszkaniowe, N – nieużytki, P – przemysłowe, R – użytki rolne, U – usługowe, W – pod wodami, Z – tereny zieleni i rekreacji
Źródło: opracowanie własne .
Zaobserwowane na badanym obszarze pomiędzy 2004 a 2014 r . przekształ-cenia funkcjonalno-przestrzenne zachodziły nierównomiernie i doprowadziły do zmiany dominujących typów użytkowania ziemi w czterdziestu trzech obrę-bach ewidencyjnych, wyznaczonych metodą Doi (tab . 5 .6) . Przede wszystkim przyczyniły się do postępującej fragmentacji przestrzennej obrębów wybitnie rolnych, dzieląc stosunkowo jednolity obszar obejmujący w 2004 r . centralną i północną część gminy Parzęczew, północną część badanego obszaru w pozosta-łych gminach oraz północno-zachodnią część gminy miejsko-wiejskiej Stryków na kilka płatów połączonych wąskimi „klinami” (ryc . 5 .9, 5 .10) . W większości
przypadków zmiany dominujących typów użytkowania ziemi w poszczególnych obrębach odnosiły się do przekształceń pomiędzy formami użytkowania repre-zentującymi tereny niezurbanizowane, tzn . pomiędzy użytkami rolnymi, lasami i nieużytkami (tab . 5 .6, ryc . 5 .9, 5 .10) . Proces ten jest charakterystyczny dla pol-skich obszarów wiejpol-skich, w tym położonych w obszarach metropolitalnych, i za-chodzi szczególnie intensywnie w miejscach mniej przydatnych dla rolniczego użytkowania ziemi ze względu na jakość gleb .
Nieużytkowane gleby w badanym okresie celowo zalesiano, wykorzystując do-płaty unijne, bądź odłogowano . Część odłogowanych gruntów w wyniku sukcesji wtórnej ponownie utworzyło zwarte kompleksy leśne, co można było zaobserwo-wać zwłaszcza w przekształceniach funkcjonalnych obrębów położonych w gminie Stryków i Zgierz, na południe od autostrady A2 (ryc . 5 .9, 5 .10) .
Ryc . 5 .19 . Kierunki przekształceń przestrzennych użytkowania ziemi w badanych gminach powiatu zgierskiego w latach 2004–2014
Źródło: opracowanie własne
O ile wszystkie zmiany zaobserwowane na północ od dróg: DK91, DW708 i DK14, niezwiązane z urbanizacją przestrzeni przebiegały w kierunku prze-kształcania gruntów rolnych na lasy, o tyle na południe od wspomnianych wyżej ciągów komunikacyjnych, zwłaszcza w pobliżu miast, znacznie częściej w struk-turze użytkowania ziemi uwydatniało się odłogowanie użytków rolnych . Biorąc
pod uwagę, że w jednostkach tych jednocześnie następowały bardziej intensywne przekształcenia wielkości i kształtu parcel, można wnioskować, że wzrost udzia-łu nieużytków odnotowany w strukturze użytkowania ziemi obrębów w 2014 r . był rezultatem przeznaczenia tych terenów pod zabudowę . Nieużytki pojawiły się również w strukturze obrębów rozciętych pasem autostrady A2 . W tym wy-padku w oparciu o dotychczasową wiedzę można sądzić, że wzrost udziału nie-użytków w strukturze użytkowania ziemi mógł po części wynikać z oddzielenia pasem autostrady siedlisk od rozłogów .
Do ciekawych wniosków może prowadzić analiza rozmieszczenia obrębów ewidencyjnych podlegających urbanizacji przestrzennej (ryc . 5 .19) . Wyraźne zmiany udziału dominujących form użytkowania ziemi w latach 2004–2014, wy-znaczonych metodą Doi, koncentrowały się w strefie peryferyjnej badanych miast, w pobliżu węzłów autostradowych oraz wzdłuż najważniejszych szlaków transpor-towych . Wydaje się zatem, że istotną rolę we wzroście udziału terenów zurbani-zowanych pomiędzy 2004 a 2014 r . odegrały odległość od wiodących jednostek osadniczych oraz dostępność transportowa zarówno do Łodzi, jak i szlaków trans-portowych o charakterze tranzytowym . Przekształcenia w strefach peryferyjnych Głowna i Ozorkowa obejmowały przede wszystkim wzrost znaczenia funkcji mieszkaniowej oraz usługowej w strukturze funkcjonalnej obrębów, rzadziej zmia-na ta dotyczyła terenów komunikacyjnych . W Strykowie oraz po zachodniej stro-nie miasta, pomiędzy drogą wojewódzką DW708 a autostradą A2, w wyniku budo-wy autostrad A1 i A2 oraz obwodnicy Strykowa, budo-wyraźnym elementem struktury funkcjonalno-przestrzennej w 2014 r . zaczęły być tereny komunikacyjne, którym towarzyszył rozwój terenów usługowych o charakterze ekstensywnym (na przykład centra logistyczne) oraz – w mniejszym stopniu – terenów przemysłowych . Prze-kształcenia te odbywały się zwykle kosztem użytków rolnych i nieużytków . W ob-rębie Stryków 4 położonym najdalej na wschód miasta, w pobliżu autostrady A1 nieużytki stały się dominującym elementem struktury funkcjonalno-przestrzennej, stanowiąc rezerwę inwestycyjną miasta na wypadek dalszego rozwoju funkcji usług logistycznych i przemysłowych w gminie (załącznik 1) . O ile w pobliżu Strykowa funkcje mieszkaniowe pojawiły się wyłącznie w strukturze obrębu Stryków 2, nie-co oddalonego od autostrad A1 i A2, w latach 2004–2014 intensywnej zabudowie mieszkaniowej podlegały obręby sąsiadujące z większymi miastami i drogami po-prawiającymi dostępność transportową do metropolii oraz do wjazdów na auto-stradę . Obręby te były skupione wzdłuż drogi krajowej DK91, od granicy Zgierza przez węzeł autostradowy Emilia do granicy z gminą wiejską Ozorków oraz w nie-dalekiej odległości od granic Łodzi i Zgierza, na północ od drogi krajowej DK14 .