Towarzystwo Tomasza Zana funkcjonujące na przełomie XIX i XX wieku aż do roku 1918, za główny cel wyznaczało naukę języka polskiego, literatury, historii i geografii.
Działało jako tajna organizacja w czasach zaboru pruskiego. Po wygranym Powstaniu Wielkopolskim oraz podpisaniu traktatu wersalskiego 28 czerwca 1919 roku, Wielkopolska znalazła się w granicach niepodległego państwa polskiego. Po pierwsze Towarzystwo Tomasz Zana, jak sugeruje sama nazwa odnosi się do osoby słynnego członka Towarzystwa Filomatów i Filaretów - Tomasza Zana, założyciela Filomatów, Towarzystwa Promienistych, a następnie Filaretów. Po drugie w wspomnieniach członków tego towarzystwa podkreślają, że wartości przyjęte przez Filomatów i Filaretów przyświecały ich działalności. Ignacy Nowak, członek śremskiego towarzystwa, tak opisuje wzorowanie się na Towarzystwie Filomatów i Filaretów: „.Ideały filaretów i filomatów wileńskich są i naszymi ideałami”123, a członek ostrowskiego towarzystwa biskup Andrzej Wronka w swoich wspomnieniach przywołuje podobny argument: ”W zamęcie wojennym widzieliśmy świt Polski.
Spodziewaliśmy się jej wskrzeszenia. Rozumieliśmy, że dziejowy proces rozwojowy idzie w przyśpieszonym tempie. Ta prawie pewna nadzieja była silną zachętą do pielęgnowania filareckiego ideału, ojczyzny, nauki i cnoty. Tymi ideałami karmiły się nasze dusze i owe ideały chcieliśmy wcielać w czyn”.124
Do podobnych cech działalności Towarzystwa Tomasza Zana i Towarzystwa Filomatów Filaretów zaliczyć można działalność konspiracyjną, samokształcenie, wymóg przyjęcia przysięgi, rekomendację przy przyjmowaniu nowego członka przez stałego członka towarzystwa. W Ustawach przyjętych w roku 1913 przez Towarzystwo Tomasza Zana cała ich struktura i jej nazewnictwo opierały się na nazwach: Filomatów, Filaretów oraz Promienistych, nawiązując tym samym do Towarzystwa Filomatów i Filaretów, a także do utworzonego w 1820 roku przez Tomasza Zana Towarzystwa Promienistych. Nawet
122 J. Plackowski, Refleksje ideowe, „Brzask: pismo młodzieży narodowej”, 1920, R. VI, nr 1, s. 12.
123 I. Nowak, Gimnazjum w Śremie. List do Andrzeja, BR, Wspomnienia, sygn. 2642, k. 196.
124 A. Wronka, Moje wspomnienia o ostrowskim Towarzystwie Tomasza Zana, „Przewodnik Katolicki”, 1969, nr 1, s. 11.
43 hierarchia stopni członków oraz ich nazwa podana w Ustawach z 1913 roku nawiązywała do ich tradycji. Stopniem przedwstępnym byli Promieniści, następnie Filareci, a stopień najwyższych należał do Filomatów.
Organizacja TTZ funkcjonując w okresie dwudziestolecia międzywojennego wyznaczała sobie nowe cele, a jej działalność opierała się na innych zasadach wobec nowej sytuacji politycznej. Podkreślić należy, że pomimo tego TTZ przypominało o nawiązaniu do historii Towarzystwa Filomatów i Filaretów, a w artykule opublikowanym na łamach czasopisma Związku TTZ „Młodzież Sobie” z okazji jego 110. rocznicy istnienia, potwierdzono jednoznacznie ten fakt takimi słowami: „Związek Towarzystwa Tomasza Zana nawiązuje swą nazwą do pracy filomackiej. I myśmy podnieśli do godności swego naczelnego zadania odrodzenia narodu poprzez naukę. Przekonani, że siłą charakteru i piękno duszy są nietwórcze bez głębokiej i ścisłej myśli, naukę stawiamy na pierwszym miejscu. Idziemy za słowami Mickiewicza, że tylko umierające społeczeństwo czepia się dogmatu i pewnika”.125 Słowa te odzwierciedlają w pełni intencję kontynuowania tradycji Towarzystwa Filomatów i Filaretów.
Nawiązanie do nazwy Filomatów i Filaretów, oprócz ustaw Towarzystwa Tomasza Zana z roku 1913, pojawia się także w Ustawach opublikowanych na łamach czasopisma „Młodzież Sobie” w roku 1929. W Ustawach w punkcie 5 wymienione są środki do realizacji wyznaczonych celów, m. in.: praca w filomackich kołach naukowych oraz praca koła filaretów. W punkcie 34 Statutu reaktywowanego TTZ zawarto następujące sformułowanie:
„Towarzystwo Tomasza Zana jest Zrzeszeniem Filomackich Kół Naukowych. Celem ich jest urzeczywistnienie idei filomackiej, wyrażanej w statucie Towarzystwa Tomasza Zana”.126 Porównanie tych dwóch statutów pokazuje, że kontynowanie idei Towarzystwa Filomatów i Filaretów obecna była w organizacji TTZ przez cały okres działalności, zarówno przed rokiem 1918 jak i po 1920, gdy funkcjonowała legalnie w szkołach średnich w Wielkopolsce.
Porównując działalność Towarzystwa Tomasza Zana przed 1918 rokiem, a po roku 1920, to warto zauważyć, że zasadniczą różnicą jest forma działania (tajna w okresie zaborów, a jawna w niepodległej Polsce). Cel samokształcenia był obecny w obydwóch okresach działalności. W jednym z artykułów członka ostrowskiego TTZ opublikowanym na łamach czasopisma „Promień” podkreślił on, że ówczesny charakter organizacji
125 „Młodzież Sobie”, 1927, nr 9, s.74.
126 Statut Towarzystwa Tomasza Zana, „Młodzież Sobie”, R. 1929, nr 1, s. 17.
44 samokształceniowych, określony przez niego, jako „spuścizna filomacka” nie zmienił się, poza formą pracy, która różni się tylko tym, że w okresie międzywojennym organizacje TTZ działają leganie.127 Po roku 1920 Towarzystwo skupia się głównie na rozwoju naukowym swoich członków w zakresie danej dziedziny nauki, a nie jak w przypadku Towarzystwa przed rokiem 1918 na nauce języka polskiego, literatury polskiej, historii i geografii. Ponadto, po roku 1920 Towarzystwo organizowało kursy ideowe i samokształceniowe, mające na celu omówienie działalności wszystkich lokalnych środowisk TTZ w Wielkopolsce i wymianę poglądów na temat jego funkcjonowania oraz dyskusji na temat pracy i ideologii Zanowców.
* * *
Początki organizacji Towarzystwa Tomasza Zana sięgały drugiej połowy XX wieku, kiedy funkcjonowało Towarzystwo Narodowe, będące jedną z pierwszych organizacji młodzieży szkół średnich w Wielkopolsce. Na początku XX wieku organizacje samokształceniowe, przyjmujące za cel naukę języka polskiego i historii, przyjęły nazwę Tomasza Zana.
Członkowie TTZ swoje oddanie dla Ojczyzny pokazali poprzez czynny udział w Powstaniu Wielkopolskim, będącym wyczekanym przez nich momentem na wyzwolenie Wielkopolski spod obcego panowania. W 1920 roku Towarzystwo reaktywowano z inicjatywy Bernarda Chrzanowskiego. Organizacja ta była kontynuacją TTZ sprzed 1918 roku. Z tym wyjątkiem, że działała ona legalnie w szkołach średnich. Nadal stawiała sobie za cel samokształcenie, ale realizowane w kółkach naukowych. Na podstawie dostępnego materiału źródłowego możemy wysnuć wniosek, że organizacja ta ściśle nawiązywała do idei Towarzystwa Filomatów i Filaretów, a swoje cele w okresie dwudziestolecia międzywojennego realizowała nadal poprzez edukację i wychowanie w kołach naukowych zajmujących się daną dziedziną nauki.
127 T. Rynowiecki, Idee i zadania samokształcenia, „Promień”, 1932, nr 4, s. 3
45