Na gruncie polskim już w latach 90. XX wieku dostrze-żono potrzebę większej dostępności informacji i szan-sę, jaką w tym zakresie stworzyć może informatyzacja.
Zgodnie z opinią uczestników I Kongresu Informatyki Polskiej w 1994 r., że chociaż sama informatyzacja jest przedsięwzięciem niezwykle kosztownym, jednak jeżeli zostanie przeprowadzona we właściwy sposób, wówczas może przynieść „(…) nową jakość w funkcjonowaniu instytucji, dzięki wspomaganiu procesów decyzyjnych, wynikających z pełniejszego i łatwiejszego dostępu do informacji. Równocześnie informatyzacja umożliwia szybszą obsługę klientów instytucji, a tym samym zwięk-sza konkurencyjność jej działania, inną jakością jest możliwość realizacji działań niemożliwych do wykona-nia przy dotychczas stosowanej technice”15.
Podstaw prawnych dla kwestii otwartości zasobów pu-blicznych doszukiwać można się już w Konstytucji RP z 1997 r16. Z tego punktu widzenia szczególnego zna-czenia nabiera art. 61, w którym przyznano obywatelom prawo do informacji o działalności organów władzy pu-blicznej. Prawo to obejmuje zarówno dostęp do doku-mentów, jak również wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej, z możliwością rejestracji dźwięku i obrazu. Idea ta zgodna jest z koncepcją tzw.
otwartego rządu, która łączona jest z wprowadzoną w art. 2 Konstytucji zasadą demokratycznego państwa prawnego. Jak stwierdza Bogusław Banaszak, „poszcze-gólne zasady kojarzone z zasadą otwartego rządu wystę-pują również w Polsce, chociaż niekoniecznie łączą w ra-mach spójnej inicjatywy prawa konstytucyjnego, a próby takiej syntezy dokonuje się przede wszystkim w dok-trynie pod pojęciem «zasady jawności» działania władz publicznych”17. Jak później podkreślił Trybunał Konsty-tucyjny18, dostęp obywateli do informacji publicznej ma dwa wymiary. Z jednej strony, stanowi warunek świa-domego udziału obywateli w podejmowaniu rozstrzy-gnięć władczych, z drugiej natomiast – stanowi swoiste narzędzie umożliwiające obywatelom kontrolę działań, jakie są podejmowane przez organy władzy publicznej19.
15 Strategia rozwoju informatyki w Polsce. Stan, perspektywy, zale-cenia, Raport Kongresowy opracowany na podstawie wyników prac I Kongresu Informatyki Polskiej, który odbył się w dniach 1-3 grudnia 1994 roku w Poznaniu, Warszawa 1995, s. 11.
16 Dz.U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.
17 B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012, s. 47.
18 Wyrok TK z 15 października 2009 r., K 26/08.
19 Szerzej: M. Moch, Kontrola społeczna administracji publicznej,
„Bezpieczeństwo i Administracja. Zeszyty Naukowe Wydziału Bez-pieczeństwa Narodowego AON” nr 4/2014, s. 169-179; J. Kostru-biec, Kontrola administracji publicznej, [w:] M. Karpiuk, J. Kowalski (red.), Administracja publiczna i prawo administracyjne w zarysie, Warszawa–Poznań 2013, s. 361–363.
Konstytucyjne prawo dostępu do informacji publicznej nie jest jednak prawem bezwzględnym. Może zostać bo-wiem ograniczone, jednak „(…) wyłącznie ze względu na określone w ustawach ochronę wolności i praw in-nych osób i podmiotów gospodarczych oraz ochronę porządku publicznego, bezpieczeństwa lub ważnego in-teresu gospodarczego państwa20.
Rozszerzenie konstytucyjnego prawa dostępu do infor-macji publicznej nastąpiło w ustawie z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej21. W ustawie, po raz pierwszy w polskim ustawodawstwie, zdefinio-wane zostało pojęcie informacji publicznej, przez którą rozumie się „każdą informację o sprawach publicznych”
(art. 1). Ustalono także zasadę ogólną, że każda infor-macja publiczna podlega udostępnieniu i ponownemu wykorzystaniu, przy czym w art. 5 ustawy wskazano sytuacje czy rodzaje informacji, w stosunku do których zasady tej nie stosuje się. Przesłankami uzasadniający-mi odmowę udostępnienia informacji są więc sytuacje wskazane w ustawie o ochronie informacji niejawnych, oraz w przepisach o ochronie innych tajemnic prawnych prywatność osoby fizycznej lub tajemnicę przedsiębior-cy, przy czym ograniczenie to nie dotyczy informacji o osobach pełniących funkcje publiczne, mających zwią-zek z pełnieniem tych funkcji, w tym o warunkach po-wierzenia i wykonywania funkcji, oraz przypadku, gdy osoba fizyczna lub przedsiębiorca rezygnują z przysługu-jącego im prawa.
Do udostępniania informacji publicznej zobowiązane są władze publiczne oraz inne podmioty wykonujące zada-nia publiczne, a więc organy władzy publicznej; organy samorządów gospodarczych i zawodowych; podmioty reprezentujące zgodnie z odrębnymi przepisami Skarb Państwa; podmioty reprezentujące państwowe osoby prawne albo osoby prawne samorządu terytorialnego oraz podmioty reprezentujące inne państwowe jednostki organizacyjne albo jednostki organizacyjne samorządu terytorialnego; podmioty reprezentujące inne osoby lub jednostki organizacyjne, które wykonują zadania pu-bliczne lub dysponują majątkiem publicznym, oraz osoby prawne, w których Skarb Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub samorządu gospodarczego albo zawo-dowego mają pozycję dominującą w rozumieniu przepi-sów o ochronie konkurencji i konsumentów; organizacje związkowe i pracodawców, reprezentatywne w rozumie-niu ustawy z dnia 24 lipca 2015 r. o Radzie Dialogu Spo-łecznego i innych instytucjach dialogu spoSpo-łecznego (Dz. U.
20 Konstytucja RP, art. 61 ust. 3.
21 Dz.U z 2015 r., poz. 2058, tekst jednolity.
poz. 1240); partie polityczne22, przy czym należy zwrócić uwagę, że krąg podmiotów zobowiązanych do udziela-nia informacji publicznej jest otwarty, co sugeruje użycie w odniesieniu do grupy władz publicznych oraz innych podmiotów wykonujących zadania publiczne wyrażenia
„w szczególności”.
Zgodnie z ustawą o dostępie do informacji publicznej, informacje publiczne mogą być udostępniane na kilka sposobów, mianowicie:
y
y w drodze wyłożenia lub wywieszenia w miejscach ogólnie dostępnych;
y
y przez zainstalowane w miejscach ogólnie dostęp-nych urządzenia umożliwiające zapoznanie się z tą informacją;
y
y w drodze wstępu na posiedzenia kolegialnych orga-nów władzy publicznej pochodzących z powszech-nych wyborów i udostępniania materiałów, w tym audiowizualnych i teleinformatycznych, dokumen-tujących te posiedzenia;
y
y poprzez ogłoszenie informacji w Biuletynie Infor-macji Publicznej (BIP), który jest urzędowym pu-blikatorem teleinformatycznym, stworzonym w celu powszechnego udostępniania informacji publicznej, w postaci ujednoliconego systemu stron w sieci tele-informatycznej23;
y
y poprzez udostępnienie w Centralnym Repozy-torium Informacji Publicznej (CRIP), w którym udostępniany jest zbiór nazywany „zasobem in-formacyjnym”, stanowiący informacje publiczne o szczególnym znaczeniu dla rozwoju innowacyjno-ści w państwie i rozwoju społeczeństwa informacyj-nego, które ze względu na sposób przechowywania i udostępniania pozwalają na ich ponowne wyko-rzystywanie, w sposób użyteczny i efektywny24;
22 Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicz-nej, art. 4.
23 Szerzej nt. BIP: ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do in-formacji publicznej, art. 8-9 oraz rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18 stycznia 2007 r. w sprawie Biuletynu Informacji Publicznej, Dz.U. Nr 10, poz. 68.
24 Szerzej nt. CRIP: ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej, art. 9a-9b oraz Rozporządzenie Rady Mi-nistrów z dnia 12 marca 2014 r. w sprawie Centralnego Repozy-torium Informacji Publicznej, Dz.U. poz. 361; Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 26 marca 2014 r. w spra-wie zasobu informacyjnego przeznaczonego do udostępniania w Centralnym Repozytorium Informacji Publicznej, Dz.U. poz. 491;
Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 5 maja 2015 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie zasobu informacyj-nego przeznaczoinformacyj-nego do udostępniania w Centralnym Repozyto-rium Informacji Publicznej, Dz.U. poz. 803.
59 M. Moch: Otwarte zasoby publiczne w procesie cyfryzacji w Polsce – zarys problematyki
y
y na wniosek, jeżeli informacja nie jest dostępna w BIP lub CRIP.
W ustawie o dostępie do informacji publicznej określone zostały także zasady ponownego wykorzystania infor-macji publicznej. Krąg podmiotów zobowiązanych do udostępniania informacji do ponownego wykorzystania różni się od kręgu podmiotów zobligowanych do udo-stępniania informacji publicznych. Ustawodawca wy-mienia następujące podmioty: Prezes Rady Ministrów;
jednostki sektora finansów publicznych (w rozumieniu przepisów o finansach publicznych), inne państwowe jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej oraz inne osoby prawne, utworzone w celu za-spokajania potrzeb o charakterze powszechnym, nie-mających charakteru przemysłowego ani handlowego, pod warunkiem jednak, że samodzielnie albo wspólnie z wcześniej wymienionymi podmiotami (jednostkami sektora finansów publicznych i innymi państwowymi jednostkami organizacyjnymi nieposiadającymi osobo-wości prawnej), bezpośrednio albo pośrednio: finansują je w ponad 50%, posiadają ponad połowę udziałów albo akcji, sprawują nadzór nad organem zarządzającym lub mają prawo do powoływania ponad połowy składu or-ganu nadzorczego lub zarządzającego; związki wyżej wy-mienionych podmiotów.
Udostępnianie informacji publicznych do ponownego wykorzystania następuje bezpłatnie25, jednak podmiot zobowiązany może określić warunki ponownego wyko-rzystania informacji, sprowadzające się do obowiązku:
poinformowania o źródle, czasie wytworzenia i pozy-skania informacji publicznej od podmiotu zobowiąza-nego; dalszego udostępniania innym użytkownikom informacji w pierwotnie pozyskanej formie; informo-wania o przetworzeniu informacji ponownie wykorzy-stywanej, a także zakresu odpowiedzialności podmiotu zobowiązanego za przekazywane informacje. Podmiot zobowiązany określa też sposób korzystania z informacji publicznych spełniających cechy utworu w rozumieniu prawa autorskiego26 lub stanowiących bazę danych27, zapewniający możliwość dowolnego wykorzystywania utworu lub bazy danych, do celów komercyjnych i nie-komercyjnych, tworzenia i rozpowszechniania kopii utworu lub bazy danych, w całości lub we fragmentach, oraz wprowadzania zmian i rozpowszechniania utwo-rów zależnych (art. 23b). Udostępnienie informacji do
25 Opłata może być pobierana jedynie w sytuacji, gdy informacja do ponownego wykorzystania udostępniana jest na wniosek, jeżeli przygotowanie informacji w sposób wskazany we wniosku wyma-ga poniesienia dodatkowych kosztów.
26 Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach po-krewnych, Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631, z późn. zm.
27 W rozumieniu ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz da-nych, Dz.U. Nr 128, poz. 1402, z późn. zm.
ponownego wykorzystania odbywa się przez ponowne wykorzystywanie informacji publicznej udostępnionej na stronie podmiotowej BIP, udostępnionej w inny spo-sób niż w BIP, udostępnionej w CRIP lub przekazanej na wniosek o ponowne wykorzystywanie informacji pu-blicznej (art. 23g ust.1).
Omawiając problematykę otwartych zasobów publicz-nych, nie sposób nie wspomnieć o platformie ePUAP.
Elektroniczna platforma usług publicznych to system te-leinformatyczny, w którym instytucje publiczne udostęp-niają usługi przez pojedynczy punkt dostępowy w sieci Internet28. Podstawowym celem powstania platformy ePUAP jest umożliwienie udostępniania jak największej ilości usług świadczonych przez administrację publiczną w jednym miejscu. Projekt skierowany został do trzech grup odbiorców: organów administracji publicznej, oby-wateli oraz przedsiębiorców. Dzięki wdrożeniu platfor-my ePUAP oraz permanentne jej rozwijanie, możliwy jest „kontakt” z urzędem bez konieczności wychodzenia z domu, co częstokrotnie wiąże się z oszczędnością czasu i pieniędzy. Ponieważ w ramach platformy funkcjonuje jedna baza wzorów dokumentów, która niezbędna jest do korzystania z e-usług świadczonych przez administrację publiczną, po wprowadzeniu danych do systemu przez obywatela, nie ma konieczności powiadamiania wszyst-kich zainteresowanych urzędów o tym fakcie. Należy jednak pamiętać, że korzystanie z usług dostępnych na platformie ePUAP nie byłoby możliwe bez wykorzysta-nia elektronicznej skrzynki podawczej, czyli dostępnego publicznie środka komunikacji elektronicznej służącego do przekazywania dokumentu elektronicznego do pod-miotu publicznego przy wykorzystaniu powszechnie do-stępnego systemu teleinformatycznego29.
Działalność na rzecz zwiększenia otwartości zasobów publicznych w Polsce wyraża się w przyjmowanych pro-gramach i strategiach, także rozwojowych. W listopadzie 2013 r. został przyjęty „Program Zintegrowanej Infor-matyzacji Państwa”, w którym opisano działania rządu zmierzające do dostarczenia społeczeństwu wysokiej ja-kości elektronicznych usług publicznych. Zgodnie z za-miarem autorów, „celem Programu jest stworzenie spój-nego, logicznego i sprawnego systemu informacyjnego państwa, dostarczającego e-usługi na poziomie krajo-wym i europejskim, w sposób efektywny pod względem jakości i kosztów”30.Rozwój nowoczesnych technologii stwarza bowiem nowe możliwości także dla
administra-28 Ustawa z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności pod-miotów realizujących zadania publiczne, Dz.U. z 2014 r., poz. 1114, art. 3 pkt 13.
29 Tamże, art. 3 pkt 17.
30 Program Zintegrowanej Informatyzacji Państwa, MAiC, Warszawa 2013, s. 4.
cji publicznej. Nowe technologie ułatwiają dostęp do informacji sektora publicznego, dzięki czemu działania administracji stają się bardziej przejrzyste. Dla obywateli oznacza to natomiast zwiększone uczestnictwo w kultu-rze, podnoszenie kapitału społecznego i zaangażowania w życie publiczne. Możliwość dostępu do informacji pu-blicznej, oraz możliwość jej ponownego wykorzystywa-nia, wpływa natomiast na rozwój gospodarczy, poprzez poprawę innowacyjności i konkurencyjności.
Jednym z obszarów „Programu Zintegrowanej Informa-tyzacji Państwa” uczyniono obszar zintegrowanego do-stępu do danych. Podstawowym celem w tym sektorze uczyniono przygotowanie rozwiązań technicznych i or-ganizacyjnych umożliwiających praktyczną realizację za-sady otwartego dostępu do danych publicznych. Dotyczy to także udostępniania informacji publicznej do ponow-nego wykorzystywania, zgodnie z unijnymi wytycznymi.
Dzięki realizacji celu możliwe będzie zwiększenie przej-rzystości działania administracji publicznej, zwiększenie uczestnictwa obywateli w życiu publicznym, jak również oszczędność ich czasu.
Idea zwiększenia otwartości zasobów publicznych poja-wiła się też w „Programie Operacyjnym Polska Cyfrowa na lata 2014–2020”. Dokument ten wpisuje się w reali-zację wspomnianej wcześniej unijnej strategii Europa 2020. Zasadniczym celem programu jest wzmocnienie cyfrowych fundamentów dla rozwoju państwa, dlatego też w dokumencie tym ustalone zostały podstawowe kierunki wsparcia, które obejmują cztery osie prioryte-towe: powszechny dostęp do Internetu, e-administrację i otwarty urząd, cyfrowe kompetencje społeczeństwa oraz pomoc techniczną. Chociaż wszystkie wymienione osie są istotne dla rozwoju społeczeństwa informacyjne-go, z punktu omawianej w niniejszym artykule proble-matyki szczególnego znaczenia nabiera priorytet drugi, związany z e-administracją i otwartym urzędem. Zasad-niczym celem wsparcia w tym zakresie będzie przede wszystkim poszerzenie katalogu spraw, które zarówno obywatele, jak i podmioty gospodarcze będą mogli za-łatwiać drogą elektroniczną. Ma się to odbywać poprzez wzrost ilości e-usług oraz doskonalenie e-usług już istnie-jących. Ważnym aspektem jest także usprawnienie usług funkcjonujących wewnątrz administracji. Dodatkowym elementem wsparcia ma stać się również poprawa pracy poszczególnych urzędów przez cyfryzację funkcjonują-cych w nich procesów i procedur oraz udostępnianie na szeroką skalę informacji sektora publicznego, a w tym danych pochodzących ze źródeł administracyjnych oraz zasobów kultury i nauki.
u
stAwAootwArtychzAsobAchpublicznych W odniesieniu do kwestii otwartych zasobów publicz-nych warto zwrócić uwagę na projekt, a dokładnie za-powiedź projektu ustawy o otwartych zasobach publicz-nych31. Założenia do projektu zostały zaprezentowane 21 grudnia 2012 r. przez ówczesnego Ministra Admi-nistracji i Cyfryzacji – Michała Boniego. Jak zapowia-dano, uchwalenie ustawy jest konieczne dla wdrożenia postanowień strategii, zarówno polskich (Raport Polska 2030, Strategia Rozwoju Kraju 2020, Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego, Strategii Innowacyjności i Efektyw-ności Gospodarki, Strategia Sprawne Państwo 2020), jak i unijnych (Europa 2020, Europejska Agenda Cyfrowa).
Jako główny cel ustawy przyjęto wyznaczenie ogólnych ram udostępniania oraz ponownego wykorzystywania zasobów publicznych. Szczególne miejsce w ustawie miała zająć problematyka związana z wprowadzeniem jednolitych zasad nabywania praw i zasad licencjono-wania tych zasobów, które finansowane są ze środków publicznych oraz tych, które generowane są przez pod-mioty publiczne. Warto zwrócić uwagę na fakt, że wśród celów szczegółowych uchwalenia ustawy wymienia się wprowadzenie norm, na podstawie których niemożliwe stałoby się wtórne „zamykanie” danych, co w praktyce oznaczać miałoby ograniczenie ochrony produktów po-wstałych w wyniku ponownego wykorzystania zasobów publicznych do wartości dodanej, wytworzonej na ich podstawie.
Jednocześnie, w projektowanej ustawie miały zostać określone cztery stopnie „otwartości” zasobów. Zamysł ten argumentowano faktem, że ze względu na charakter samych zasobów publicznych nie jest możliwe przyjęcie w stosunku do wszystkich jednolitego stopnia otwar-tości. Rozwiązanie takowe wydaje się uzasadnione.
W związku z powyższym, w projekcie znaleźć się miały następujące stopnie „otwartości”:
y
y opcja podstawowa – licencja, która umożliwiałaby udostępnianie zasobów publicznych bez kreowania dalszych uprawnień eksploatacyjnych;
y
y opcja pośrednia – w odróżnieniu od opcji podstawo-wej, w tym przypadku przy swobodzie korzystania z zasobów możliwe byłoby wprowadzenie dodatwych wymogów, np. wykluczenia możliwości ko-mercyjnego wykorzystania pozyskanych zasobów;
y
y opcja pełna – najszersza, odpowiadająca wolnej li-cencji; ta opcja miała być zastosowana do
wszyst-31 http://legislacja.rcl.gov.pl/docs//1/86492/86493/86494/doku-ment60346.PDF, 22.10.2014 r.
61 M. Moch: Otwarte zasoby publiczne w procesie cyfryzacji w Polsce – zarys problematyki
kich zasobów, które do wejścia w życie ustawy udo-stępniane były na podstawie ustawy o dostępie do informacji publicznej;
y
y okres embargo – stanowić miał dodatkową możli-wość poprzez wprowadzenie okresu, po upływie którego zasób zostałby otwarty.
Projekt założeń do ustawy o otwartych zasobach pu-blicznych skierowany został do konsultacji pupu-blicznych, poprzez zamieszczenie w na stronie BIP Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji, na stronie BIP Rządowego Centrum Legislacji, na stronie mamzdanie.org, jak rów-nież został przesłany do ponad pięćdziesięciu instytucji.
Do projektu zgłoszonych zostało wiele uwag, na skutek czego pojawiło się pytanie, czy kontynuować prace nad ustawą. Wśród argumentów przemawiających za zaprze-staniem prac nad ustawą pojawiały się głosy, że kwestia otwartości czy udostępniania zasobów publicznych ure-gulowana została już w wielu innych aktach prawnych.
Z drugiej jednak strony pojawiały się również argu-menty, że w kwestii otwartości zasobów można znaleźć jeszcze wiele luk. Ostatecznie założenia projektu ustawy zostały wycofane z kalendarza działań Rady Ministrów, a prace nad samą ustawą zawieszone.
p
odsumowAnieNie ulega kwestii, że administracja publiczna powoła-na jest przede wszystkim po to, aby służyć obywatelom.
Każdego dnia administracja gromadzi ogrom danych, które stanowią bogaty zasób wiedzy. Jednocześnie jest to zasób, którego potencjał jest nadal niewykorzystany.
Dane publiczne stanowią nie tylko źródło wiedzy o dzia-łaniach, jakie podejmowane są przez organy administra-cji publicznej, co jest warunkiem ich społecznej kontroli.
Ponadto, zasoby publiczne stanowią potencjalne źródło poprawy sprawności zarządzania państwem, poprzez zwiększenie udziału obywateli w tym procesie. W związ-ku z powyższym, konieczne jest zwiększenie „otwartości”
tych zasobów oraz efektywności gospodarowania nimi.
Nie ulega wątpliwości, że w tym zakresie zrobiono już wiele, co znajduje swoje odzwierciedlenie w zaprezento-wanych w ogólnym zarysie aktach prawnych, strategiach i dokumentach. Niektóre działania zostały „narzucone”
przez organy unijne. Niemniej jednak, wiele jeszcze jest do zrobienia, dlatego też działania państwa na rzecz ure-gulowania kwestii „otwartości” zasobów publicznych w Polsce są konieczne i niezwykle pożądane.
b
ibliogrAfiA/r
eferences• Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012.
• Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Commit-tee and the CommitCommit-tee of the Regions „Preparing for our future: Developing a common strategy for key enabling technolo-gies in the EU”, COM(2009) 512 final.
• Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Com-mittee and the ComCom-mittee of the Regions - The European eGovernment Action Plan 2011–2015. Harnessing ICT to promote smart, sustainable&innovative eGovernment, COM(2010) 743 final.
• Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Com-mittee and the ComCom-mittee of the Regions „Open data an engine for innovation, growth and transparent governance”, COM(2011) 882 final.
• „EUROPA 2020”. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, KOM(2010) 2020 wersja ostateczna.
• Europe and the global information society. Bangemann report recommendations to the European Council, Bruksela 26 maja 1994 r.
• http://legislacja.rcl.gov.pl/docs//1/86492/86493/86494/dokument60346.PDF, 22.10.2014 r.
• Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów „i2010 – Europejskie społeczeństwo informacyjne na rzecz wzrostu i zatrudnienia”, KOM(2005) 229 końcowy.
• Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Re-gionów „Europejska Agenda Cyfrowa”, KOM(2010)245 wersja ostateczna.
• Kostrubiec J., Kontrola administracji publicznej, [w:] Karpiuk M., Kowalski J. (red.), Administracja publiczna i prawo administra-cyjne w zarysie, Warszawa-Poznań 2013.
• Mączyński J., Rewolucja informacyjna i społeczeństwo: niektóre trendy, zjawiska i kontrowersje, [w:] Rewolucja informacyjna i społeczeństwo. Wybrane kwestie adaptacyjne, red. L. W.Zacher, Warszawa 1997.
• Ministerial Declaration on eGovernment approved unanimously in Malmö, Sweden, on 18 November 2009.
• Moch M., Kontrola społeczna administracji publicznej, „Bezpieczeństwo i Administracja. Zeszyty Naukowe Wydziału Bezpie-czeństwa Narodowego AON” nr 4/2014.
• Program Zintegrowanej Informatyzacji Państwa, MAiC, Warszawa 2013.
• Sienkiewicz P., Goban-Klas T., Społeczeństwo informacyjne: szanse, zagrożenia, wyzwania, Kraków 1999.
• Strategia rozwoju informatyki w Polsce. Stan, perspektywy, zalecenia, Raport Kongresowy opracowany na podstawie wyników
• Strategia rozwoju informatyki w Polsce. Stan, perspektywy, zalecenia, Raport Kongresowy opracowany na podstawie wyników