1 Katedra Botaniki Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu
Department of Botany, August Cieszkowski Agricultural University in Poznań
2 Katedra Łąkarstwa Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu
Department of Grassland Science, August Cieszkowski Agricultural University in Poznań
Stwierdzono, że w płatach śródmiejskich trawników, na terenach miejskich w Poznaniu wy-stępuje ze stosunkowo dużą stałością pięć gatunków turzyc: Carex spicata, C. muricata, C. hirta, C. praecox i C. caryophyllea. Trzy pierwsze z wymienionych gatunków spotykane są bardzo często, podczas gdy dwa kolejne spotykano jedynie na słonecznych, suchych stanowiskach. Poza C. hirta, wymienione gatunki osiągają nierzadko stosunkowo wysoki udział w zwarciu warstwy zielnej badanych zbiorowisk trawnikowych.
Ze względu na fakt, iż wymienione gatunki występują na trawnikach spontanicznie, osiągają dobrą kondycję a pod wpływem koszenia wykształcają estetyczną darń – są one wartościowym składnikiem fitocenoz trawników, podnoszącym ich bioróżnorodność i równowagę ekologiczną. SŁOWA KLUCZOWE: turzyce, trawniki, skład gatunkowy
WSTĘP
Trawniki na terenach miejskich kształtują się przede wszystkim pod wpływem czynników antropogenicznych. Ekosystemy te mają bardzo duże znaczenie dla krajo-brazu miejskiego. Pełnią bowiem ważną rolę rekreacyjną i dekoracyjną, będąc jedno-cześnie znacznym rezerwuarem zieleni miejskiej [Lipińska, 1977]. Te powszechnie spotykane fitocenozy budowane są przede wszystkim przez gatunki odporne na suszę i stresy spowodowane zanieczyszczeniem powietrza [Frey, 2000; Wysocki, Stawicka, 2005], a posiadające przy tym duże zdolności do regeneracji po skoszeniu bądź
przy-padkowym zniszczeniu. Powszechnie uważa się, że trawniki tworzone są głównie przez gatunki z rodziny traw (Poaceae) z niewielką domieszką gatunków roślin dwuliścien-nych, takich jak na przykład Plantago major, Trifolium repens czy Bellis perennis. Jednakże w trakcie badań prowadzonych nad rozmieszczeniem gatunków z rodzaju Carex (Cyperaceae) na terenie Poznania – zauważono, że kilka taksonów z tego rodzaju występuje na śródmiejskich trawnikach z dużą stałością, a niekiedy osiąga także dużą liczebność, w kilkunastu przypadkach będąc roślinami zdecydowanie ilościowo domi-nującymi.
Celem badań była inwentaryzacja gatunków z rodzaju Carex występujących w wy-branych zbiorowiskach trawnikowych centrum Poznania.
METODY BADAŃ
Badania prowadzono od czerwca do września 2005 roku na 48 wybranych trawni-kach, zlokalizowanych wzdłuż ulic i tras szybkiego ruchu lub stanowiących części par-ków na obszarze szeroko rozumianego centrum Poznania. Teren badań obejmował nie tylko starszą część miasta, tzw. Śródmieście, gdzie dobrze wykształconych trawników jest stosunkowo niewiele, ale również tereny przylegające do centrum pasem około 3 km szerokości, na obszarze którego występuje wiele parków i skwerów, powstałych na splantowanych, dawnych obwałowaniach fortecznych. Wybierano przy tym trawniki wieloletnie, istniejące już w latach 80. ubiegłego stulecia. Na każdym badanym trawni-ku dokonywano spisów odnalezionych gatunków z rodzaju Carex i oceniano liczebność poszczególnych populacji.
Liczebność omawianych populacji oceniano przy zastosowaniu, utworzonej na potrzeby niniejszych badań, pięciostopniowej skali:
1. – okazy bardzo nieliczne, występujące w postaci 1–2 kęp lub 1–5 pędów; 2. – okazy nieliczne, występujące w postaci 3–6 kęp lub 6–15 pędów; 3. – okazy średnio liczne, występujące w postaci 7–15 kęp lub 16–30 pędów; 4. – okazy liczne, występujące w postaci 16–25 kęp lub 31–50 pędów;
5. – okazy bardzo liczne, występujące w liczbie powyżej 25 kęp lub powyżej 50 pędów. Podział na gatunki występujące w kępach i w postaci pojedynczych pędów połączo-nych rozłogami, jest bardzo ważny, ponieważ turzyce, podobnie jak trawy, reprezentują obie te formy wzrostu.
Przynależność badanych powierzchni do określonych zespołów fitosocjologicznych określono na podstawie zdjęć fitosocjologiczych wykonanych na poszczególnych sta-nowiskach. Do badań wybrano przy tym jedynie dobrze wykształcone płaty, pomijając zbiorowiska kadłubowe. Wśród nich były zarówno trawniki regularnie koszone, których była zdecydowana większość – 40, jak i takie, na których zaprzestano koszenia. Na trzech z nieużytkowanych obecnie powierzchni wyraźnie widoczne były już początko-we procesy sukcesji wtórnej, polegające na zarastaniu runi przez młode krzewy Prunus spinosa i Crataegus monogyna. Ze względu na temat pracy, dotyczący jedynie przed-stawicieli rodzaju Carex, zrezygnowano z publikowania kompletnych zdjęć fitosocjolo-gicznych.
Spisów florystycznych turzyc dokonywano na powierzchniach o porównywalnej wielkości mieszczącej się w przedziale od 150–200 m2.
Systematykę i nazewnictwo zbiorowisk roślinnych podano za opracowaniem Matuszkiewicza [2001], a nazewnictwo gatunków z rodzaju Carex – za opracowaniem Jegorowej [1999].
WYNIKI
Pod względem fitosocjologicznym – fitocenozy porastające 45 badanych stanowisk należały do zespołu Lolio-Polygonetum arenastri, zaliczanego do zbiorowisk pastwi-skowych. Przy czym 40 z nich było regularnie koszonych, a pozostałe 5 to powierzch-nie, na których w 2001 roku zaprzestano koszenia. Natomiast 3 pozostałe zbiorowiska, jeszcze w 1992 roku należące również do Lolio-Polygonetum arenastri [Szczepanik-Janyszek, 2001], a obecnie będące już w stanie zaawansowanej sukcesji wtórnej, repre-zentowały zespół Rubo fruticosi-Prunetum spinosae.
Na badanych powierzchniach stwierdzono występowanie pięciu gatunków turzyc. Carex spicata Huds. – występowała na 65% analizowanych stanowisk zlokalizowa-nych wzdłuż ulic i w parkach. Liczebność populacji na wszystkich badazlokalizowa-nych po-wierzchniach oceniono na 5. Wszystkie kępy w poszczególnych populacjach obficie kwitły i owocowały. Carex spicata bardzo dobrze znosi częste koszenie, wytwarzając pod jego wpływem niskie, szerokie, zwarte kępy, reprezentujące odmienny typ morfo-logiczny niż spotykany w zbiorowiskach o innej fizjonomii, np. w Arrhenatheretum elatioris. Koszenie, będące substytutem zgryzania przez zwierzęta, nie powoduje, w przypadku tego morfotypu, zmniejszenia liczby pędów kwiatostanowych i efektywności owocowania [Janyszek, 2004]. W wielu przypadkach notowano bardzo duży udział omawianego gatunku w runi zespołu Lolio-Polygonetum arenastri, a często odnajdy-wano nawet płaty budowane niemal wyłącznie przez C. spicata. Warto zauważyć, że w takich warunkach Carex spicata, wykształcająca liczne, wąskie, soczystozielone liście i rozłożyste, duże, dochodzące niekiedy do około 50 cm średnicy kępy, daje bardzo dobry efekt dekoracyjny.
C. muricata L. – pod względem reakcji na koszenie trawników podobna do gatunku poprzedniego, różni się jednak wytwarzaniem mniej rozłożystych kęp o mniejszej niż C. spicata liczbie pędów kwiatostanowych, w związku z czym bardzo rzadko tworzy łany. Na badanych powierzchniach występowała zdecydowanie rzadziej, zanotowano ją bowiem na 20% przebadanych stanowisk, przy czym tylko 2 ze stanowisk posiadała na trawnikach położonych wzdłuż ulic, pozostałe natomiast znajdowały się w parkach. Liczebność populacji oceniono na 3–4. Wszystkie populacje obficie kwitły i owocowały. C. hirta L. – to takson bardzo rozpowszechniony w fitocenozach wielu różnych ty-pów. Podczas badań odnaleziony na 62% stanowisk położonych zarówno wzdłuż ulic, jak i w parkach. Tworzył z reguły liczebne populacje (4–5), mające postać luźnej siatki rozłogów i wzniesionych pędów, rozproszonych pośród przedstawicieli innych gatun-ków budujących płat. Wszystkie odnotowane populacje obficie kwitły i owocowały, mimo że ich głównym sposobem rozmnażania jest rozmnażanie wegetatywne. C. hirta przede wszystkim ze względu na rozłogową formę wzrostu, charakteryzującą się
wy-twarzaniem kolejnych pędów w znacznych – nawet 10–15 cm odległościach, nie stano-wi dekoracyjnego składnika trawników, a występując w skupieniach tę dekoracyjność obniża.
C. praecox Schreb. – to gatunek stwierdzony na 30% badanych stanowisk, występu-je zarówno na trawnikach położonych wzdłuż ulic, jak i w parkach. Posiada rozłogową formę wzrostu, jednakże w odróżnieniu od C. hirta kolejne pędy wyrastają bardzo bli-sko siebie – w odległościach 2–3 cm. Z tego też względu zawsze występuje w postaci gęstych łanów. Liczebność populacji tego gatunku oceniono na 4–5. Wszystkie obser-wowane populacje kwitły i, w roku badań, owocowały – często bowiem zdarzają się lata, w których przedstawiciele tego taksonu, po obfitym zakwitaniu nie wytwarzają owo-ców. C. praecox stanowi bardzo dekoracyjny element tylko na trawnikach nie koszo-nych lub koszokoszo-nych raz w roku, przy częstym koszeniu pędy znacznie się przerzedzają. C. caryophyllea Latourr. – to turzyca stosunkowo rzadka zarówno w badanych fito-cenozach, jak i w innych zbiorowiskach. Na badanym terenie odnaleziona jedynie na kilku stanowiskach (10% badanych stanowisk). Wszystkie populacje były mało liczeb-ne (1) i występowały jedynie na trawnikach w parkach. C. caryophyllea posiada naj-węższą amplitudę ekologiczną spośród omawianych gatunków [Zarzycki, 1984; Ellen-berg, 1991] i nie występuje w ogóle na trawnikach zlokalizowanych wzdłuż ulic, po-nieważ miejsca te narażone są na silne wahania wilgotności podłoża i zanieczyszczenia.
WNIOSKI
Stwierdzono, że C. spicata, C. muricata, C. hirta, C. praecox i C. caryophyllea sta-nowią znaczący i stały składnik zbiorowisk porastających trawniki miejskie. C. spicata i C. muricata, ze względu na dobre dostosowanie do panujących warunków oraz formę wzrostu w postaci zwartych, estetycznych kęp, traktowane mogą być jako cenny skład-nik fitocenoz trawskład-nikowych. Wszystkie wymienione turzyce to apofity, czyli taksony, które mogą mieć obecnie swoje optimum występowania na siedliskach antropogenicz-nych, przy czym C. spicata, C. muricata i C. hirta to gatunki dobrze dostosowane do kompleksu warunków siedliskowych, panujących na miejskich trawnikach. Kondycja obserwowanych okazów była dobra. Rośliny obficie kwitły i owocowały. C. praecox i C. caryophyllea, które występowały w badanych fitocenozach znacznie rzadziej i w gorszej kondycji to gatunki muraw napiaskowych charakteryzujących się innymi, niż panujące na trawnikach, warunkami wilgotnościowymi.
Odnotowane gatunki turzyc, niezależnie od tego, czy pojawiają się w badanych zbiorowiskach na drodze spontanicznego obsiewu, czy też są tam celowo podsiewane, podnoszą różnorodność gatunkową trawników, a równocześnie wzbogacają ich walory estetyczne. Dlatego też postrzegane być powinny jako wartościowy przyrodniczo ele-ment składowy zbiorowisk trawnikowych.
PIŚMIENNICTWO
Ellenberg H., Weber H. E., Düll R., Wirth V., Werner W., Paulissen D.: 1991. Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobotanica vol. 18, ss. 258.
Frey L.: 2000. Trawy niezwyciężone (wybrane zagadnienia z historii, taksonomii i biologii Poaceae). Łąkarstwo w Polsce 3: 9–20.
Janyszek M.: 2004. Zmienność morfologiczna organów wegetatywnych u Carex spicata Huds. w wybranych populacjach występujących w różnych typach zbiorowisk roślinnych. Roczni-ki AR w Poznaniu. Seria Botanika 7.
Jegorowa T.W.: 1999. Osoki (Carex L.) Rossii i sopriedielnych gosudarstw. Sankt-Peterburg, ss. 772.
Lipińska A.: 1977. Rola zieleni w osiedlu mieszkaniowym. PWN Warszawa, ss. 102.
Matuszkiewicz W.: 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, War-szawa, ss. 537.
Szczepanik-Janyszek M.: 2001. Studia systematyczno-geograficzne nad gatunkami z rodzaju Carex L. z sekcji Muehlenbergianae (L.H. Bailey) Kuk. w Polsce. Rozprawy naukowe AR. Zeszyt 311. Roczniki AR w Poznaniu, ss 71.
Wysocki Cz., Stawicka J.: 2005. Trawy na terenach zurbanizowanych. Łąkarstwo w Polsce 8: 227–235.
Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szleąg Z., Wołek J., Korzeniak U.: 1984. Ecolo-gical indicator values of vascular plants of Poland. PAN Kraków, ss. 183.
THE OCCURRENCE OF SPECIES FROM THE GENUS CAREX L. IN THE LAWNS IN THE CENTRE OF POZNAŃ
S u m m a r y
Five species of sedges: Carex spicata, C. muricata, C. hirta, C. praecox and C. caryophyllea, were noted occurring with relatively high constancy in the lawn communities in the downtown of Poznań. The three first species are very common, while the last two occurred only in sunny, dry localities. Except C hirta, the noted sedges reached also relatively high percentage of herb layer of communities.
Due to their spontaneous occurrence and good condition reached in the lawn communities, the noted species of sedges seems to be a valuable component of the lawn phytocoenoses, increasing their biodiversity and stability.
KEYWORDS: sedge, lawn communities, species composition
ZESZYTY NAUKOWE
UNIWERSYTETU PRZYRODNICZEGO WE WROCŁAWIU
2006 ROLNICTWO LXXXVIII NR 545