Sieć osadnicza

Podstawową strukturę sieci osadniczej badanego obszaru stanowiły trzy miasta liczące do dwudziestu pięciu tysięcy mieszkańców: Ozorków, Głowno oraz Stryków, dwieście dziewięć wsi, w tym Parzęczew – siedziba urzędu gmi-ny, oraz pozostałych dwadzieścia osiem jednostek, takich jak przysiółki, kolonie, leśniczówki i  osady . Badane jednostki osadnicze powiązane były z  większymi miastami położonymi w sąsiedztwie, tj . Łęczycą, Piątkiem, Łowiczem, Zgierzem oraz Łodzią . Łódź była przy tym miastem w największym stopniu wpływającym na powiązania funkcjonalne badanych gmin, czego dowodziły liczne badania, między innymi mobilności mieszkańców miast Łódzkiego Obszaru Metropoli-talnego (ŁOM) (Bartosiewicz, Pielesiak 2014) czy powiązań komunikacyjnych (Marszał, Pielesiak 2008, Pielesiak 2010, Wiśniewski 2015a, 2015b) .

Stryków i Głowno należą do miast średniowiecznych, które utraciły prawa miejskie w drugiej połowie XIX w . i ponownie odzyskały je w dwudziestoleciu międzywojennym . Oba ośrodki rozwinęły się wzdłuż traktu łączącego Stryków z Łowiczem . Trasa ta już na początku XIX w . uznawana była za jedną z ważniej-szych w sieci drogowej kraju . Zaliczona została do klasy dróg pocztowo-podróż-nych (Posten – Fahrende) . Stryków należał przy tym do jednego z ważniejszych węzłów transportowych w regionie (Liszewski 1965, 2001b) .

Głowno jest miastem położonym w  widłach rzek Mrogi oraz Mrożycy . Swój dynamiczny rozwój przestrzenny w  pierwszych dziesięcioleciach XX w .

zawdzięczało budowie Kolei Warszawsko-Kaliskiej . Linia kolejowa wybudowa-na w 1903 r . łączyła Kalisz z Łodzią, Zgierzem, Łowiczem i Warszawą, a jedną z jej stacji zlokalizowano w sąsiedztwie Głowna . Przyczyniła się ona do rozwo-ju przemysłu, w szczególności metalowego i maszynowego, w dwudziestoleciu międzywojennym . Równocześnie z rozwojem funkcji przemysłowej, ze względu na uwarunkowania środowiskowe oraz dogodne połączenia komunikacyjne, na obszarze dzisiejszego Głowna rozwijała się funkcja wypoczynkowo-letniskowa (Jakóbczyk-Gryszkiewicz 2002) . Miasto to charakteryzowało się do 1989  r . wysokim stopniem uprzemysłowienia . Gwałtowny spadek zatrudnienia w prze-myśle w okresie transformacji systemowej i restrukturyzacja przemysłu dopro-wadziły do istotnych zmian struktury funkcjonalno-przestrzennej miasta . Spadło również znaczenie Głowna jako miejsca letniskowego oraz wypoczynkowego (por . Liszewski 1987) .

Odmienną genezą powstania cechuje się Ozorków . Osada przemysłowa za-łożona na początku XIX w . z inicjatywy prywatnej na gruntach szlacheckich już w 1816 r . otrzymała status miasta prywatnego (Missalowa 1964, Suliborski i in . 2016) . Od początku swojego istnienia Ozorków rozwijał się jako ważny ośrodek przemysłu włókienniczego, w szczególności wełnianego (Missalowa 1964) . Mia-sto od 1921 r . powiązane było podmiejską siecią tramwajową z rdzeniem kształ-tującej się aglomeracji – Łodzią (Jażdżewska 2001) . Pomimo że ranga Ozorkowa zmniejszyła się pośród miast województwa łódzkiego (tamże), w 2014 r . wciąż był on jednym z ważniejszych ośrodków miejskich aglomeracji łódzkiej (Sulibor-ski i in . 2016) . Przeprowadzone w latach 1994–2008 oraz 2013–2014 badania wykazały dominującą rolę przemysłu w jego strukturze funkcjonalnej (tamże) . Spośród działalności usługowych miasto wykształciło istotne w  skali lokalnej funkcje administracyjne, handlowe, usług religijnych i edukacyjnych, komuni-kacyjne, kulturalne oraz rekreacyjne (tamże) . Było również dobrze skomuniko-wane ze stolicą ŁOM . Dostępność do Łodzi zapewniały zarówno wspomniana linia tramwaju podmiejskiego, stacja kolejowa położona na istniejącej od dwu-dziestolecia międzywojennego linii kolejowej nr 16 Łódź–Kutno oraz biegnąca wschodnią granicą miasta droga krajowa nr 91 relacji Częstochowa–Piotrków Trybunalski–Łódź–Toruń–Gdańsk (tamże) .

Spośród badanych jednostek osadniczych genezą miejską charakteryzuje się również Parzęczew . Jako jedyna z badanych miejscowości nie odzyskała na-danych jej w 1421 r ., a odebranych w drugiej połowie XIX w ., praw miejskich . Parzęczew nigdy w swojej historii nie rozwinął się na tyle znacząco, aby mógł od-grywać istotną rolę w lokalnej skali sieci osadniczej (por . Kulesza 2001) . W ana-lizowanym okresie Parzęczew znajdował się również z dala od głównej sieci dro-gowej i kolejowej kraju . Przez wieś przebiegały wyłącznie drogi powiatowe oraz niższych kategorii, a znajdująca się w pobliżu Parzęczewa od południowej strony autostrada A2 nie posiadała na obszarze gminy Parzęczew żadnego połączenia z lokalną siecią drogową .

Równocześnie z gwałtownym rozwojem przestrzennym i demograficznym Łodzi i  pobliskich miast badany obszar podlegał dynamicznemu rozwojowi osadnictwa rekreacyjnego i wypoczynkowego . Początkowo, w latach osiemdzie-siątych XIX w . osadnictwo to miało charakter rozproszony i powiązane było z ko-rzystnymi warunkami naturalnymi oraz dostępnością komunikacyjną terenów . Do I wojny światowej ukształtowały się bardziej zwarte obszary letniskowe, mię-dzy innymi w Głownie . W kolejnych latach poprawa dostępności do badanych obszarów podmiejskich, wynikająca z  budowy linii tramwajowej do Ozorko-wa w 1925 r ., reformy rolnej z 1925 r . oraz wzrostu zamożności społeczeństOzorko-wa w dwudziestoleciu międzywojennym, przyspieszyła procesy osadnictwa wypo-czynkowego . Nowe obiekty powstawały nie tylko w istniejących już miejscowo-ściach uznawanych za letniskowe, ale projektowano też nowe osiedla realizujące między innymi założenia howardowskiej koncepcji miasta ogrodu, na przykład Sokolniki-Las oraz po części Grotniki . Od lat sześćdziesiątych XX w . zaobserwo-wano kolejną fazę rozwoju funkcji wypoczynkowej obszarów podmiejskich Ło-dzi . Nowa zabudowa powstawała w bezpośrednim sąsiedztwie istniejących miej-scowości wypoczynkowych oraz na podzielonych na mniejsze działki gruntach rolnych . Intensywnej urbanizacji podlegały przede wszystkim miejscowości dobrze skomunikowane z Łodzią . Pod koniec lat osiemdziesiątych XX w . funk-cja turystyczna kształtowała się między innymi w Głownie, Sokolnikach-Lesie, Ustroniu, Jedliczu A, Rosanowie, Emilii, Łagiewnikach Nowych w gminie Zgierz oraz w Swędowie, Anielinie Swędowskim, Cesarce w gminie Stryków (Matczak 1986, Liszewski 1997, Makowska-Iskierka 2015) .

Funkcjonujące od dziesięcioleci miejscowości letniskowe odegrały istotną rolę w procesie suburbanizacji badanego obszaru . Były zarówno etapem pośred-nim w rozwoju funkcji typowo miejskich (Dziegieć 1995), jak również „jądrem” dalszej ekspansji zabudowy letniskowej zlokalizowanej w ich bezpośrednim są-siedztwie (Liszewski 1997) . Na początku analizowanego zakresu  czasowego badań zaobserwowano stopniowe wypieranie z miejscowości tradycyjnie uwa-żanych za letniskowe funkcji wypoczynkowych kosztem mieszkaniowych (por . Makowska-Iskierka 2015) . Znaczną koncentrację obiektów letnisko-wych w 2008 r . wciąż zachowały miejscowości zlokalizowane w gminie Zgierz: Ustronie, Jedlicze A oraz Jedlicze B, Grotniki, Swoboda, Dzierżązna, Ciosny, Je-żewo Lućmierz-Las, czy położone w gminie Stryków: Anielin Swędowski, Cesar-ka i Kolonia Dobieszków (Jakóbczyk-Gryszkiewicz i in . 2010) .

Jeszcze w drugiej połowie XVIII w . badany obszar charakteryzował się sto-sunkowo niskim rozwojem osadnictwa wiejskiego wyrażonym między innymi intensywnością zaludnienia i gęstością dróg . Początkowo osadnictwo kształto-wało się w sąsiedztwie Łęczycy, Zgierza oraz Łodzi . W rezultacie do początku XIX w . większe skupiska osadnictwa zlokalizowane były w paśmie pomiędzy Parzęczewem poprzez Ozorków po północną granicę Ozorkowa . Okres, w któ-rym analizowane tereny wchodziły w skład Prus Południowych (1795–1807),

przyniósł falę osadnictwa fryderycjańskiego mającego na celu germanizację oraz aktywizację gospodarczą zajętych terenów . W odniesieniu do badanego obszaru wsie tego typu powstawały w zachodniej oraz północnej jego części . Wśród nich wymienić należy: Tkaczewską Górę oraz Małogórne w  gminie Parzęczew, Mikołajew w gminie Zgierz oraz Aleksandrię w gminie Ozorków (Wójcik 2008a, Cepil 2017) .

Znaczna część osadnictwa wiejskiego kształtowała się od drugiej dekady XIX w . W okresie tym tworzono między innymi ulicówki oraz wielodrożnice, a  w  wyniku regulacji lub kształtowania zagospodarowania nowych obszarów – rzędówki (Wójcik 2008a) . Do I wojny światowej powstały między innymi wsie Emilia i Rosanów w gminie Zgierz czy Bartolin w gminie Stryków (Lamprecht, Marszał 2009) . Był to ostatni etap rozwoju podstawowej sieci osadniczej w ob-szarze podmiejskim Łodzi (Wójcik 2008b) .

Współczesna struktura sieci osadniczej badanego obszaru miała charakter koncentryczno-pasmowy, z czego największe jednostki osadnicze znajdowały się w pobliżu największych miast: Łodzi, Zgierza, Łęczycy, oraz wzdłuż naj-starszych dróg: biegnącej z Łodzi przez Zgierz w kierunku Łęczycy drogi kra-jowej DK91 oraz łączącej Łódź z Głownem w kierunku Łowicza drogi krakra-jowej DK14 (ryc . 3 .7) .

Badany obszar charakteryzuje się niskim oraz malejącym poziomem urba-nizacji liczonym odsetkiem ludności zamieszkałej w miastach . Według danych Banku Danych Lokalnych GUS w 2004 r . w Ozorkowie, Głownie oraz Strykowie mieszkało jedynie 51,9% populacji analizowanych gmin . W wyniku migracji oraz ruchu naturalnego pod koniec 2014 r . łączna liczba ludności wiejskiej przekro-czyła łączną liczbę osób osiedlonych w badanych miastach, a współczynnik urba-nizacji zmalał do 48,1% .

W ostatnich dziesięcioleciach badane jednostki osadnicze podlegały silnym procesom suburbanizacji demograficznej wyrażonym spadkiem liczby udziału ludności miejskiej w całkowitej populacji (Jakóbczyk-Gryszkiewicz i in . 2010) . Spadek współczynnika urbanizacji odnotowano przy tym w całym wojewódz-twie łódzkim . Stopniowe zatrzymanie rozwoju lub regresję miast małych, w któ-rych liczba ludności nie przekraczała dwudziestu tysięcy osób, obserwowano od lat sześćdziesiątych XX w .

W późniejszych latach zaobserwowano również spadek ludności w miastach dużych i średniej wielkości (Liszewski 2001b) . Siła tych procesów uzależniona była jednak bezpośrednio od odległości danej miejscowości do rdzenia metropo-lii (Jakóbczyk-Gryszkiewicz i in . 2010) . Spośród badanych jednostek administra-cyjnych typu wiejskiego najsilniejszym procesom w latach 1997–2007 podlegała gmina Zgierz (tamże) . Był to jeden z kierunków migracji w kolejnych przedzia-łach czasowych, coraz częściej wybieranych przez mieszkańców Łodzi (tamże) . W tym samym czasie peryferyjnie położone w stosunku do Łodzi gminy wiejskie Parzęczew i Głowno wciąż odnotowywały ujemne saldo migracji (tamże) .

Ryc . 3 .7 . Rozmieszczenie sieci osadniczej badanych gmin powiatu zgierskiego w 2011 r . Źródło: opracowanie własne na podstawie NSP 2011 udostępnionego w Banku Danych

Lokalnych GUS

Ryc . 3 .8 . Zmiana gęstości zaludnienia w badanych gminach powiatu zgierskiego w latach 2002–2011

Źródło: opracowanie własne na podstawie NSP 2011 udostępnionego w Banku Danych Lokalnych GUS

W skali miejscowości największe dodatnie zmiany liczby ludności w latach 2002–2011 odnotowano w jednostkach osadniczych tradycyjnie uznawanych za letniskowo-wypoczynkowe . Należy przy tym wyróżnić dwa obszary koncentracji tych zmian . Pierwszy znajdował się w sąsiedztwie miejscowości Sokolniki-Las, na pograniczu gmin Ozorków i Zgierz, drugi zaś wystąpił na południe w stosunku do autostrady A2, w gminach Zgierz oraz Stryków (ryc . 3 .8) .

Jednocześnie w latach 2002–2011 w gminach miejskich badanego obszaru zaobserwowano postępującą depopulację wynikającą zarówno z procesów natu-ralnych, jak i odpływu migracyjnego . Poza jednostkami miejskimi spadki powy-żej 10 os ./km2 wystąpiły w Leźnicy Wielkiej w gminie Parzęczew oraz Dąbrówce Strumiany w gminie Zgierz . W pierwszym przypadku ubytek ludności wynikał z restrukturyzacji zlokalizowanej w tej miejscowości jednostki wojskowej, w dru-gim – mógł być konsekwencją planowanego połączenia drogi S14 z autostradą A2 oraz sąsiedztwa dużych zakładów przemysłu wydobywczego i mineralnego (ryc . 3 .8) .

Oprócz urbanizacji demograficznej badane gminy podlegały dynamicznym i  zróżnicowanym przestrzennie procesom urbanizacji ekonomicznej . Badania oparte na wynikach spisów powszechnych z 1988 oraz 2002 r ., przeprowadzone między innymi przez Jakóbczyk-Gryszkiewicz i in . (2010), wykazały spadek od-setka osób zatrudnionych w rolnictwie w południowej oraz centralnej części gmi-ny Zgierz oraz na południowym obszarze gmigmi-ny Stryków . W tym samym czasie na terenach położonych peryferyjnie, takich jak gmina Parzęczew, Głowno, Ozor-ków oraz północna część gminy Zgierz, zmiany te nie były znaczące . W południo-wej części badanego obszaru procesy urbanizacji ekonomicznej odzwierciedlały się również w dojazdach do pracy w przeliczeniu na sto osób w wieku produk-cyjnym . W 2006 r . największe współczynniki dojazdów odnotowano w gminach sąsiadujących z Łodzią oraz w mniejszym stopniu – z innymi najbliższymi więk-szymi ośrodkami miejskimi, np . Zgierzem oraz Łęczycą . Jednocześnie położone peryferyjnie Głowno wraz z gminą wiejską Głowno, podobnie jak w przypadku odsetka osób zatrudnionych w rolnictwie, zdawało się nie podlegać w znacznym stopniu procesom urbanizacji (tamże) .

W aspekcie przestrzennym w literaturze podkreślano wzrost nie tylko licz-by nowych budynków, lecz również ich powierzchni użytkowej na badanym ob-szarze (tamże) . Tempo zmiany liczby mieszkań oddanych do użytku w 2007 r . w odniesieniu do 1995 r . było znacznie wyższe w gminach wiejskich oraz czę-ściach wiejskich gmin miejsko-wiejskich . Było również uzależnione od odległo-ści do rdzenia metropolii . Maksymalną wartość 182,5% tempo to przyjęło w gmi-nie  wiejskiej Zgierz – przeciętna powierzchnia użytkowa domu w  badanym okresie wzrosła tam o 27% . Urbanizacji przestrzennej najsilniej podlegały miej-scowości zlokalizowane w sąsiedztwie Lasu Łagiewnickiego oraz Grotnik, mię-dzy innymi Stare Łagiewniki, Skotniki, Ciosny i Imielnik, Dąbrówka Strumiany (tamże) . Głównymi jej sprawcami byli natomiast łodzianie stanowiący w latach

2003–2008 średnio 45% wszystkich inwestorów ubiegających się o wydanie de-cyzji o pozwoleniu na budowę . Badania urbanizacji przestrzennej pokazały rów-nież, że niektóre obszary położone najbliżej rdzenia – miasta Łodzi – cechowały się w 2007 r . niewielkimi zmianami liczby mieszkań . Świadczyć to mogło o doj-rzałości zachodzących na tym obszarze procesów urbanizacyjnych . Przylegające do nich miejscowości położone między innymi w  południowej części Zgierza i w południowej części gminy Stryków rozwijały się za to niezwykle dynamicznie, na co wskazywały zarówno badania zmiany liczby mieszkań oddanych do użytku w latach 1988–2002, jak również liczby wydanych pozwoleń na budowę w latach 2003–2008 . Istotnym czynnikiem rozwoju urbanizacji przestrzennej była rów-nież dostępność miejscowości do głównych dróg badanego obszaru biegnących między innymi w kierunku Ozorkowa oraz Strykowa (tamże) . Ważnym czynni-kiem wpływającym na zróżnicowanie przestrzenne liczby wydawanych pozwoleń na budowę była również atrakcyjność przyrodnicza danego miejsca oraz obec-ność istniejących już miejscowości wypoczynkowych, takich jak Sokolniki czy Grotniki (tamże) . W przypadku Parzęczewa, północnej części gminy wiejskiej Ozorków oraz Głowna do 2007 r . nie zaobserwowano znaczącego wzrostu liczby nowych budynków . Można stąd wnioskować, że gminy te w niewielkim stopniu podlegały procesom urbanizacji przestrzennej (tamże) .

W  wyniku postępującej urbanizacji przestrzennej badanych gmin trans-formacji uległ układ przestrzenny miejscowości oraz ich cechy fizjonomiczne . W jednostkach osadniczych położonych w najbliższej odległości od Łodzi domi-nującym typem zabudowy w krajobrazie stała się zabudowa mieszkaniowa jed-norodzinna, wypierająca tradycyjną zabudowę zagrodową . W gminach sąsiadu-jących z obszarami atrakcyjnymi pod względem walorów przyrodniczych coraz częściej powstawała zabudowa willowa i rezydencjonalna – na badanym obsza-rze w 2008 r . skoncentrowana ona była pobsza-rzede wszystkim na granicy Łodzi oraz gminy wiejskiej Zgierz (Stare Łagiewniki, Łagiewniki Nowe) oraz w południo-wej części gminy wiejskiej Ozorków . Wzrosła również przeciętna powierzchnia użytkowa przypadająca na jednego mieszkańca – spośród badanych jednostek w latach 2002–2008 najszybciej wzrastała ona w gminach Zgierz, Stryków oraz Parzęczew (tamże) .

Wraz z  przekształceniami struktury demograficznej, gospodarczej i  prze-strzennej gmin znajdujących się w ŁOM zmianom uległa również struktura spo-łeczna poszczególnych miejscowości . W 2008 r . gmina Zgierz jako jedyna spośród badanych ŁOM charakteryzowała się większą liczbą ankietowanych osób przy-byłych po 1991 r . spoza gminy w odniesieniu do ludności zamieszkującej te tere-ny przed tym rokiem . Przeważnie były to osoby z Łodzi bądź pobliskich średnich miast, takich jak Zgierz . Zmieniły się również motywy podejmowanych decyzji o zmianie miejsca zamieszkania . O ile do 1991 r . były to głównie przyczyny ro-dzinne związane z zawieranymi związkami małżeńskimi lub przydziałem miesz-kania, po 1990 r . coraz istotniejszą rolę zaczęły odgrywać cena nieruchomości,

cykl życia rodziny, uwarunkowania środowiskowe czy status społeczny i material-ny poszczególi material-nych osób (tamże) .

W  odniesieniu do kategorii społeczno-materialnej struktura ta cechowała się mozaikowością i wynikała z atrakcyjności przyrodniczej oraz dostępności ko-munikacyjnej poszczególnych jednostek osadniczych . Do 2002 r . miała również charakter selektywny – migracje dotyczyły przeważnie lepiej usytuowanej grupy społecznej . O ile w 2002 r . osoby charakteryzujące się wysokim statusem społecz-nym i materialspołecz-nym („białe kołnierzyki”) koncentrowały się na obrzeżach miast oraz w miejscowościach uznawanych za wypoczynkowe, w przypadku analizo-wanego obszaru grupa „niebieskich kołnierzyków” zajmowała przede wszystkim centra miast oraz najbliższą część strefy wewnętrznej ŁOM (tamże) .