Neoklasyczna teoria przedsiębiorstwa

Zasadnym wydaje się rozpoczęcie podjętego tematu od zaprezentowania paradygmatu, który obowiązywał w omawianym okresie. Paradygmatem na gruncie teorii mikroekonomicznych dominującym od wieku XIX jest nurt rozważań wywodzących się z tradycyjnej szkoły neoklasycznej. Ogólnie rzecz biorąc, omawiany paradygmat opiera się na założeniu, że w procesie gospodarowania podmioty gospodarcze dążą do maksymalizacji swojego zadowolenia, dodatkowo zachowania wszystkich podmiotów cechuje racjonalność. Do cech charakterystycznych omawianego podejścia należy zaliczyć przede wszystkim227

:  Opis oraz wyjaśnianie zachowania się danych podmiotów gospodarczych na rynku.  Analiza zjawisk ekonomicznym w krótkim oraz średnim horyzoncie czasowym, który wynika z perspektywy wyników bezpośrednio osiąganych przez te podmioty.

 Czynienie założenia o kierowaniu się przez jednostki zasadą maksymalizacji własnego interesu oraz maksymalizacji użyteczności jako głównego motywu ich postępowania.

 Zakładanie racjonalności działania poszczególnych podmiotów gospodarczych.

 Pojęcie równowagi traktowane przez ówczesnych ekonomistów jako centralną kategorię i przedmiot zainteresowania.

Neoklasyczna teoria przedsiębiorstwa stanowi punkt wyjścia nad rozważaniami na temat przedsiębiorstwa. Omawiana teoria jest modelowym, czyli uproszczonym przedstawieniem zależności firmy od typu rynku, na którym prowadzi ona swoją działalność. Modele neoklasyczne nie stanowią narzędzia do praktycznego wykorzystania ich w zarządzaniu konkretną firmą, gdyż nie uwzględniają szeregu czynników występujących w przedsiębiorstwie, ale są wystarczającą podstawą do zrozumienia występujących w nich zależności. Stanowią one cenne narzędzie poznawcze. Należy jednak sobie zdawać sprawę z faktu, że wnioski z tych modeli nie mogą być traktowane jako bezwzględne prawo obowiązujące w rzeczywistości gospodarczej.

Dokładną, syntetyczną prezentację tej teorii przeprowadził A. Noga. Autor dokonał prezentacji i interpretacji neoklasycznej teorii przedsiębiorstwa w następujących płaszczyznach228

:

 Budowa teorii. Elementami budowy teorii są funkcje produkcji. Granice organizacyjne oraz instytucjonalne pomiędzy gospodarstwami domowymi, przedsiębiorstwem i rynkiem kształtowane są w wyniku minimalizacji długookresowych przeciętnych kosztów całkowitych. W tej teorii przedsiębiorstwo rozumiane jest nie jako instytucja czy organizacja, ale jako automat, który formalnie opisany jest przez funkcje produkcji, kosztów oraz zysków, czyli funkcję, która w precyzyjny sposób pokazuje, jak nakłady deterministycznie

227 A. Solek, Neoklasyczna teoria przedsiębiorstwa – krytyka i obrona, [w:] Prace z zakresu ekonomii, Z. Dach (red.), Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2003, s. 33.

228

przekształcane są w efekty, nakłady w koszty oraz zmiany sprzedaży i kosztów w zyski. Koszty i zyski występujące w przedsiębiorstwie wyznaczane są przez rynek. Zgodnie z tą teorią przedsiębiorstwa nie posiadają organizacji wewnętrznej. W zależności od typu przedsiębiorstwa jego granice ustalane są odmiennie. W przypadku przedsiębiorstw produkujących tylko jeden produkt jego granice wyznacza styczność długookresowego minimum kosztów przeciętnych z ceną. Owe granice dla przedsiębiorstw wieloproduktowych wyznaczane są długookresowe minimum kosztów przeciętnych realizujące tzw. korzyści zakresu z ceną. W omawianej teorii do maksymalizacji zysku przedsiębiorstwa dochodzi w sposób substantywny, czyli znając wszystkie uwarunkowania pozwalające na taką maksymalizację.

 Przedsiębiorstwo w konkurencji oraz w organizacji gospodarki. Zgodnie z teorią na

zachowanie się konkurencji, a także organizację gospodarki nadrzędny wpływ ma struktura rynku, na którym działa dane przedsiębiorstwo. W związku z tym wyróżnia się: konkurencję doskonałą, monopol, konkurencję monopolistyczną, oligopol, rynki kontestowane, pozycję dominującą i monopolistyczną.

 Korzyści przedsiębiorstw a korzyści ogólnospołeczne. Zgodnie z najsłynniejszym

modelem równowagi ogólnej, który pokazuje dylemat między interesem ogólnym a interesami indywidualnymi, w teorii neoklasycznej udowadnia się tzn. teorematy dobrobytu, czyli korzyści przedsiębiorstw w stosunku do korzyści ogólnogospodarczych. Niestety ma to pewną ułomność polegającą na tym, że dowód ten przeprowadza się w gospodarce sztucznej, wymyślonej na potrzeby matematyki. W przypadku realnej rzeczywistości organizacje przedsiębiorstw oraz państwa są wstanie zapewnić w niektórych częściach gospodarki lepsze rozwiązania w odniesieniu do dobrobytu ogólnego niż system cen.

 Rola właściciela, przedsiębiorcy, menedżera i klienta (konsumenta) w przedsiębiorstwie. W neoklasycznej teorii przedsiębiorstwa nie dokonuje się rozróżnienia

właściciela, przedsiębiorcy ani menadżera (będących funkcją produkcji, kosztów i zysku). Dodatkowo głównym wyróżnikiem w rozpatrywanej teorii jest przyjmowanie założenia, o tym, że właściciel-menedżer jest zorientowany jedynie na osiąganie maksymalnych korzyści finansowych²²⁹. Klienta traktuje się natomiast jako inną funkcję matematyczną, np. użyteczności. Warunkiem, który musi być spełniony dla bycia przedsiębiorstwem jest jego własność prywatna, która z kolei zapewnia funkcjonowanie danego rynku. Zgodnie z neoklasyczną teorią przedsiębiorstwa, to konsument jest właścicielem przedsiębiorstwa. Mimo tego, nie wpływa to w żaden sposób na relacje między przedsiębiorstwem, a danym konsumentem, który jest jego właścicielem.

 Zakładanie, funkcjonowanie i rozwój przedsiębiorstwa. Według rozważanej teorii do

gospodarki mogą wejść przedsiębiorstwa, które charakteryzują się ściśle określonymi funkcjami produkcji (kosztów), czyli przedsiębiorstwa, w których przeciętny koszt całkowity jest mniejszy bądź równy cenie rynkowej. W gospodarce mogą utrzymać się i nadal prowadzić swoją działalność przedsiębiorstwa już istniejące na rynku, ale pod warunkiem, że ich przeciętny koszt zmienny jest mniejszy od ceny. Zgodnie z teorią neoklasyczną w przedsiębiorstwach wieloproduktowych możliwe jest pokrycie różnic między kosztem przeciętnym a kosztem marginalnym kilku produktów przez zróżnicowanie cen w zależności od zapotrzebowania, które jest zgłaszane na dobra oferowane na rynku.

 Zarządzanie przedsiębiorstwem. Zarządzanie przedsiębiorstwem jest całkowicie

sprawowane przez przedsiębiorcę, który dzięki swoim zdolnościom do wykorzystywania systemu cen podejmuje decyzje o wielkości zatrudnienia i produkcji na podstawie kształtowania się tych cen. Zarządzanie w bardzo wysokim stopniu jest zdeterminowane przez rynek, na którym działa przedsiębiorstwo. Zarządzanie to polega na tym, że otrzymana

229

informacja (cena) w tym samym momencie przekształcana jest w nową informację (wielkość zatrudnienia i produkcji).

 Związki przedsiębiorstwa z makroekonomicznymi zmianami i polityką makroekonomiczną. Opisywana teoria przedsiębiorstwa, choć oceniana jako najbardziej

nierealistyczna ma szeroki wpływ na pieniężną i fiskalną politykę makroekonomiczną. Zgodnie z omawianą teorią policy mix zmienia funkcję produkcji, koszów i zysków, czyli w efekcie wybory przedsiębiorstw. Dodatkowo dochodzi również do zmiany wyborów nabywców, a te z kolei oddziałują na wybory przedsiębiorstw.

 Wpływ przedsiębiorstwa na wzrost i rozwój gospodarczy. Neoklasyczna teoria

przedsiębiorstwa posiada dość ograniczony wpływ na pokazanie związków między zachowaniem przedsiębiorstw na rynku a wzrostem gospodarczym. Jest to wynikiem braku w gospodarce tzn. rynków Arrowa-Debreu, a w szczególności ich terminowych aspektów. Zwolennicy tej teorii opowiadają się za tym, że rozwój rynków instrumentów pochodnych zwiększy znaczenie rozpatrywanej teorii w wyjaśnianiu wzrostu gospodarczego i policy mix.

Neoklasyczna teoria przedsiębiorstwa najbardziej krytykowana jest ze względu na dość duże uproszczenia modelowe, a tym samym ignorowanie wielu niezwykle istotnych w działalności każdego przedsiębiorstwa czynników takich, jak: różnorodność procesów zachodzących w przedsiębiorstwie, złożoność organizacyjna. Takie uproszczenia i pomijanie istotnych aspektów działania przedsiębiorstwa da się usprawiedliwić koniecznością agregowania zachowań całych milionów różnorakich przedsiębiorstw działających na rynku oraz ograniczonością metod matematycznych. Uproszczenie przyjęte przez neoklasyków przy formułowaniu modelu przedsiębiorstwa spełnia dwie role: pierwsza, polega na tym, że model ten agreguje zachowania ogromnej liczby przedsiębiorstw, druga jest natomiast związana z tym, że jednocześnie model ten jest zrozumiały i cechuje go duża wartość poznawcza jako narzędzia opisu i klasyfikacji sytuacji przedsiębiorstwa na określonym rynku.

W tym miejscu należy zaakcentować również fakt, że tradycyjna teoria przedsiębiorstwa nie spełnia oczekiwań ze strony praktyków zarządzania. Bezsprzeczny jest bowiem fakt, że teoria ta nie stanowi w istocie teorii przedsiębiorstwa, ale teorię rynków. To w pewien sposób kwestionuje wartość poznawczą ekonomii neoklasycznej oraz jej użyteczność. Dane przedsiębiorstwo i jego zachowanie jest opisane wyłącznie przez typ rynku, na którym prowadzi ono swoją działalność. Firma na dany rynek reaguje poprzez podaż i cenę. W czterech podstawowych strukturach rynku: konkurencji doskonałej, konkurencji monopolistycznej, monopolu oraz oligopolu odbywa się to w następujący sposób230

:

 Konkurencja doskonała oznacza taką strukturę rynku, na którym działa duża liczba małych producentów. Z tego względu poszczególne przedsiębiorstwa dostarczają na rynek znikomą część całkowitej produkcji. Wobec tego zwiększenie bądź zmniejszenie przez nie produkcji i sprzedaży nie wpływa na całkowitą podaż produktu. Wynika stąd również to, że żadna z firma działających w tej strukturze nie ma wpływu na cenę wytwarzanego produktu, która kształtuje się na rynku. W przypadku konkurencji doskonałej wszystkie firmy muszą dostosowywać się do ceny rynkowej.

 Przez konkurencję monopolistyczną rozumie się strukturę rynku, na którym istnieje wielu lub bardzo wielu przedsiębiorców, z których każdy dostarcza niewielką część ogólnej podaży. Przedsiębiorstwa działające na rynku konkurencji monopolistycznej mają możliwość oddziaływania na krzywą popytu. Z tego względu dążą do przesunięcia krzywej w prawo. Wykorzystują do tego celu takie instrumenty jak różnicowanie produktu oraz promocję

230 T. Tokarski, Matematyczne modele przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 12; K. Janasz, Główne formy struktur rynkowych w gospodarce, [w:] Rozwój i funkcjonowanie

sprzedaży. Możliwość różnicowania produktu uważane jest za najważniejszą cechę konkurencji monopolistycznej. Oczywiście wydatki przeznaczane na reklamę w przedsiębiorstwie wolnokonkurencyjnym nie mają sensu, ponieważ każda firma może sprzedawać dowolną ilość produkcji po cenie określonej na rynku. Na wydatkach jednej firmy skorzystałyby również inne. Inaczej jest w przepadku konkurencji monopolistycznej, gdzie firmy dysponują pewną siłą monopolu. Ponoszenie wydatków na reklamę może, bowiem przynieść tym firmom określone korzyści ekonomiczne. Podobne efekty może przynieść różnicowanie produktu, które ma na celu podkreślenie jego unikalności. Przejawia się ono we wprowadzaniu zmian jakościowych wytwarzanych produktów, promowaniu ich marki, czy też poprzez uatrakcyjnienie samej sprzedaży. W tym wypadku producent stara się przekonać odbiorców, że „relacja ceny do jakości jego produktów jest korzystniejsza w porównaniu do produktów konkurentów”231

. W konkurencji monopolistycznej konkurencja niecenowa ma, zatem większe znaczenie. Konkurowanie za pomocą ceny przyczyni się, bowiem w tym przypadku, do obniżenia zysków przedsiębiorstw. Tym samym firma inwestująca w wyróżnienie swojego produktu nie osiągnęłaby oczekiwanych korzyści.

 Przez monopol rozumiana jest struktura rynku, która charakteryzuje się tym, że na rynku działa tylko jedna firma, która ustala cenę wytwarzanego dobra. Monopolista, który jest jedynym sprzedawcą na danym rynku, określa wielkość podaży danej gałęzi oraz dyktuje ceny wyrobów. Ponieważ posiada on kontrolę nad całym rynkiem, może ograniczyć rozmiary produkcji i sprzedawać wyroby po wyższych cenach. Trzeba podkreślić, że w przypadku, gdy przedsiębiorstwo zajmujące na rynku pozycję monopolistyczną zwiększy produkcję i sprzedaż, to musi także liczyć się z koniecznością obniżenia ceny na swoje produkty. W tej strukturze rynku monopolista ustala cenę na poziomie, który zapewnia mu maksymalizację zysku.

 Oligopol to taka struktura rynku, na którym działa kilku znaczących przedsiębiorstw. Rynek oligopolistycznym różni się od pozostałych struktur, ponieważ występuje na nim współzależność podmiotów w nim uczestniczących. Oznacza to, że każde przedsiębiorstwo podejmując decyzję o wielkości produkcji oraz cenie wyrobów musi brać pod uwagę, zarówno sygnały dobiegające z rynku o kształtowaniu się popytu, ale również spodziewane reakcje konkurentów na podjęte przez siebie decyzje. W przypadku oligopolu wraz ze wzrostem ceny maleje popyt na produkty. Cena, którą osiąga dana firma na rynku, zależy nie tylko od wielkości produkcji i sprzedaży, ale również w znacznej mierze od działań firm konkurencyjnych. Należy podkreślić, że na rynku, na którym działa ograniczona liczba podmiotów, decyzje jednego z nich wpływają także znacząco na sytuację pozostałych. Szczególnym przypadkiem oligopolu jest duopol. Z duopolem mamy do czynienia w sytuacji, gdy na rynku działa tylko dwóch producentów. Teoria duopolu została opracowana w 1983 roku przez A. Cournota²³².

Kończąc podjętą myśl, jeszcze raz należy podkreślić, że faktycznie otoczenie, w którym działa firma jest ważną determinantą jej działania, ale nie jedyną. Zainteresowanie się działaniami przedsiębiorstwa czynionymi w jego wnętrzu wydaje się szczególnie współcześnie bardzo ważnym czynnikiem. Dotyczy to zarówno dużej korporacji, jak i jednoosobowego przedsiębiorstwa. Podobnie uważa M. Porada-Rochoń, która akcentuje, że współcześni ekonomiści wskazują, że według neoklasycznej teorii, przedsiębiorstwo jest niejako tzn. czarną skrzynką. Przedstawiciele szkoły neoklasycznej w swoich analizach nie biorą pod uwagę jakie procesy zachodzą w przedsiębiorstwach. Swoją uwagę w głównej mierze skupiają na związkach przedsiębiorstwa z jego otoczeniem, analizują przy tym tzn. strumienie wejścia oraz strumienie wyjścia. Ówcześnie ekonomiści wychodzili bowiem z

231 M. Rekowski, Mikroekonomia, Wydawnictwo Akademia, Poznań 2009, s. 267.

232 Szerzej na ten temat w: I. Łęcka, L. Worobjow, Mikroekonomia, Stowarzyszenie Naukowe Instytut Gospodarki i Rynku, Szczecin 2006, s. 147 148.

założenia, że w sytuacji kiedy przedsiębiorstwo osiąga wyniki optymalne, to zbędne jest analizowanie procesów prowadzących do osiągnięcia celów zachodzących w jego wnętrzu233

. Współcześnie takie podejście do przedsiębiorstwa jest nieodpowiednie. W dzisiejszej, dynamicznie zmieniającej się gospodarce w interesie przedsiębiorstw leży analiza procesów w nim zachodzących oraz analiza i kształtowanie relacji przedsiębiorstwa z otoczeniem.

Zgodnie z neoklasyczną teorią przedsiębiorstwa, ma ono za główny i jedyny cel maksymalizację zysków, czyli szukanie punktu zrównania krańcowego utargu z krańcowymi kosztami. Jak akcentuje to T. Tokarski, jest to bardzo uproszczone założenie. Dodatkowo autor wskazuje, że założenie to nie zawsze jest zbieżne z rzeczywistością. Szczególnie w krótkim okresie czasu celem działania przedsiębiorstwa są głównie: wejście na dany rynek, na którym do tej pory ono nie prowadziło swojej działalności, utrzymanie się na rynku lub też wypchnięcie z rynku konkurencji. Dodatkowo w krótkim okresie może również dochodzić do sytuacji, w której przedsiębiorstwo ponosi stratę. Niemniej jednak w omawianej teorii przyjmuje się, że w długim okresie podstawowym celem funkcjonowania przeważającej większości przedsiębiorstw jest

maksymalizacja zysku²³⁴. Współcześnie takie podejście jest nieprawdziwe, za prosty przykład

można podać działania przedsiębiorstw państwowych, gdzie widoczne są wiązki celów, a nie zasada maksymalizacji zysków. W dyskusjach na temat przydatności modelu przedsiębiorstwa opartego na zysku formułowane są dwa rodzaje argumentów. Pierwszy grupa to argumenty, które mówią o tym, że zasada maksymalizacji zysku stanowi realistyczną hipotezę, na podstawie której mogą być dedukowane satysfakcjonujące przewidywania. Drugą grupę stanowią argumenty ekonomistów opowiadających się za tym, że przewidywania uzyskiwane na podstawie tego

modelu są zadawalające niezależnie od realizmu hipotez235

.

Zarzuty, jakie są czynione pod adresem neoklasycznego teorii przedsiębiorstwa, dotyczą nie tylko tego, że teoria ta zakłada istnienie tylko jednego celu przedsiębiorstwa, ale również tego, że jest nim maksymalizacja zysku. Współcześnie wielu ekonomistów klasyfikuje ten cel jako drugorzędny. Jednak autorka opowiada się za poglądami R. Milewskiego, który podkreśla, że obserwowane przedsiębiorstwa kapitalistyczne wskazują, że mimo tego, iż współcześnie w praktyce przedsiębiorstwa realizują wiele różnych celów, to jednak w większości należą one do celów pokrewnych, które w dużym stopniu są zbieżne właśnie z maksymalizacją zysku, głównie

jeżeli rozpatruje się przedsiębiorstwa w długim horyzoncie czasowym236

.

Reasumując, modelowe ujęcie przedsiębiorstwa w teorii neoklasycznej wiąże się z koniecznością przyjęcia szeregu bardzo rygorystycznych założeń. W. Kiwak jasno podkreśla, że „model neoklasyczny jest bardzo idealizującą prezentacją rzeczywistości ze względu na dużą liczbę uproszczeń”237. Niewątpliwie teoria ta stanowi dobry punkt wyjścia w edukacji ekonomicznej, ale jest niewystarczająca. T.P. Tkaczyk uważa, że gdyby pozostać na szczeblu ogólności klasycznej teorii przedsiębiorstwa, mogłoby to doprowadzić, z jednej strony do regresu wiedzy dotyczącej przedsiębiorstwa, z drugiej do negatywnego stosunku studentów do ekonomii jako nauki, a z trzeciej – w praktyce do bankructwa przedsiębiorstw prowadzonych przez ekonomistów wyedukowanych na teorii klasycznej238

. Dlatego istnieje konieczność poszukiwania alternatywnych teorii przedsiębiorstwa. Krytyczne spojrzenie na

233 M. Porada-Rochoń, Klasyczne teorie przedsiębiorstwa, [w:] Współczesne przedsiębiorstwo, J. Engelhardt (red.), CeDeWu, Warszawa 2009, s. 24–25.

234

T. Tokarski, Ekonomia matematyczna. Modele mikroekonomiczne, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2011, s. 137.

235 M. Gorynia, Zachowania przedsiębiorstwa w okresie transformacji. Mikroekonomia podejścia, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2000, s. 21.

236 Elementarne zagadnienia ekonomii, R. Milewski (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 161.

237 W. Kiwak, Własność – jej rola w tworzeniu ładu rynkowego, [w:] Nieefektywność rynku. Teoria i praktyka, T. Kamińska, T. Kątowski (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003, s. 17.

238 T.P. Tkaczyk, Przemiany w teoriach przedsiębiorstwa, [w:] Nauka o przedsiębiorstwie. Wybrane zagadnienia, I. Lichniak (red.), Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2009, s. 31.

tradycyjną teorię przedsiębiorstwa oraz wyniki analiz ekonomicznych stały się punktem wyjścia do sformułowania wielu nowych teorii oraz modeli, które podejmowały zagadnienia związane z działalnością przedsiębiorstw239

.

Główne zarzuty kierowane pod adresem neoklasycznej teorii przedsiębiorstwa, które przyczyniły się do poszukiwania teorii alternatywnych zwięźle formułuje M. Porada-Rochoń240. Po pierwsze, założenie o doskonałej konkurencji jako mechanizmie funkcjonowania rynku jest niewłaściwe dla zdecydowanej większości branż gospodarki. Powoduje to konieczność zmiany koncepcji równowagi przedsiębiorstwa. Po drugie, współcześnie nie można traktować przedsiębiorstwa jako „czarnej skrzynki”. Takie podejście jest zbyt dużym uproszczeniem i wpływa na zawężenie obszaru badań. Po trzecie, współczesne przedsiębiorstwa w większości nie są jednoosobowymi decydentami. Występuje w nich splot interesów różnych grup osób. Po czwarte, zysk nie stanowi głównego, a na pewno jedynego celu działania danego przedsiębiorstwa. Po piąte, zasada racjonalności działania podmiotów gospodarczych, w tym przedsiębiorców i decydentów jest nierealistyczna. Powyższą listę należy uzupełnić również o fakt, że niemożliwe jest posiadanie przez każdy podmiot gospodarczy doskonałej informacji o rynku241

.

Rysunek 2.1.1 Struktura alternatywnych teorii przedsiębiorstwa

* strzałki o linii ciągłej symbolizują wpływ bezpośredni, strzałki o linii przerywanej – pośredni

Źródło: T. Gruszecki, Współczesne teorie przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 193.

239

Z. Wiszniewski, Mikroekonomia współczesna. Syntetyczne ujęcie, Wyższa Szkoła Bankowości, Finansów i Zarządzania, Warszawa 1997, s. 169.

240 M. Porada-Rochoń, Klasyczne teorie…, op.cit., s. 26–27.

241 H.Y. Park, G.C. Shin, Y. Park, Corporate Strategies and Performances of Korean Firms: the Unified Theory of the Firm Perspective, Global Economic Review, t. 38.2009, s. 200.

TEORIE MENEDŻERSKIE FIRMY (celów firmy) J. SCHUMPETER Teoria innowacji i przedsiębiorcy INSTYTUCJONALIŚCI Teorie behawioralne i biologiczne firmy

Cykl życia firmy

Nowa ekonomia instytucjonalna Kontraktualna teoria firmy (firma jako wiązka kontraktów)

Teoria agencji Szkoła

praw własności R. COASE

T. Gruszecki podkreśla, że wiedza o przedsiębiorstwie oraz czynnikach, które warunkują jego funkcjonowanie, zarówno wewnątrz, jak i w otoczeniu przedsiębiorstwa nie jest spójna bowiem pochodzi z różnych źródeł, które używają różnych rodzajów narzędzi poznawczych i praktycznych²⁴². Biorąc pod uwagę stanowisko autora oraz prezentowane powyżej zarzuty wobec neoklasycznej teorii przedsiębiorstwa przesądziło to jednoznacznie o szukaniu alternatywnych teorii przedsiębiorstwa. T. Gruszecki w innej swojej publikacji dokonuje przeglądu teorii przedsiębiorstwa w ujęciu historyczno-logicznym. Autor w pierwszej kolejności omawia te teorie, które przesądziły o wyjściu z „głównego nurtu” rozważań na temat przedsiębiorstwa. Zdaniem T. Gruszeckiego stanowią one budulec do teorii alternatywnych. Każda ze współcześnie rozwijanych teorii przedsiębiorstwa wykorzystuje niektóre z argumentów wysuwanych przez dojrzałe teorie alternatywne243

. Wśród dojrzałych alternatywnych teorii przedsiębiorstwa możemy wyróżnić (patrz: rysunek 2.1.1):

 teorie menadżerskie,

 nową ekonomię instytucjonalną,

 teorie behawioralne i biologiczne firmy.

Przy ujęciu proponowanym przez T. Gruszewskiego nie istotna staje się liczba wyróżnianych teorii, ale to, że każda z teorii ma swoją genezę i odnosi się do podstawowego