w Polsce
W tym rozdziale prezentujemy 90 wyjątkowych drzew lub grup drzew rosnących w Polsce. W tym miejscu należy podkreślić, że wybór okazów do pre-zentacji – wbrew pozorom – nie był sprawą prostą i oczywistą. Pod względem liczby drzew pomni-kowych Polska jest bowiem krajem obdarowanym wyjątkowo szczodrze. Jednak ich dokumentacja wciąż pozostawia wiele do życzenia.
Podstawowym utrudnieniem związanym z wyszukiwaniem drzew pomnikowych jest brak oficjalnej centralnej bazy danych takich obiektów.
Pomocne materiały w formie tradycyjnych kata-logów pisanych prowadzono jeszcze w latach 80.
XX w. Później jednak liczba pomników przyrody szybko się zwiększyła, więc zaniechano ich kata-logowania na poziomie centralnym. Do tego doszła w 1999 r. reforma administracyjna wprowadzająca nowy podział kraju. Po jej wprowadzeniu istnia-ły tylko listy pomników przyrody przygotowane dla poszczególnych województw lub powiatów;
również one bardzo często bywały niekompletne i nieaktualne.
W latach 2000 i 2001 jeden z autorów tej pu-blikacji (P. Z.) podjął się weryfikacji list pomników przyrody w ramach pozyskiwania materiałów do swojej rozprawy doktorskiej. W tym celu trzeba było wysłać ponad 400 listów do jednostek ad-ministracyjnych różnego szczebla, poczynając od poszczególnych gmin. W rezultacie udało się zebrać niemal kompletne materiały obejmujące obszar całej Polski. Na ich podstawie stwierdzo-no, że w Polsce znajduje się 104 498 drzew po-mnikowych, w tym: 19 027 rośnie jako drzewa pojedyncze, 26 171 w grupach i 59 300 w alejach.
Pod względem składu gatunkowego ponad 60%
z nich stanowiły: dąb szypułkowy (28 194 szt.) i lipa drobnolistna (36 112 szt.). Dane te nie były zbieżne z liczbą pomników przyrody podawaną wówczas oficjalnie przez GUS. Przypuszczalnie błąd wynikał z niejednoznacznej interpretacji terminów „pomnik przyrody” i „drzewo pomniko-we”. Na podstawie danych opracowanych przez autora w późniejszych latach w Katedrze Ochrony Lasu i Ekologii Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie sporządzono kompute-rową bazę pomników przyrody uwzględniającą ich wybrane cechy dendrometryczne, w tym obwód pni. Umożliwiła ona wytypowanie do ba-dań najokazalszych osobników poszczególnych gatunków drzew.
Kolejnym źródłem informacji o najciekaw-szych pomnikowych drzewach Polski były
wcze-śniejsze publikacje na ich temat ukazujące się w prasie naukowej i popularnonaukowej. Na szczególne podkreślenie zasługuje tutaj dzia-łalność dr. inż. Cezarego Pacyniaka z Wydziału Leśnego Akademii Rolniczej w Poznaniu (obecny Uniwersytet Przyrodniczy im. A. Cieszkowskiego), jednego z prekursorów naukowych metod okre-ślania wieku polskich drzew pomnikowych.
Począwszy od lat 60. XX w. dokonał on oceny wieku setek najsłynniejszych drzew Polski, za-przeczając wcześniejszym informacjom na ten temat. Owocem jego prac były liczne publikacje, których ukoronowaniem jest wydana w 1992 r.
książka Najstarsze drzewa w Polsce stanowiąca jedyną w naszym kraju pozycję na ten temat. To dzięki dr. C. Pacyniakowi znamy wiek i lokaliza-cję najstarszych drzew w Polsce. Jego działalność i publikacje w dużej mierze zainspirowały autorów książki i stanowiły doskonały materiał pomocniczy do wyszukiwania i opisywania drzew.
Istotnym czynnikiem poznawczym ułatwiają-cym zlokalizowanie szczególnie okazałych drzew były też wyniki konkursów na najgrubsze drzewo Lasów Państwowych i na najgrubsze drzewo par-ków narodowych ogłoszonych przez redakcję cza-sopisma Przegląd Leśniczy w latach 2001 i 2002.
Spotkały się one z szerokim odzewem leśników i sympatyków przyrody. Dzięki nim udało się wy-szukać i ocalić przed zapomnieniem wiele impo-nujących drzew, wcześniej często niemal zupełnie nieznanych. Wyniki tych konkursów zostały przed-stawione na łamach Przeglądu Leśniczego, a także w książce Najgrubsze drzewa Lasów Państwowych (W. Kusiak, A. Węgiel, K. Borkowski, W. Danielewicz;
CILP, 2008). W 2013 r. nakładem Polskiego Towarzystwa Leśnego ukazała się również książka Drzewa – pomniki przyrody autorstwa prof. dr hab.
Andrzeja Grzywacza i dr inż. Agnieszki Pietrzak za-wierająca wiele informacji o różnych aspektach do-tyczących pomnikowych drzew rosnących w Polsce.
Przedstawiliśmy zatem źródła, z których korzy-staliśmy podczas wyszukiwania drzew zaprezen-towanych w niniejszym rozdziale. Pozostaje tylko wspomnieć, jakimi kryteriami się kierowaliśmy.
Otóż, jak już wspomnieliśmy, na wyobraźnię najsil-niej działa widok drzew największych, o wyjątkowo dużych obwodach pni. Dlatego, dokonując wyboru, sugerowaliśmy się w dużej mierze właśnie takim parametrem. Najgrubsze drzewa rosnące w Polsce osiągają ponad 900 cm obwodu pierśnicowego.
Teoretycznie, w naszym klimacie, tak duże wymiary mogą uzyskać: dęby, lipy, topole i platany, a
wy-90 niezwykłych drzew w Polsce danego gatunku można znaleźć ich znacznie
mniejszych „kuzynów” odznaczających się ciekawą historią, znaczeniem dydaktycznym, czy też zna-nych z jakiejkolwiek innej przyczyny. Ze względu na charakter publikacji preferowaliśmy okazy rosnące na terenie Lasów Państwowych lub znajdujące się pod opieką leśników.
Poszczególne gatunki prezentujemy w kolej-ności malejącej według maksymalnych obwodów pni osiąganych przez rekordowe osobniki. W spo-sób wyjątkowy potraktowaliśmy jedynie dęby szy-pułkowe, które przedstawiamy jako pierwsze, ze względu na liczbę wyjątkowo okazałych pomni-kowych drzew tego gatunku. Z kolei poszczegól-ne drzewa należące do daposzczegól-nego gatunku również prezentujemy w kolejności od najgrubszego po najcieńsze. W opisie każdego z nich zamieściliśmy:
• dokładną lokalizację danego okazu (miej-scowość, gminę, powiat i nadleśnictwo wraz z opisem dojazdu, a także współrzędne geo-graficzne w uzasadnionych i trudniejszych do zlokalizowania wypadkach);
• wymiary (niemal wszystkie wyniki podaliśmy na podstawie pomiarów wykonanych przez nas;
w nielicznych wypadkach, tam, gdzie było ina-czej, zostało to zaznaczone, w nawiasie obok danych pomiarowych znajduje się rok, w któ-rym wykonano pomiar);
• wiek (według szacunków lub danych z literatury, najczęściej na podstawie badań dr. C. Pacyniaka, uaktualnionych do stanu
• opis drzewa uwzględniający jego stan zdro-wotny;
• ciekawe informacje związane z drzewem, w tym dane historyczne, legendy i podania.
Podaliśmy właściwe nadleśnictwa dla drzew zarówno rosnących w lasach i na terenach admini-strowanych przez Lasy Państwowe, jak i pozosta-łych, w tym rosnących w miastach i na gruntach prywatnych. Takie rozwiązanie jest w pełni uzasad-nione, ponieważ zazwyczaj leśnicy z miejscowego nadleśnictwa opiekują się wszystkimi wyjątkowy-mi okazawyjątkowy-mi, np. doradzają, jak prowadzić zabiegi pielęgnacyjne. Dodatkowo drzewa, które – według wiedzy autorów – są najgrubsze w Polsce w ramach swojego gatunku, oznaczono specjalnym piktogra-mem. Innym piktogramem oznaczono rekordowe drzewa wyłonione w konkursie na najgrubsze drzewa Lasów Państwowych lub te, które zajęły miejsca najgrubszych okazów po ich zamarciu czy zniszczeniu. Opis każdego drzewa został uzupełnio-ny fotografiami wykonauzupełnio-nymi przez autorów nie-kiedy w odstępie kilku lat. Warto dodać, że dane wymiarowe i sylwetki drzew przedstawione na zdjęciach szybko mogą ulec dezaktualizacji, ponie-waż – jako ożywione twory przyrody – podlegają jej regułom i nieubłaganie zmieniają się w czasie.
Dlatego najlepszym sposobem na przekonanie się, jak w rzeczywistości prezentuje się dane drzewo, jest złożenie mu osobistej wizyty, do czego gorąco Państwa zachęcamy. Mamy nadzieję, że treść tego rozdziału będzie do tego najlepszą rekomendacją.
OBWÓD PNIA
LOKALIZACJA Bąkowo, gm. Warlubie, pow. świecki, woj. kujawsko-pomorskie, Nadleśnictwo Dąbrowa
OPIS Dąb Jan Kazimierz z Bąkowa odznacza się charakterystycznym, beczkowatym pniem pokrytym licznymi naroślami i guzami. Jego wnętrze jest całkowicie puste – dawniej wypełniała je plomba wykonana z betonu i cegieł. Obecnie zostały po niej tylko resztki straszące swym wyglądem. Pień jest złamany i jego wysokość wynosi ok. 15 m. Poprawny pomiar obwodu pnia sprawia pewien problem, ponieważ u jego nasady zieje ogromna dziu-pla. Przez to w odziomkowej części pnia znacząco zmniejsza się jego obwód i na wysokości ok. 50 cm nad gruntem jest on najmniejszy – wynosi tam 950 cm. Teoretycznie, zgodnie z zasadami dendrometrii, należałoby więc uznać ten obwód jako obowiązujący. Autorzy doszli jednak do wniosku, iż zasada ta dotyczy tylko drzew, których pnie rozszerzają się ku górze na skutek rozdzielania się na poszczególne „odnogi” lub pokryte są naroślami drzewnymi utrudniającymi pomiar pierśnicowy. W tym przypadku zaś zmniejszony obwód u nasady pnia związany jest wyłącznie z naturalnym zjawiskiem, jakim jest dekompozycja jego wnętrza. Koronę drzewa stanowi kilka olbrzymich, dobrze jeszcze ulistnionych kona-rów. Ich posadowienie w dolnej części pnia oraz stosunkowo duża rozpiętość świadczą, że drzewo to wyrosło na otwartej przestrzeni, a nie w zwartym drzewostanie.
STAN ZDROWOTNY Kondycja tego olbrzymiego drzewa pozostawia wiele do życzenia. Na pniu widać liczne uszkodzenia pochodzące od szkodników owadzich i grzybów pasożytni-czych, a także spękania mechaniczne wymagające szybkiej interwencji konserwatorskiej.
Smutkiem napawa fakt, że tak wyjątkowe drzewo pozostaje praktycznie nieznane (dopiero niedawno otrzymało imię), podczas gdy łatwo mogłoby stać się przyrodniczą wizytówką całego regionu. Konieczne jest jedynie przeprowadzenie starannej konserwacji pnia oraz aranżacja terenu dookoła drzewa połączona z jego ogrodzeniem i ustawieniem ławeczek i tablic informacyjnych.
DOJAZD Aby dotrzeć do drzewa z Bąkowa, należy kierować się trasą nr 10 do Torunia, a później trasą nr 1 w kierunku Gdańska. Na wysokości miejscowości Bzowo trzeba skręcić w lewo w drogę do Bąkowa. Po ok. 4 km krzyżuje się ona z drogą Warlubie–Pięćmorgi.
Dąb rośnie przy tym skrzyżowaniu, ok. 30 m od drogi nieopodal budynku Domu Dziecka.
W bezpośredniej bliskości, wśród okolicznych pól, znajduje się jeszcze kilka innych wieko-wych drzew tego gatunku zbiorczo określanych mianem Dębów Bąkowskich. Obwody pni dwóch najokazalszych wynoszą odpowiednio 792 i 730 cm.