WYNIKI BADAŃ

Na badanych skarpach stwierdzono występowanie 101 gatunków roślin, w tym 15 gatunków traw. Pokrywę roślinną skarp tworzą gatunki z 27 rodzin. Wśród nich do najbogatszych w gatunki należą: Asteraceae, Poaceae, Fabaceae, Brassicaceae oraz Rosaceae i Apiaceae (tab. 1).

Na badanym terenie do bardzo pospolitych i jednocześnie występujących z najwięk-szym udziałem zaklasyfikowano 9 gatunków (tab. 2). Są to: Arrhenatherum elatius, Achillea millefolium, Festuca rubra, Convolvulus arvensis, Artemisia vulgaris, Rumex acetosa, Agropyron repens, Equisetum arvense, Poa pratensis. Gatunki pospolite i bardzo pospolite notowane na skarpach cechuje szeroka skala ekologiczna szczególnie względem odczynu gleby, a w mniejszym zakresie co do zasobności gleb w azot i

uwil-gotnienie. Według Chmiela [1993] reprezentują one gatunki stenotopowe pod wzglę-dem siedliskowym oraz niedawno zawleczone, jeszcze nie zadomowione. Wśród gatun-ków występujących na nasypach zwracają uwagę gatunki roślin motylkowatych – Vicia cracca, Medicago falcata i M. sativa, które osiągają na badanych nasypach wysoki współczynnik frekwencji (VI i VII klasa).

Tabela 1 Table 1 Struktura botaniczna roślinności badanych nasypów

Plant botanical structure of the examined embankments. Rodzina

Family Number of species ^{Liczba gatunków}

Asteraceae 23

Poaceae 15

Fabaceae 11

Brassicaceae 6

Rosaceae, Apiaceae po – all 5

Scrophulariaceae 4

Polygonaceae, Lamiaceae, Rubiaceae, Caryophyllaceae po – all 3 Boraginaceae, Cyperaceae, Papaveraceae, Oenotheraceae po – all 2 Liliaceae, Chenopodiaceae, Ranunculaceae,

Convolvu-laceae, Equisetaceae, Geraniaceae, Euphorbiaceae, Gutti-ferae, Dipsaceae, Juncaceae, Crassulaceae, Urticaceae

po – all 1 Liczba rodzin – Number of family, 27 Rzaem – Total , 101

Tabela 2 Table 2 Częstość występowania gatunków roślin według klas frekwencji na badanych nasypach Occurrence frequency of plant species on the examined embankments according to frequency

classes Klasa frekwencji

Frequency class Number of species ^{Liczba gatunków %} I i II Rzadkie i bardzo rzadkie – Rare and very rare 23 22,9

III Dość rzadkie – Fairly rare 16 15,8

IV Rozpowszechnione –Wide spread 10 9,9

V Dość częste – Fairly frequent 18 17,8

VI Częste – Frequent 17 16,8

VII Pospolite – Common 8 7,9

VIII Bardzo pospolite – Very common 9 8,9

Razem – Total 101 100,0

Analiza spektrum biologicznego flory nasypów, wyrażona udziałem form życio-wych, wskazuje dominację hemikryptofitów stanowiących 49,5% wszystkich gatunków (tab. 3). We florze badanych nasypów stwierdzono także stosunkowo wysoki udział gatunków krótkotrwałych, czyli terofitów, które stanowią 22,8%. Te gatunki roślin wskazują na inicjalny charakter siedlisk.

O antropogenicznym charakterze siedlisk świadczy flora skarp nasypów. Wykazuje ona znaczny udział gatunków synantropijnych, które stanowią 93,1%. Wśród nich 66,4% są pochodzenia rodzimego (tab. 4).

Tabela 3 Table 3 Udział grup form życiowych we florze nasypów

Share of life forms groups in flora urban area Grupy form życiowych

Life forms groups Number of species^{Liczba gatunków %}

Chamefit zielny – Herbaceous chamaephyte 4 3,9

Chamefit zdrewniały – Wood chamaephyte 2 2,0

Geofit – Geophyte 9 8,9

Geofit i hemikryptofit – Geophyte and hemicrypthophyte 3 3,0

Hemikryptofit – Hemicryptophyte 50 49,5

Hemikryptofit i geofit – Hemicryptophyte and geophyte 3 3,0 Hemikryptofit i terofit – Hemicryptophyte and terophyte 2 2,0 Hemikryptofit i chamefit zielny – Hemicryptophyte and

herbaceous chamaephyte 1 1,0

Terofit – Terophyte 23 22,8

Terofit i hemikryptofit – Terophyte and hemicryptophyte 4 3,9

Razem – Total 101 100,0

Tabela 4 Table 4 Spektrum geograficzno-historyczne flory nasypów

Geographical-historic spectrum of the embankment vegetation Grupa geograficzno-historyczna Geograph-historical groups Liczba gatunków Number of species ^% Spontaneofity – sphontaneophytes 7 6,9 Apofity – aphopytes 67 66,4 Archeofity –archeophytes 18 17,8 Kenofity – kenophytes 7 6,9 Efemerofity – ephomerophytes 2 2,0 Razem – Total 101 100,0

Wśród gatunków obcego pochodzenia (antropofitów), zwracają uwagę licznie wy-stępujące gatunki ruderalne i segetalne, jak: Conyza canadensis, Senecio vernalis, Cen-taurea cyanusm, Anchusa arvensis, Lactusa serriola, Sisymbrium officinale, Cichorium intybus Convolvulus arvensis. Stanowią one ok. 25% wszystkich zanotowanych gatun-ków roślin. Niektóre z nich występują w runi ze znacznym udziałem. Większość z nich stanowią pospolite chwasty upraw polowych i ogrodowych.

O inicjalnym charakterze siedlisk skarp nasypów świadczy blisko 60% obecność ga-tunków o najwyższej i silnej ekspansywności, która zapewne jest skutkiem przystoso-wania się do trudnych warunków siedliskowych (tab. 5). Reprezentują je: Bromus sterilis, Carduus acanthoides, Lactusa serriola, Sisymbrium officinale, Cichorium intybus, Sinapsis arvense, Artemisia abisinthium, Apera spica-venti, Vicia hirsuta, Convolvulus arvensis, Capsela bursa-pastoris. Niektóre z nich notowane są tutaj z dużą stałością,

aczkolwiek w niewielkim procencie pokrywają powierzchnię. Zwraca uwagę fakt, iż wśród wymienionych gatunków przeważają terofity. Na tendencje do ekspansji wymie-nionych gatunków w Wielkopolsce wskazują badania Chmiela [1993], Ratyńskiej [2003] i Żukowskiego i wsp. [1995]. Ich ekspansywność tłumaczą wysoką produkcją nasion i tendencją do rozmnażania wegetatywnego, co ułatwia im kolonizację pionier-skich terenów.

Tabela 5 Table 5 Podział gatunków roślin nasypu ze względu na stopień ekspansywności

Classification of the embankment plants from the point of view of their expansiveness Ekspansywność gatunku

Expansivity of species Number of species ^{Liczba gatunków %} Gatunki o najwyższej ekspansywności

Species characterised with the highest expansiveness ¹¹ 10,8 Gatunki silnie ekspansywne – Strongly expansive species 48 47,5 Gatunki o słabej ekspansywności – Low expansive species 11 10,8

Gatunki ustępujące – Defensive species 2 2,0

Gatunki o nie oznaczonej aktualnej tendencji dynamicznej

Species of unidentified current dynamic trend ²⁹ 28,9

Razem – Total 101 100,0

Wyróżniona roślinność skarp reprezentuje głównie zbiorowiska roślinne klasy Moli-nio-Arrhenatheretea i Artemisietea vulgaris (tab. 6).

Szczegółowa analiza fitosocjologiczna pozwoliła wyróżnić następujące syntaksony: Arrhenatheretum elatioris, zbiorowisko Poa pratensis-Festuca rubra, oraz Calamagro-stietum epigeji i Rudbeckio-Selidaginetum (tab. 7). Najwyższą stałość w wyróżnionych zbiorowiskach uzyskały: Arrhenatherum elatius, Achillea millefolium, Festuca rubra, Dactylis glomerata, Carex hirta, Daucus carota, Poa pratensis, Rumex acetosa Vicia i cracca.

Gatunki synantropijne z klas Artemisietea vulgaris, Stellarietea mediae, Epilobietea angustifolii, Agropyretea intermedio-repentis stanowią 45,5%, jednakże w płatach wy-różnionych zbiorowisk występują sporadycznie, uzyskując niską stałość oraz z niewiel-kim udziałem. Jedynie częściej w płatach zbiorowisk notowane są gatunki charaktery-styczne dla klasy Artemisietea vulgaris, m.in.: Artemisia vulgaris, Cirsium arvense, Echium vulgare, Picris hieracioides, Tragopogon dubius, dla klasy Agropyretea inter-medio-repentis: Convolvulus arvensis, Bromus inermis, Equisetum arvense, dla klasy Stellarietea mediae: Lactusa serriola, Papaver rhoeas, Centaurea cyanus oraz dla klasy Epilobietea angustifolii: Verbascum nigrum.

Skład botaniczny zbiorowisk trawiastych klasy Molinio-Arrhenatheretea wykazuje często charakter przejściowy, ze znacznym udziałem (ok.70%) gatunków związanych z antropogenicznymi siedliskami ruderalnymi i segetalnymi, co może dać podstawy do wyróżnienia niższych od zespołu jednostek fitosocjologicznych. O niewielkiej stabilno-ści zbiorowisk świadczy niski udział gatunków o najwyższych stopniach stałostabilno-ści, od III do V (tab. 7).

Tabela 6 Table 6 Zróżnicowanie gatunków w ujęciu fitosocjologicznym

Classification of species from the point of view of phytosociology Klasy fitosocjologiczne Phytosocjological classes Liczba gatunków Number of species ^% Molinio-Arrhenatheretea 25 24,8 Artemisietea vulgaris 23 22,8 Scheuchzerio-Caricetea nigrae 1 1,0

Koelerio glauca-Corynephoretea canescentis 3 3,0

Nardo-Callunetea 1 1,0

Festuco-Brometea 1 1,0

Stellarietea mediae 16 15,8

Epilobietea angustifolii 2 2,0

Agropyretea intermedio-repentis 5 4,9

Trifolio- Geranietea sanguinei 6 5,9

Asteretea tripolium 2 2,0

Brak przynależności – Lack of membership 16 15,8

Razem – Total 101 100,0

Tabela 7 Table 7 Rozkład stopni stałości w wyróżnionych zbiorowiskach skarp (%)

Distribution the degree of constancy in identified plant communities of the embankment (%) Procentowy udział gatunków

ze stopniem stałości Percentage species with constancy Zespół roślinny

Plant association

Liczba zdjęć fitosocjologicznych

Number of relevés _{V IV III II I}

Arrhenatheretum elatioris 42 1,2 6,9 8,0 21,8 62,1

Zbiorowisko – Community

Poa pratensis-Festuca rubra ^{29 1,5 19,4 6,0 7,5 65,6}

Calamagrostietum epigeji 4 11,1 18,5 22,2 48,2 –

Rudbeckio-Selidaginetum 2 – – – – –

Skarpy porasta głównie roślinność światłożądna i światłolubna o wysokich prefe-rencjach świetlnych (L od 7 do 9). Dominują gatunki (66,4%) siedlisk świeżych, okre-sowo przesychających (F od 4 do 6). Jednakże na szczycie skarpy przeważają gatunki siedlisk suchych (F od 2 do 4), a u podnóża skłonu siedlisk świeżych, a nawet częścio-wo wilgotnych (F od 6 do 8). Większość gatunków preferuje gleby o odczynie obojęt-nym i zasadowym (R od 6 do 8) – (tab. 8).

Zadarnienie skarp oraz stopień wykształcenia się zbiorowisk roślinnych jest związa-ne z zasobnością gleb w azot. Większość gatunków wymaga umiarkowazwiąza-nej i dużej zawartości azotu w glebie (N od 4 do 7) – tabela 8.

Tabela 8 Table 8 Podział gatunków ze względu na warunki siedliskowe (w %)

Classification of species from the point of view of environment conditions (in %)

Wartość wskaźnika – Index value L F R N

1 x x x 3,0 2 x 3,0 x 5,0 3 x 8,9 2,0 7,9 4 x 33,7 x 12,9 5 1,0 19,8 4,0 18,8 6 10,9 12,9 6,9 10,9 7 38,6 2,0 19,8 12,9 8 28,7 2,0 14,9 8,9 9 7,9 x 3,0 1,0

Gatunki o szerokiej skali ekologicznej

Species of wide ecological spectrum ^{12,9 17,7 49,4 18,7}

Legenda: wskaźniki : światło – L; uwilgotnienie – F; odczyn – R; zawartość azotu w glebie – N Explanations: index of: light – L; moisture – F; reaction of soil – R; content of nitrogen in soil – N

WNIOSKI

Przeprowadzone badania pozwalają na sformułowanie następujących wniosków: 1. Na badanych skarpach stwierdzono występowanie 101 gatunków roślin z 27 ro-dzin botanicznych. Wśród stwierdzonych gatunków: 16,8% to pospolite i bardzo pospo-lite, 49,5% to hemikryptofity, 58,3% to o najwyższej i silnej ekspansywności, a 22,8% to terofity. Taki skład flory świadczy o inicjalnym charakterze siedlisk.

2. Antropogeniczny charakter siedlisk potwierdza dominacja gatunków synantropij-nych (93,1%). Wiele z nich jest pospolitymi chwastami pól i ogrodów.

Wyróżniona roślinność skarp reprezentuje głównie zbiorowiska roślinne klasy Moli-nio-Arrhenatheretea oraz Artemisietea vulgaris. Niski udział gatunków o najwyższych stopniach stałości świadczy o niewielkiej ich stabilności.

3. Większość gatunków występujących na skarpach nasypów wykazuje duże wyma-gania co do naświetlenia, preferuje siedliska świeże, a także gleby o odczynie obojęt-nym i zasadowym oraz umiarkowanej zasobności w azot.

4. Wykaszanie może jeszcze bardziej poprawić zadarnienie skarp, zmniejszyć udział „pustych miejsc”, głównie poprzez stymulowanie rozmnażania wegetatywnego gatun-ków roślin (zwłaszcza traw rozłogowych), co przyczyni się do umocnienia skarp i za-hamowania erozji i wodnej.

PIŚMIENNICTWO

Chmiel J.: 1993.: Flora roślin naczyniowych wschodniej części Pojezierza Gnieźnieńskiego i jej antropogeniczne przeobrażenia w wieku XIX i XX. Pr. Zakł. Takson. Roślin UAM w Poznaniu, Wyd. Sorus. Cz. 1: s.201, cz. 2, s. 212.

Chodak T., Szerszeń L., Karczewska A. Patrzałek A., Śmiełowski A.: 1991. Transformation of industrial soils. Proc. of 7th Euroclay Conference, Dresden-Greifswald, 231–236.

Ellenberg H.: 1992. Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Botanica, Göttingen, nr 18, 1–258.

Jackowiak B.: 1990. Antropogeniczne przemiany flory roślin naczyniowych Poznania. Wyd. Nauk. UAM, Biol., nr 42, s. 232.

Ratyńska H.: 2003. Szata roślinna jako wyraz antropogenicznych przekształceń krajobrazu na przykładzie zlewni Głównej (środkowa Wielkopolska). Akademia Bydgoska im. Kazi-mierza Wielkiego, s. 392.

Rostański A.: 2000. Trawy spontanicznie zasiedlające nieużytki poprzemysłowe w aglomeracji katowickiej. Łąkarstwo w Polsce, nr 3, 141–150.

Studnik-Wójcikowska B.: 2002. Flora miasta – chaos i przypadek czy prawidłowości w różno-rodności. Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych, nr 51, 2(255), 213–219.

Zarzycki J.: 1984. Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych Polski. Inst. Botaniki PAN Kraków, s. 45.

Żukowski W., Latowski K., Jackowiak B., Chmiel J.: 1995. Rośliny naczyniowe Wielkopolskiego Parku Narodowego. Pr. Zakł. Taksonomiii Roślin UAM, nr 4. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, s. 229.

VEGETATION OF EMBANKMENT ALONG SELECTED RAILWAY LINES