doprecy-zowania, ponieważ nawet najbardziej podstawowe pojęcia, jak np. „natura” (lub „Natura”)84 i „środowisko” jawią się jako terminy problematyczne i wie-loznaczne. Badając ich znaczenie, jako konstruktów kulturowych, zauważymy jak zmieniał się stosunek człowieka do środowiska przyrodniczego na prze-strzeni wieków.
Natura. Maria Janion, rozważając rolę natury w twórczości literackiej, ze
szczególnym uwzględnieniem utworów romantyków85, dochodzi do wniosku, że w tekstach poetyckich: nie ma Natury samej w sobie, jest tylko Natura myślana86. Przywołuje spostrzeżenie twórcy historii idei Arthura O. Lovejoya, który:
nali-czył sześćdziesiąt różnych znaczeń pojęcia natury i był zmuszony uznać je za jedno z najbardziej proteuszowych w historii idei87. Po ponad 150 latach refleksja ta jest wciąż aktualna, podzielają ją teoretycy i teoretyczki green studies — natura
jest prawdopodobnie najbardziej złożonym/zawiłym słowem w języku88. Dlaczego to właśnie idea Natury zyskała taki nadmiar znaczeń? Maria Janion próbuje na to odpowiedzieć z perspektywy badań nad kulturą: Natura, a więc to co istnieje
obiektywnie, w przeglądzie znaczeń jej nadawanych, przedstawia się jako wyjąt-kowo uzależniona od ludzkich, historycznych sposobów i możliwości jej widzenia, postrzegania i rozumienia. Przedmiotem badania staje się więc nie Natura, lecz szczególnie doświadczana idea Natury89. Reprezentacja Natury zależy od
narra-84 W mojej pracy „natura” występuje w dwóch znaczeniach: jako środowisko przyrodnicze (i wtedy piszę ten termin małą literą) albo jako żywy, obdarzony duchowością organizm (zgodnie z filozofią geopoetycką) i wtedy używam wielkiej litery.
85 Zob. M. Janion, Kuźnia Natury, słowo/obraz, Gdańsk 1994.
86 Maria Janion zaznacza, że podobną konkluzję odnaleźć można m.in. już w pracy Arthura O. Lovejoya pt. Nature as Aesthetic Norm z 1927 (przedruk w Essays in the History of Ideas, Baltimore 1948, s. 69–77) oraz w pracy Roberta Lenoble’a pt. Esquisse d’une historie de l’idee de Nature wydanej w Paryżu w 1969 roku pod red. J. Beaude. Zob. M. Janion, Kuźnia Natury, s. 9.
87 Ibidem, s. 9.
88 The Green Studies Reader. From Romanticism to Ecocriticism, red. L. Coupe, s. 3, tłumacze-nie własne.
cji panujących w bieżącym porządku symbolicznym, zmieniającym się przez wieki: w różnorodności tej idei zaznacza się różnorodność związków człowieka ze światem90. Dlatego Janion nazywa „ideę Natury” — „potężną siłą światopo-glądotwórczą” oraz „energią poznawczą o wyjątkowym stężeniu”.
Równolegle do dominującej, uprzedmiatawiającej Naturę perspektywy, rozwijała się przez wieki idea Ziemi jako żywego, obdarzonego inteligencją i duchowością organizmu. Taka reprezentacja Natury najpełniej doszła do głosu w epoce romantyzmu. Wcześniej natura bywała przedmiotem refleksji, obiektem kultu, inspiracją dla sztuki i tematem traktatów. Reprezentowano jej dwa bieguny: idylliczny i dramatyczny. Jednak romantycy, a przed nimi alche-micy tworzący renesansową filozofię przyrody: wyposażyli ją w całkiem
samo-istną postać egzystencji […] obdarzoną własnym, tajemniczym życiem91. Założyli podwaliny pod nową dyscyplinę humanistyczną — filozofię przyrody. Maria Janion, za Jackiem Woźniakowskim, nazywa tę postawę naturocentryczną92. Romantycy w twórczości literackiej dokonali syntezy wcześniejszej filozofii na-tury, zreinterpretowali neoplatonizm włoskiego renesansu, prace Paracelsusa, Böhmego, Hamanna, Herdera: zamknęli dzieło budowy nowego obrazu
świa-ta93. Ten romantyczny sposób reprezentowania Natury bliski jest geopoetyce: • Natura żywa — środowisko przyrodnicze jako organizm żyjący, nie-przerwanie ewoluujący, poruszany boską energią. Ten proces poznawczy nazywa Janion przejściem od mechanizmu do organizmu. Redefinicji uległo pojęcie „życia” — które określono jako: organiczno–dynamiczne, irracjonalne i konkretne zarazem94. Wskazywano także, że Rozum nie może uchwycić Natury, która jest życiem, gdyż sam nie jest żywy. To podświadomość, emocjonalność i życie wewnętrzne człowieka są prze-strzenią spotkania z Kosmosem/Bogiem/Naturą: romantycy obdarzyli
zasadą życia i ducha prawie wszystko, co dotychczas uchodziło za martwe i bezduszne95.
90 Ibidem, s. 11.
91 Ibidem.
92 Jacek Woźniakowski sklasyfikował cztery postawy, jakie ukształtowały się w kulturze wo-bec natury: klasyczna (antropocentryczna), entuzjastyczna (teocentryczna), sentymentalna (egocentryczna) oraz romantyczna (naturocentryczna). Zob. J. Woźniakowski, Gry nie-wzruszone. O różnych wyobrażeniach przyrody w dziejach nowożytnej kultury europejskiej, Znak, Warszawa 1974.
93 M. Janion, Kuźnia Natury, s. 12.
94 Ibidem.
• Jedność Kosmosu — zbliżenie dwóch rzeczywistości: wewnętrznej, duchowej formy świata i zewnętrznej. Romantycy nazwali tę jedność duszy z naturą „symbolizmem integralnym”: Kosmos pojęty jako
nieskoń-czona całość, w której tajemne związki łączą minerały zakopane w ziemi z gwiazdami zawieszonymi na sklepieniu niebios. […] człowiek wpisywał się w kosmos, a kosmos w człowieka96.
• Otwarcie Kosmosu — Natura „została otwarta aż po wszechświat”.
Zaczął się nowy proces poznawczy: odejście od nieruchomej wizji kos-mosu i zaakceptowanie uniwersum jako nieskończonego, dynamicz-nego, budzącego zachwyt i trwogę zjawiska–istoty (Bóg/Natura/Kos-mos).
• Topos języka Natury — Natura komunikuje się z człowiekiem, jest to
„modelowo zorganizowany system komunikacji”. Topos ten:
ma odległą, urozmaiconą i bogatą genealogię, ale to romantycy nadali mu nowożytne znaczenia metodologiczne, w którym dziś rozpoznajemy rys semiologii. Natura nie tylko mówi, ale i pisze […] zapisy archeologiczne i paleontologiczne w głębi ziemi! A pismo stalaktytów i stalagmitów. A hieroglify ruin […] cała Natura dawała znaki, pozostawiała ślady swej rozumiejącej, duchowej działalności. Tworzyła księgę otwartą dla wszystkich, ale nie przez wszystkich rozumianą97.
Rolą romantyka było czytać znaki Natury i jej język. Topos języka Na-tury wiąże się z kolejnym procesem poznawczym romantyków — do-świadczaniem Natury jako żywej istoty obdarzonej osobowością du-chową i inteligencją.
• Natura drogą do samopoznania — podróżowanie po dzikich, opusz-czonych miejscach było w romantyzmie drogą do poznania siebie. Na-tura stawała się nie tylko bramą do świata ducha, ale także do wiedzy i samowiedzy, ponieważ rozumiana/doświadczana była jako Jedność świata/Boga/Kosmosu/człowieka.
Kenneth White powołuje się na dziedzictwo romantyczne, podobnie też re-prezentuje Naturę w swej twórczości oraz korzysta z toposu języka Natury. Za-uważył też, że podobny stosunek do Natury odnajdziemy w praktykach sięga-jących prehistorii, np. w szamanizmie i ziołolecznictwie. Marcin Ryszkiewicz pisał, że wyobrażenie Ziemi jako duchowej i inteligentnej istoty (przedstawia-nej jako Święta Matka Ziemia) towarzyszy człowiekowi „od zarania dziejów”,
96 Ibidem, s. 13.
dlatego nazywa je „głębokimi korzeniami” cywilizacji98. Te głębokie korzenie cywilizacji powstały w epoce, którą Marija Gimbutas nazywa „Starą Europą” lub epoką matriarchatu99. Pod koniec XX wieku to odwieczne wyobrażenie Ziemi jako ożywionej istoty weszło do nauki jako tzw. hipoteza Gai Jamesa Lovelocka. Ryszkiewicz pokazał, że takie rozumienie Natury było od wieków alternatywą dla mechanistycznej wizji świata: najbardziej charakterystyczną
ce-chą umysłowości pierwotnego człowieka była jego nieodparta chęć życia w harmo-nijnym, ustrukturowionym i przyjaznym świecie100. Pradawne kosmologie i wie-dza tubylcza przywodzą na myśl współczesne naukowe hipotezy, a stosunek do środowiska przyrodniczego zadziwia ekologiczną postawą, wobec której to nasza obecna „kultura” konsumpcji i nieustannego wzrostu wydawać się może niezrozumiała lub barbarzyńska.
Termin „Natura” generuje kilkadziesiąt różnych znaczeń. Dlatego zawę-żam rozumienie tego pojęcia do znaczenia wyprofilowanego przez romanty-ków i omówionego w tym podrozdziale, ponieważ aktualizuje ono niemal te same sensy, które White nadał Naturze w geopoetyce. Można także zaryzy-kować tezę, że jednym z warunków zmiany w świecie, na rzecz której pracuje mi.in. White, byłoby zredefiniowanie terminu Natura. Metafory i frazy, które mogłyby stać się czynnikiem transformującym obowiązujące paradygmaty, po-chodzą ze słownika romantyków: Święta Matka Ziemia/Natura, Ziemia–żywy organizm, Ziemia/Natura — bramą do duchowości człowieka, Ziemia/Natura — drogą do samopoznania. Romantycy także widzieli potrzebę redefinicji po-jęć: Ziemia, Natura, Kosmos, Dusza, Duch Świata oraz zniesienia dualizmów: duch/materia, ciało/rozum, kultura/natura, ziemia/niebo itp.
Środowisko. Znaczenie terminów „środowisko” i „Natura” zmieniało się
przez wieki i również zależało od dominujących w kulturze ideologii. W hi-storii filozofii, już od czasu sofistów, oddzielano środowisko przyrodnicze od
98 M. Ryszkiewicz, Matka Ziemia w przyjaznym kosmosie. Gaja i zasada antropiczna w dziejach myśli przyrodniczej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.
99 Marija Gimbutas, na podstawie badań archeologicznych etnograficznych, religioznawczych i folklorystycznych udowodniła, że na terenie południowowschodniej Europy okresu neo-litu (7000–3500 tys. p.n.e.) kwitła bogata, pokojowa i zaawansowana cywilizacja, w której w centrum symbolicznym znajdowała się Bogini Matka Ziemia, a w centrum społecznym kobiety. Zob. M. Gimbutas, The Gods and Goddesses of Old Europe, 7000–3500 B.C. Myths, Legends, Cult Images, Thames and Hudson, London 1974; M. Gimbutas, The Language of the Goddess, Harper and Row, San Francisco 1989; M. Gimbutas, The Civilization of the Goddess: The World of Old Europe, San Francisco 1991 oraz G. Baudler, Bóg i kobieta. Histo-ria przemocy, seksualizmu i religii, tłum. A. Baniukiewicz, Uraeus, Gdynia 1995.
społecznego i dominującą refleksję kierowano ku temu ostatniemu101. Otwo-rzyło to drogę filozofii kultury, w której dokonało się wyodrębnienie człowieka ze środowiska przyrodniczego oraz deprecjacja świata przyrody. Próby nawią-zywania do Natury i odnajdywania analogii dla tworzonych przez człowieka systemów w przyrodzie określane są nawet dziś jako „naiwny naturalizm” lub „naiwny konwencjonalizm”102. W XIX wieku Hipolit Taine utrwalił znaczenie terminu środowisko jako zespół czynników zewnętrznych, kształtujących dzia-łania kulturowe człowieka. Wprowadził do historii filozofii pojęcie „milieu”, które oznaczało środowisko i otoczenie. Jego prace ukierunkowały spostrze-ganie otoczenia geograficznego jako determinanty dla produkcji wytworów kulturowych: rozważano m.in. wpływ klimatu i ukształtowania krajobrazu na malarstwo. Prace Taina miały wpływ i na polską refleksję literaturoznawczą. Jej popularyzatorem został Bronisław Chlebowski, który dla terminu „milieu” używał kilku polskich pojęć: „otoczenie”, „zbiorowisko”, „ognisko”. Prace Chlebowskiego związały zatem termin „środowisko” z refleksją społeczno--historyczną i społeczno-kulturową, a oddaliły od środowiska przyrodniczego. Konsekwencje tak przetłumaczonego terminu „milieu” przez Chlebowskiego w XIX wieku widoczne są do dziś w krajowych badaniach literaturoznawczych, choćby w tendencji do powierzchownego traktowania prądów filozoficznych związanych z ekologią103. Być może uporczywa tendencja (wśród większości polskich badaczy i badaczek zajmujących się geopoetyką) do odejmowania kluczowych treści terminowi geopoetyka, ponieważ mają one związek z eko-logią, także jest tego pokłosiem104? Jak już pisałam, Elżbieta Rybicka zaznacza: „nie przywiązuję też takiej wagi do ekologii”105, a Magdalena Marszałek nazy-wa esej White’a „przebrzmiałym już ezoteryczno-ekologicznym patosem”106.
101 E. Rewers, Od Hipolita Taine’a do Michela Serresa: milieu — mapa — tekst [w:] Język i prze-strzeń w poststrukturalistycznej filozofii kultury, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1996, s. 19–38.
102 Ibidem.
103 Przykładów dostarcza np. cytowana praca Ewy Rewers, w której autorka błędnie przypi-suje filozofię ekologiczną Arne Naessowi. Ekozofia, ekofilozofia lub filozofia ekologiczna to terminy zaproponowane przez Henryka Skolimowskiego, dla jego nowej filozoficznej koncepcji. Natomiast Arne Naess jest twórcą odmiennego systemu filozoficznego: ekologii głębokiej. Zob. eadem, Język i przestrzeń w poststrukturalistycznej filozofii kultury.
104 Zob. przywołane we Wstępie artykuły Elżbiety Rybickiej, Małgorzaty Czermińskiej oraz Magdaleny Marszałek.
105 E. Rybicka, Geopoetyka (o mieście, przestrzeni i miejscu we współczesnych teoriach i praktykach kulturowych).
106 M. Marszałek, Pamięć, meteorologia oraz urojenia, środkowoeuropejska geopoetyka Andrzeja Stasiuka.
Kolejnym przykładem na odrzucanie lub deprecjonowanie treści związa-nych z ekologią w polskim dyskursie humanistycznym jest przywołana już pra-ca Ewy Rewers. Wspominając o ruchach ekologicznych rozwijających się od lat 80. XX wieku pisze, że spowodowały one „ponowne oddzielenie środowi-ska naturalnego od społeczno-kulturowego”. Nie jest to zgodne z prawdą, po-nieważ wszystkie powstałe wtedy koncepcje: zrównoważony rozwój, ekologia głęboka, etyka Ziemi, ekofeminizm, filozofia ekologiczna, ekokrytyka, a tak-że geopoetyka, postulowały zniesienie tych kulturowo utrwalonych opozycji. Tymczasem to krajowe badania literaturoznawcze utrwalają opozycję środowi-sko społeczno-kulturowe, a środowiśrodowi-sko przyrodnicze i zajmują się pierwszym jej elementem. Natomiast dyscypliny naukowe i nurty filozoficzne łączące podmiot ze środowiskiem przyrodniczym i te, które upodmiotawiają Naturę, nazywa Rewers „mistyczno-eko-szamanistycznym manifestem” (przywołując termin Augustina Bergue) i uważa, że powinny być „umieszczone w ramach dyskusji o utopiach”107.
Co więcej, w polskich badaniach literaturo- i kulturoznawczych nurty fi-lozoficzne i dyscypliny naukowe, które związane są ze środowiskiem przyrod-niczym i podnoszą świadomość ekologiczną, prezentowane są nierzetelnie. Po-woduje to zastępowanie dyskusji na ich temat powtarzaniem stereotypowych opinii, np. na temat rzekomej niemożności połączenia nurtów ekologicznych i kulturowej teorii literatury w badaniach naukowych. Powtarzany jest także stereotyp rzekomej utopijności i „nienaukowości” badań wiążących nauki hu-manistyczne z tradycją zwrotu ekologicznego. Nie jest to prawdą, ponieważ dyscypliny i kierunki tworzące zwrot ekologiczny JUŻ SĄ elementem nauk humanistycznych od około 40 lat (ekokrytyka, ekofeminizm, ekofilozofia). Co więcej, od lat 90. XX wieku w ośrodkach zagranicznych tworzony jest projekt humanistyki ekologicznej, tak zwanej ekoposthumanistyki. Niestety, na grun-cie krajowych badań nad literaturą kierunki związane z ekologią dzielą czasem los, jaki spotyka prace Kennetha White’a, którego dorobek zdeprecjonowano, zanim jeszcze został poznany.
W perspektywie historycznej poetyki kulturowej środowisko przyrodni-cze prezentowane było według utrwalonych kodów (opozycja wieś–miasto, swojskość–obcość), symboli, narracji, mitów (Arkadii), gatunków literackich (sielanka, pieśń). Geopoetyka Kennetha White’a jest pierwszą propozycją na płaszczyźnie badań literaturoznawczych, która ogłasza ich programowe od-rzucenie na rzecz prezentacji otwartego/pustego/nagiego miejsca — świata
naturalnego/dzikiego jako wartości niezależnej od kulturowych interpretacji. W badaniach literaturoznawczych w kraju obecne są trendy związane z topo-grafią literacką: polityka miejsca, polityka pamięci, nowy regionalizm — które określane są często wspólnym terminem geopoetyka108. Należałoby raczej na-zywać je literacką geopolityką, ponieważ odnoszą się najczęściej do sytuacji po-litycznej, historycznej, społecznej, kulturowej, a nie do filozofii geopoetyckiej. White w wielu pracach podkreśla, że swoją koncepcję geopoetyki zbudował jako alternatywę i przeciwieństwo geopolityki. Nie interesuje go polityka, dys-kursy władzy ani narody i ich historie (które bywają nacjonalistyczną narra-cją), ponieważ dzielą one ludzi i utrudniają im współpracę na rzecz środowiska w skali globalnej. Dlatego White proponuje geopoetykę — ideę, która może gromadzić ludzi bez względu na ich narodowość, rasę i pochodzenie, wokół troski o środowisko przyrodnicze109.
Elementy środowiska przyrodniczego, z którymi podmiot wchodzi w rela-cję, nie mogą, co oczywiste, reprezentować siebie w tekście. Jednak od strony filozofii geopoetyckiej zadaniem narratora jest uczynienie miejsca otwartego/ otwieranego podmiotem wypowiedzi. Dlatego różnica w rozumieniu miejsca jest wyznacznikiem wyodrębniającym twórczość geopoetycką z literatury au-tobiograficznej. Lejeune nadaje miejscu status tła dla snutej przez autobiografa opowieści i określa je terminem poza–tekstu. Bardziej radykalny jest Michaly Sükösd, który stwierdza: w powieści najnowszej […] przestrzeń nie jest
autono-micznym elementem, sama w sobie nic nie znaczy110.
Miejsce. Tymczasem narrator geopoetycki stara się odrzucić sposoby
lite-rackich kreacji miejsca wedle utrwalonych w kulturze kodów, mitów, symboli, narracji, ponieważ akcentują one najczęściej tylko estetyczne walory środowi-ska przyrodniczego (które mają wartość użytkową dla człowieka: relaksacyj-ną lub stymulującą procesy twórcze). Dlatego narrator przesuwa teren swojej poetyckiej eksploracji z autobiografii (ja w świecie) na konkretne, dzikie, zie-lone miejsce (propozycja ja ponad-personalnego). Gdyby szukać inspiracji li-terackich dla rzetelnego ilustrowania konkretnego miejsca geograficznego, być może należałoby wskazać rolę, jaką gra miejsce w powieści regionalnej
(regio-nal novel, local colour novel). Dominującym elementem struktury świata
przed-108 Zob. ostatnie artykuły krajowe, poświęcone geopoetyce, wymienione we Wstępie.
109 Kenneth White podkreśla to w wielu wypowiedziach, zob. np. idem, Coast to Coast to Coast. Interviews and Conversations 1985–1995.
110 M. Sükösd, Wariacje na temat powieści, tłum. A. Sieroszewski, Biblioteka Krytyki Współ-czesnej, PiW, Warszawa 1975, s. 166.
stawionego jest w niej: rzeczywiste tło przestrzenne, wpływające na kształtowanie
się związanych z nim postaci […] indywidualność i niepowtarzalność tła111. W twórczości geopoetyckiej miejsce (nazwane przez Kennetha White’a miejscem otwartym/otwieranym) posiada status podobny pod wielo-ma względami do statusu narratora:
• jest, jak bohater autobiografii, obdarzone rzeczywistym odniesieniem. To zawsze jest konkretne miejsce geograficzne, najczęściej dzikie, w którym ja mówiące nawiązuje kontakt ze środowiskiem przyrodni-czym Ziemi;
• jest partnerem w relacji z podmiotem nomadycznym. Autor/ka starają się je upodmiotowić, dlatego zasadę bierności i bycia re/prezentowa-nym zastępuje próba udzielenia głosu samemu miejscu;
• jest dynamiczne, czyli poznawane i odkrywane w trakcie narracji, zmieniające się (np. pod wpływem pór roku i związanego z nimi zacho-wania zwierząt), opisywane w różnych sytuacjach (np. jezioro Oniega w dziennikach Mariusza Wilka lub klon przed oknem w poezji Anny Frajlich).
Pomimo założenia geopoetyckiego, aby narrator przesunął zupełnie swą uwagę z „ja” na miejsce (jedno, konkretne, rzeczywiste), narracja nie istnieje w ode-rwaniu od tego, kto mówi.
Narracje, które snujemy, mają potwierdzać nasz światopogląd, zamyka-jąc nas tym samym w kręgu własnych wyobrażeń i oczekiwań. Badania nad percepcją przestrzeni prowadzą do podobnych wniosków: wyobrażenia o
śro-dowisku są wyuczonymi i trwałymi tworami umysłu […] wyobrażenie jest częścio-wą, uproszczoną i zniekształconą reprezentacją albo zorganizowaną, subiektywną wiedzą jednostki o środowisku112. Kenneth White, formułując postulat repre-zentacji „otwartego” pejzażu w twórczości literackiej oraz praktykę „otwierania świata”, próbuje przekroczyć przyrodzoną człowiekowi skłonność do rzuto-wania na rzeczywistość własnych narracji, które zostały ukształtowane przez
111 Zob. hasło POWIEŚĆ REGIONALNA [w:] Słownik rodzajów i gatunków literackich, s. 591–592. Przekonanie o tym, że zamieszkiwane miejsce determinuje ontologicznie i psy-chologicznie jego mieszkańców wyraża najpełniej (z badanych przeze mnie pisarzy i pi-sarek) Mariusz Wilk. W każdym jego dzienniku odnajdziemy refleksję na temat wpływu krajobrazu północnej Rosji na życie sąsiadów narratora i na niego samego.
112 J. Słodczyk, Percepcja przestrzeni w badaniach geograficznych [w:] Wędrować, pielgrzymo-wać, być turystą. Podróż w dyskursach kultury, red. P. Kowalski, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2003, s. 11.
indywidualne oraz kulturowe czynniki społeczne, obyczajowe, historyczne i rodzinne113.
Tymczasem w obrębie podróżopisania osobowość autora–wędrowca pełni kluczową rolę dla kompozycji utworu: to główna postać działająca,
stanowią-ca nieodłączną część świata przedstawionego114. Wyznacznikiem współczesnego podróżopisarstwa jest równowaga między głównymi elementami kompozy-cyjnymi: między mówieniem o świecie a mówieniem o sobie. Jeśli dominuje pierwsza tendencja — utwór zaliczany jest do literatury faktu, jeśli druga — relacja z podróży staje się dziennikiem intymnym lub „podróżą intelektualną”, w których podróż to tylko pretekst dla nieustającej autoprezentacji narratora. Odbywa się wtedy: ukierunkowanie relacji na wizerunek duchowy autora, na
interpretację rzeczywistości, a nie na rzeczywistość115. W tym przypadku Ken-neth White proponuje trzecią możliwość dla podróżopisania — prezentację autora poprzez ukazanie go w relacji do miejsca, szczególnie wobec środowiska przyrodniczego.
113 Zob. J. Słodczyk, Percepcja przestrzeni w badaniach geograficznych, s. 10.
114 D. Kozicka, s. 41.