W roku 1920 odbyła się w Poznaniu uroczystość reaktywacji Towarzystwa Tomasza Zana, określana jednak wówczas jako „ujawnienie” Towarzystwa. Większość bowiem kół towarzystwa, funkcjonująca w poszczególnych gimnazjach, w wyniku wybuchu I wojny światowej i Powstania Wielkopolskiego zaprzestała swojej tajnej działalności. Po latach istnienia w tajemnicy przed zaborcą pruskim Towarzystwo zostało oficjalnie zdekonspirowane i od dnia 3 stycznia 1920 roku jawnie mogło funkcjonować na terenie szkół średnich. Uroczystości rozpoczęły się najpierw w Farze Poznańskiej od Mszy św., którą odprawił ks. Prałat Antoni Stychel112, a następnie uczestnicy Zjazdu udali się do Collegium Minus, gdzie w ówczesnym Lectorium Lubrańskiego odbyło się uroczyste posiedzenie.113
Na uroczystości główny referat wygłosił Włodzimierz Roman Seydlitz, były członek TTZ, należący do organizacji w gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu. Seydlitz w przemówieniu wyraził potrzebę ujawnienia organizacji i kontynuowania pracy TTZ mającej
109 A. Markwicz, 100 lat historii…, s. 5.
110 Nazwiska ustalono na podstawie książki: W 60-tą rocznicę Powstania Wielkopolskiego : tymczasowe zestawienie zabitych, poległych, zaginionych i zmarłych członków Towarzystwa Tomasza Zana w Wielkopolsce w okresie 1914-1978, Londyn, 1978.
111 Nazwiska ustalono na podstawie materiałów źródłowych: BR, Materiały Towarzystwa Tomasza Zan.
112 Antoni Stychel- członek TTZ w czasach gimnazjalnych w szkole średnie im. Marii Magdaleny w Poznaniu.
113 Uroczystość ujawnienia Towarzystw Tomasza Zana w Poznaniu dnia 3.I. 1920 r., „Brzask: pismo młodzieży narodowej”, 1920, R. VI, nr 1, s. 15.
40 na celu pewne uzupełnienie szkoły. Przedstawił pogląd, że młodzież i tak będzie tworzyć organizacje, stąd działalność TTZ była jego zdaniem uzasadniona.114 Podczas uroczystości wybrano na przewodniczącego podsekretarza stanu Bernarda Chrzanowskiego, a na jego zastępcę rektora Wszechnicy Piastowskiej Heliodora Święcickiego. Z chwilą odzyskania niepodległości cele Towarzystwa zostały zmienione, bowiem naukę języka polskiego z programu organizacji usunięto, ponieważ język polski był wówczas już językiem urzędowym w szkołach i uczono go w ramach obowiązkowego programu nauki dla wszystkich uczniów.
Wciąż niezmienionym celem od wieku już XIX pozostaje pogłębianie miłości ojczyzny i samokształcenie. Na zakończenie posiedzenia podano do oświadczenia rezolucję tej treści:
„Zebrani dnia 3. I. 1920 r. w Lectorium Lubranscii Wszechnicy Piastowskiej w Poznaniu delegaci wszystkich Tow. Tomasza Zana Wielkopolski oraz przedstawicieli Pomorza wespół z reprezentantami społeczeństwa starszego i młodzieży akademickiej, zorganizowanej w Zjednoczeniu Młodzieży Narodowej postanawiają:
1) Wobec wyzwolenia Ojczyzny z pęt niewoli ujawnić tajne organizacje gimnazjalne im.
Tomasza Zana
2) Prace samokształceniową poprowadzić dalej w myśl dawnej tradycji w jawnych związkach młodzieży szkół średnich”115
Następnie wygłosił przemówienie Bernard Chrzanowski, należący w czasach gimnazjalnych do organizacji już od roku 1874 w czasie uczęszczania do gimnazjum św.
Marii Magdaleny w Poznaniu.116 Sprawował on w późniejszych latach opiekę nad organizacją Zanowską i występował jako obrońca młodzieży w czasie procesu gimnazjalistów gnieźnieńskich w 1903 roku. Ujawnione towarzystwo według Chrzanowskiego miało funkcjonować w nowej formie, jako jawna organizacja i powinna była znajdować się pod opieką osób starszych oraz wychowawców. Podkreślał, że znaleźli się ludzie wątpiący w działalność TTZ w niepodległej Polsce, ponieważ w czasach zaborów siłę do działalności dawało utajnienie. Głównym czynnikiem mającym gwarantować rozwój TTZ w wolnej Polsce miała być szeroko rozumiana miłość do ojczyzny oraz patriotyzm. Chrzanowski zwracał się do młodzieży, by byli wytrwali w swych dążeniach, zachęcając ich słowami: „I nie zrażajcie się, jeżeli położą wam z uczuciem wyższości rękę na ramieniu i powiedzą
114 Uroczystość ujawnienia Towarzystw Tomasza Zana w Poznaniu dnia 3.I. 1920 r , s. 15.
115 Tamże, s. 16.
116 G. Łukomski, Bernard Chrzanowski 1861-1944. Biografia Polaka zachodniokresowego, Poznań- Opalenica 2005, s. 38.
41 pobłażliwie „idealista”, lecz pozostańcie tymi idealistami, doskonalcie siebie, idźcie ku rozsłonecznieniu Słowackiego, wprowadzajcie śmiało miłość, etykę w życie, w pracę społeczną, a na koniec w dalszym życiu i w politykę”.117
Po przemówieniu Bernarda Chrzanowskiego odśpiewano Rotę na zakończenie uroczystości. W niedziele odbyły się dwa zebrania delegatów młodzieży szkół średnich, przedstawicieli władz i starszych członków należących dawniej do TTZ w szkołach gimnazjalnych. Zebrania te miały na celu jedynie ukonstytuowanie Towarzystwa Tomasza Zana. Postanowiono bowiem za miesiąc zwołać Zjazd i wtedy uchwalić projekty statutów.
Niestety, na zjeździe 4 stycznia nie przybyli przedstawiciele TTZ z Pomorza ani Górnego Śląska, wobec tych organizacji Zjazd nie ustalił żadnych decyzji.118
Informacje o ujawnieniu Towarzystwa Tomasza Zana znajdujemy w czasopiśmie „Brzask”
dostarczającym nam szczegółów uroczystości towarzyszących temu wydarzeniu. Zygmunt Celichowski członek Towarzystwa Narodowego, podaje jako przyczynę spisania swoich wspomnień właśnie reaktywację Towarzystwa Tomasza Zana w 1920 roku.119 Stanisław Pilarczyk w liście do Zbigniewa Dalskiego napisał, że Towarzystwo Tomasza Zana było
„…pierwszorzędną tajną szkołą samowychowawczą, narodową języka i historii polskiej oraz uczącą charakteru w bardzo trudnym i niezwykle niebezpiecznych warunkach konspiracji”.120 Zaznaczył, że rola TTZ skończyła się z chwilą Powstania, ale jego zadania przeszły na szkołę w niepodległej Polsce.121
Po odzyskaniu niepodległości, nie wyobrażano sobie, aby dalsza działalność Towarzystwa Tomasza Zana mogła zostać zakończona. W nowych realiach zdecydowano skupić się na doskonaleniu naukowym poprzez samokształcenie w kółkach naukowych i w ten sposób kontynuować myśl zanowską. Jan Plackowski, były członek TTZ w Poznaniu, w czasopiśmie
„Brzask” w artykule o refleksjach ideowych poprzedzającym tekst o uroczystości ujawnienia TTZ podzielił się myślą, że po odzyskaniu niepodległości istnienie organizacji młodzieżowych było jak najbardziej potrzebne, ponieważ: „…organizacje młodzieży narodowej, jak w przeszłości wychowywały dzielnych szermierzy idei narodowo-niepodległościowej, tak w przyszłości wychowywać będą światłych
117 B. Chrzanowski, Przemówienie wygłoszone na uroczystości ujawnienia T.T.Z, „Brzask: pismo młodzieży narodowej”, 1920, R. VI, nr 1, s. 20.
118 Uroczystość ujawnienia Towarzystw Tomasza Zana w Poznaniu dnia 3.I. 1920 r., s. 16.
119 Z. Celichowski, Tajne związki młodzieży gimnazjalnej (1857-1863), Poznań 1920.
120 List Stanisława Pilarczyka z dnia 10.XI.1965 do Zbigniewa Dalskiego, BR, sygn. 2642, s. 133-134.
121 Tamże, s. 134.
42 obywateli.122 Zdanie to doskonale odzwierciedla działalność TTZ w niepodległej Polsce, ponieważ oprócz samokształcenia, wychowywało swoich członków na przyszłych obywateli, pracujących dla swojego państwa.