Problematyka oddziaływania autostrad na przekształcenia funkcjonalno--przestrzenne, zagospodarowanie terenu, wzrost gospodarczy i rozwój regional-ny podejmowana była w literaturze naukowej wielokrotnie, głównie w Stanach Zjednoczonych i w niektórych krajach Europy Zachodniej . Tematyka ta osa-dzona jest przede wszystkim w geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarce przestrzennej, ma jednak charakter wielodyscyplinarny . Dlatego też pełne zrozu-mienie omawianego zagadnienia wymagało odwołania się do literatury z zakresu geografii fizycznej, ekonomii, socjologii, budownictwa i prawa .
Najliczniejszą grupę prac stanowiły źródła dotyczące geografii społeczno--ekonomicznej oraz gospodarki przestrzennej . Szczególnie istotny był dorobek geografii osadnictwa, geografii wsi, geografii transportu oraz gospodarki prze-strzennej .
Publikacje z zakresu gospodarki przestrzennej oraz poszczególnych subdys-cyplin geografii społeczno-ekonomicznej umożliwiły zapoznanie się z koncep-cjami i teoriami badawczymi wyjaśniającymi zależności pomiędzy infrastrukturą transportu, rozwojem sieci transportowej a rozwojem regionalnym, wzrostem gospodarczym i zagospodarowaniem przestrzennym . Nawiązująca do teorii stref rolniczych Thünena koncepcja renty położenia (bid rent theory), zaproponowana przez Alonsa (1964) i modyfikowana następnie m .in . przez Anasa (1982) i Mu-tha (1985), tłumaczyła kształtowanie się stref funkcjonalno-przestrzennych oraz zróżnicowanie intensywności użytkowania ziemi w mieście . Wykazała m .in ., że realizacja inwestycji transportowych, poprawiających dostępność do centrum, może wzmocnić jego rozwój przestrzenny oraz doprowadzić do rozlewania za-budowy na obszarach podmiejskich (por . Muth 1985, Forkenbrock i in . 2001) . Praca Forkenbrocka i in . (2001) pozwoliła również zwrócić uwagę, że dostęp-ność transportowa może wpływać na rentę gruntową wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych, a tym samym prowadzić do utworzenia gwieździstego wzor-ca zagospodarowania terenu . W przypadku zaś układów policentrycznych może przyczyniać się do rozwoju lokalnych ośrodków znajdujących się w pewnej od-ległości od tradycyjnego centrum miasta (por . tamże, Cho i in . 2008) . Wystę-pujące w teorii wzrostu i rozwoju gospodarczego koncepcje: Rosensteina-Rodana z 1943 r . oraz zrównoważonego wzrostu Nurksego z 1963 r ., wyjaśniły, jak inwe-stycja transportowa może przyczyniać się do rozwoju regionalnego, a tym samym
pośrednio do przekształceń funkcjonalno-przestrzennych . Pokazały, że budowa ważnych elementów infrastruktury transportowej może przyczyniać się do po-konywania progów rozwojowych w regionach słabiej rozwiniętych, przy czym Rosenstein-Rodan zakładał utrzymanie równowagi pomiędzy rozwojem trans-portu a przemysłu, zaś Nurkse postulował rozwój niezrównoważony, w którym występuje nadwyżka infrastruktury (Ratajczak 2000, Koźlak 2011) . Kwerenda literatury poświęconej teoriom ekonomicznym, nawiązującym do gospodarki przestrzennej, zwróciła również uwagę, że szlaki komunikacyjne mogą prowa-dzić do polaryzacji rozwoju regionalnego, łącząc ogniska rozwoju wzdłuż nich (koncepcja osi rozwoju Pottiera z 1963 r .) (Grzeszczak 2003) . Mogą również prowadzić do pogłębiania różnic pomiędzy dynamicznie rozwijającym się cen-trum i mającymi coraz bardziej surowcowy charakter peryferiami (teoria rdzenia i peryferii Friedmana (1974)) . Przegląd koncepcji i teorii ekonomicznych, takich jak nowa geografia ekonomiczna zapoczątkowana przez Krügmana (1991), po-zwolił z kolei wysnuć wniosek, że koszty transportu i transakcji zależą od koncen-tracji działalności gospodarczej i należy je, m .in . wraz ze stanem infrastruktury gospodarczej, traktować jako czynniki przewagi konkurencyjnej regionu (Rosik, Szuster 2008, Koźlak 2011) . Jednocześnie teoria ta wskazywała, że połączenia międzyregionalne nie muszą prowadzić do polaryzacji i pauperyzacji regionów biedniejszych, znajdujących się pomiędzy bogatszymi (Baldwin 2003) . Praca Baldwina (tamże) dowiodła, że jeśli region biedniejszy znajduje się w odpowied-niej odległości od bogatszego, charakteryzuje się wystarczającym poziomem infrastruktury wewnątrzregionalnej, koszty transakcyjne są odpowiednio wy-sokie, a wielkość rynku regionalnego – dostatecznie duża, to poprawa dostęp-ności względem bogatszych regionów oraz niższe koszty pracy mogą prowadzić do znaczącego wzrostu jego konkurencyjności .
Istotne z punktu widzenia pracy było również zrozumienie relacji zacho-dzących pomiędzy użytkowaniem ziemi a siecią transportową . Praca Hansena (1959) pokazała, jak rozwój terenów mieszkaniowych mierzony liczbą mieszkań-ców jest powiązany z funkcją dostępności czasowej do miejsc pracy i usług han-dlowych . Studia te uświadomiły planistom przestrzennym, jak ważna jest integra-cja polityki przestrzennej z transportową, w tym z realizacją nowych inwestycji transportowych (Acheampong, Silva 2015) . Z kolei model sprzężenia zwrot-nego zagospodarowania przestrzenzwrot-nego i transportu Wegenera i Fürsta (1999) w czytelny sposób wyjaśnił proces gospodarowania przestrzenią i w przestrzeni oraz rolę, jaką pełni w niej dostępność transportowa . Zakładał, że dostępność transportowa do terenów mieszkaniowych, usług, miejsc pracy i terenów rekre-acyjnych może istotnie wpływać na urbanizację przestrzeni, zaś rozmieszczenie poszczególnych, wymienionych powyżej funkcji terenu oddziałuje na mobilność mieszkańców i ich decyzje transportowe (Wegener, Fürst 1999, Wegener 2014) . Jakiekolwiek zmiany w dostępności transportowej pewnych obszarów mogą za-tem wpływać na intensyfikację ich przekształceń funkcjonalno-przestrzennych .
Zagadnieniami z zakresu gospodarki przestrzennej i geografii osadnictwa poruszanymi w niniejszej pracy, zwłaszcza w odniesieniu do struktury funkcjo-nalno-przestrzennej i morfologii miast, są: wielkość, kształt i własność działek ewidencyjnych oraz użytkowanie ziemi . Do zdefiniowania podstawowych pojęć związanych z parcelami, tj . działki ewidencyjnej, jednostki czy grupy rejestrowej, w niniejszej pracy wykorzystano Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków (Rozporządzenie 2001) . W pracy przytoczony został również termin działki miejskiej określony w podręczniku do geografii urbanistycznej napisanym pod redakcją Liszewskiego (2012) .
Analizy morfometryczne działek na potrzeby oceny przemian funkcjo-nalno-przestrzennych prowadzili m .in . Jażdżewska (1999), Liszewski (2004), Piech (2004), Jakóbczyk-Gryszkiewicz (2006), Marcińczak i Jakóbczyk-Grysz-kiewicz (2006), Kotlicka (2008), Dzieciuchowicz (2011), Bitner (2011) oraz Dzieciuchowicz i Dmochowska-Dudek (2014) . W badaniach morfologicz-nych do kształtu lub wielkość parcel odwoływali się m .in . Koter (1970, 1974, 1979, 2009), Miszewska (1995), Miszewska i Szmytkie (2017) oraz Musiaka (2017) . Prace te pozwoliły zidentyfikować strukturę przestrzenną oraz głów-ne kierunki zmian analizowanych parametrów działek . Poszerzyły również wiedzę autora w zakresie prowadzenia badań morfologicznych i funkcjonalno --przestrzennych .
Problematyka kształtu lub wielkości działek jest również często podej-mowana w naukach rolniczych i geografii wsi . Najczęściej zostaje poruszana w kontekście przydatności rolniczej gruntów, ich parcelacji i analizy potrzeb przeprowadzania prac scaleniowych (np . Gniadek, Harasimowicz 2008, Ha-rasimowicz, Janus 2009, 2012, Balawejder 2010a, Janus 2010a, 2013, Podci-borski, Trystula 2010, Litwin, Szewczyk 2012, Demetriou i in . 2013b, 2013c) . Kształt parceli w istotny sposób może bowiem determinować ich zagospoda-rowanie (Demetriou i in . 2013a, 2013c) . Pełni on również ważną rolę w iden-tyfikacji obszarów problemowych wymagających prac scaleniowych (Dacko 2006) . Przegląd prac z tego zakresu pomógł ocenić, w jakim stopniu kształt i wielkość działki mogą działać stymulująco lub dysymulująco na przekształce-nia funkcjonalno-przestrzenne .
Ważnym aspektem podjętym w pracy była metodyka oraz techniki oceny kształtu działek . W dotychczasowych studiach do oceny kształtu najczęściej sto-sowano relacje zachodzące pomiędzy obwodem a powierzchnią obiektu . Różne współczynniki lub wskaźniki oparte na wspominanych wyżej cechach opracowa-li bądź stosowaopracowa-li Kostrubiec (1972), McGarigal i Marks (1995), Gonzalez i in . (2007), Gąsiorowski i Bielecka (2014) oraz Aslan i in . (2007) . Prace Kostrubca (1972) oraz Golachowskiego i in . (1974) stanowiły przegląd sposobów oceny kształtu działki . Inne podejście do opracowania wskaźnika oparte na Systemie Informacji Geograficznej (GIS) zaproponowali Demetriou i in . (2013a, 2013b) .
Jego zmodyfikowaną wersję zastosowano w niniejszej pracy . Cenne okazały się również prace Dzieciuchowicza (2011) oraz Dzieciuchowicza i Dmochowskiej--Dudek (2014), w których zagregowane do obrębów zmienne odnoszące się do średniej wielkości działek dla Łodzi odniesiono do wyników zaobserwowanych na obszarze badań . Krytyczną ocenę dotychczasowych wskaźników kształtu przeprowadzili m .in . Golachowski i in . (1974), Jażdżewska (1999) oraz Deme-triou i in . (2013a) . Wszystkie wymienione prace rozszerzyły wiedzę autora o sys-temach stosowanych w badaniach naukowych do oceny kształtu działki . Pomogły również wypracować własną metodę analizy kształtu na potrzeby badań funkcjo-nalno-przestrzennych . Dokonania syntezy oraz klasyfikacji obrębów ewidencyj-nych pod względem kształtu działek podjęli się Dzieciuchowicz i Dmochowska--Dudek (2014) .
Równie ważną grupę opracowań wykorzystanych w niniejszej pracy sta-nowiły studia nad użytkowaniem ziemi, zmianami form tego użytkowania oraz strukturą funkcjonalno-przestrzenną . Istotne było zapoznanie się ze wcześniej-szymi pracami poświęconymi metodyce opracowania zdjęcia użytkowania ziemi w różnych skalach przestrzennych, m .in . z rozprawami Bromka (1955, 1966), Bromka i Mydla (1972), Górki (1974), Dziewońskiego i in . (1956), Werwickie-go (1973), LiszewskieWerwickie-go (1973, 1977, 1979), Luchtera (1990, 2004), Luchte-ra i Kudłacza (2007), Kostrowickiego (1959), Kostrowickiego i Kulikowskiego (1971), Bańskiego (1997, 2007) oraz Bańskiego i Stoli (2002) .
Wcześniejsze tradycyjne metody opracowywania szczegółowych zdjęć użytkowania ziemi, a następnie identyfikacji lokalnych struktur funkcjonalno- -przestrzennych bazowały na przeprowadzanej inwentaryzacji terenowej, przez co były bardzo praco- i czasochłonne . Wraz z rozwojem technologii pojawiły się nowe źródła informacji możliwe do wykorzystania na potrzeby opracowania zdjęć użytkowania ziemi . Przed przygotowaniem autorskiej klasyfikacji użytko-wania ziemi zapoznano się z już istniejącymi, poruszającymi możliwości pozy-skiwania danych dotyczącymi manualnej, a następnie półautomatycznej i auto-matycznej interpretacji i klasyfikacji form pokrycia terenu i użytkowania ziemi (zob . Hejmanowska 1997, Bielecka, Ciołkosz 2000, Kozubek 2002, Lewiński 2006, 2007, Szostak, Nowicka 2013) .
Duża grupa prac dotyczyła samych źródeł informacji, ich schematów poję-ciowych, metod opracowywania danych . W oparciu o akty prawne, takie jak Usta-wa z dnia 17 maja 1989 r. Prawo geodezyjne i kartograficzne (UstaUsta-wa 1989), Roz-porządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków (Rozporządzenie 2001), oraz opraco-wań poświęconych bazie danych obiektów topograficznych (zob . Gotlib 2013a, 2013b) zidentyfikowane mogły zostać podstawowe zależności między źródłami danych . Dokonano również przeglądu prac poświęconych harmonizacji danych pomiędzy tymi pochodzącymi z ewidencji gruntów i budynków z klasyfikacją Mydla i Bromka (Luchter 2011), ewidencją gruntów i budynków a wybranymi
elementami bazy danych obiektów topograficznych (Bac-Bronowicz 2006) oraz Corine Land Cover a bazą danych obiektów topograficznych (Nalej 2018) .
Przeanalizowane zostały również dotychczasowe wyniki badań dotyczące struktury funkcjonalno-przestrzennej i jej przekształceń oraz użytkowania ziemi i ich zmian, w tym m .in . prace Liszewskiego (1973, 1977, 1979, 1994), Sulibor-skiego (1994, 2001b), BańSulibor-skiego (1997, 2007), Matczaka i Szymańskiej (1997), Matloviča (1997), Jażdżewskiej (1999, 2009/2010), Bańskiego i Stoli (2002), Kozubka (2002), Ciołkosza i Poławskiego (2006), Bińczyka i Jażdżewskiej (2005/2006), Makowskiej-Iskierki (2009) czy Serafina (2011),
Wszystkie omówione powyżej prace poświęcone użytkowaniu ziemi po-zwoliły zidentyfikować dominujące trendy przekształceń funkcjonalnych tere-nów w Polsce oraz ocenić, czy w sąsiedztwie autostrady zachodzące zmiany form użytkowania ziemi są podobne, czy odmienne w stosunku do ogólnych tendencji przekształceń terenu . Były również podstawą do opracowania własnej klasyfi-kacji użytkowania ziemi możliwej do zastosowania zarówno na obszarach miej-skich, jak i wiejskich .
Analiza publikacji dotyczących kształtowania osadnictwa dostarczyła infor-macji o procesach osadniczych zachodzących na badanym obszarze (Liszewski 1987, Jakóbczyk-Gryszkiewicz 1998, 2002, taż i in . 2010, Suliborski 2001a, 2009, Jażdżewska 2006, 2008, Baranowska 2007, Wójcik 2008a, 2013) . Badania te po-równano między innymi z procesami osadniczymi zachodzącymi w innych obsza-rach podmiejskich w Polsce (np . Śleszyński 2006, 2016, Bański 2008, Bagińska, Szmytkie 2009, Krzysztofik, Szmytkie 2011, Szmytkie, Nowak 2017, Kaczmarek 2017) . Do porównań wyników zmian zagospodarowania w otoczeniu autostrady oraz metod mierzenia wpływu oddziaływania inwestycji na te zmiany przydatne okazały się również liczne artykuły z zakresu oddziaływania ex ante i ex post budo-wy autostrady A4 na warunki gospodarki rolnej w województwie małopolskim . Prace te, bazując na studium wybranych przypadków, pokazują między innymi, jak inwestycja drogowa wpływa na zmiany dostępności transportowej rolników do rozłogów, zmiany parametrów działek ewidencyjnych oraz procesy scalania gruntów i możliwości produkcyjne gruntów rolnych (np . Banat 1999, Balawejder 2010a, Janus 2010a) . Szczegółowa literatura obejmująca genezę, uwarunkowania oraz skutki budowy autostrad została zamieszczona w rozdziale 2 niniejszej pracy .