WstĊp
Gospodarstwa maáe charakteryzuje – na tle tych o Ğredniej wielkoĞci – mniejsza powierzchnia uĪytków rolnych i mniejsze nakáady obrotowych Ğrod-ków produkcji, lecz wiĊksze jednostkowe nakáady pracy na jednostkĊ po-wierzchni uĪytkowanych gruntów. Jest to przyczyną maáej produktywnoĞci pra-cy, a to skutkuje niewielkimi dochodami w przeliczeniu na jednostkĊ nakáadu tego czynnika produkcji. W rezultacie posiadacze maáych gospodarstw rolnych wykazują ograniczone zainteresowanie wzrostem i rozwojem swoich darstw, a Ĩródeá dochodów szukają przede wszystkim poza posiadanym gospo-darstwem. W literaturze tematu moĪna wiĊc spotkaü opiniĊ o schyákowoĞci tych gospodarstw [Wojewodzic 2010, str. 53-76], a takĪe informacje o roli dochodów pozarolniczych w Īyciu rodzin posiadaczy maáych gospodarstw rolnych [Abramczuk i in., s. 22-27], oraz káopotach jakie mają z sukcesją [Dudek 2016, str. 6 i 9-12].
CzĊĞü gospodarstw maáych podejmuje jednak dziaáania umoĪliwiających powiĊkszanie wartoĞci produkcji rolniczej w stopniu zapewniającym przejĞcie do grupy gospodarstw rolnych co najmniej Ğredniej wielkoĞci. Wyniki badaĔ takich gospodarstw zostaáy opisane w opracowaniu [ĩmija 2016]. Autor objąá badaniami 296 gospodarstw w województwie maáopolskim z powierzchnią 1-5 ha uĪytków rolnych, które w latach 2004-2015 otrzymywaáy páatnoĞci bezpoĞrednie i co naj-mniej jeden raz otrzymaáy wsparcie do realizowanych inwestycji.
ĝrednie dochody opisywanych gospodarstw wyniosáy w 2015 roku 55,5 tysiĊcy záotych, a 73,6% rodzin ich posiadaczy czerpaáo w 2015 roku ponad po-áowĊ áącznych dochodów z prowadzonej produkcji rolniczej. ZbliĪony udziaá (odpowiednio 75,2 i 75,3%) miaá miejsce w gospodarstwach objĊtych spisem GUS w 2013 roku o Ğredniej wielkoĞci 15-25 i 25-50 tys. euro SO.
Tajemnica sukcesu gospodarstw rolnych badanych przez D. ĩmijĊ polega-áa na wykorzystaniu Ğrodków pomocowych oferowanych w 2004 roku i w latach nastĊpnych do zmiany struktury produkcji i najprawdopodobniej takĪe na wyko-rzystaniu zasad marketingu. Zmiany struktury produkcji doprowadziáy w znacz-nym stopniu do specjalizacji w uprawach przynoszących duĪe dochody w prze-liczeniu na jednostkĊ powierzchni uĪytków rolnych. Okoáo 22% gospodarstw specjalizowaáo siĊ bowiem w produkcji warzyw gruntowych, a okoáo 20%
w uprawach pod osáonami. W skali kraju natomiast udziaá takich gospodarstw byá istotnie mniejszy i w 2013 roku wynosiá odpowiednio 5,8 i 0,5%.
SpostrzeĪenia powyĪsze pozwalają sformuáowaü pogląd, Īe obok gospo-darstw maáych, „dryfujących” i o cechach schyákowych, istniaáy takie, które w sprzyjających okolicznoĞciach powiĊkszaáy wartoĞü produkcji na tyle, by móc znaleĨü siĊ w grupie gospodarstw wiĊkszych. JeĞli przyrost produkcji byá dosta-tecznie duĪy, wtedy trafiaáy do grupy gospodarstw Ğredniej wielkoĞci. W tej ostatniej grupie wielkoĞciowej sytuacja byáa podobna. CzĊĞü gospodarstw po-wiĊksza produkcjĊ korzystając ze Ğrodków wáasnych i dostĊpnych w formie wsparcia, by móc znaleĨü siĊ w grupie gospodarstw duĪych. W rezultacie liczba gospodarstw Ğredniej wielkoĞci ulegaáa niewielkim zmianom. Z tabeli 1 wynika, Īe w latach 2010-2013 cechą tą charakteryzowaáy siĊ gospodarstwa o wielkoĞci 15-25 tys. euro SO. We wskazanym okresie w skali kraju co najmniej 13,9 tys.
spoĞród nich zasiliáo liczebnie grupĊ gospodarstw duĪych, a co najmniej 14,1 tys. gospodarstw maáych ale aktywnych gospodarczo uzupeániáo powstaáą lukĊ z niewielką nadwyĪką.
Tabela 1. Zmiany liczby krajowych gospodarstw rolnycha osób fizycznych róĪniących siĊ wielkoĞcią ekonomiczną (lata 2010-2013)
WielkoĞü gospodarstw w tysiącach euro SO
Liczba gospodarstw
w tysiącach w roku: Zmiany liczby gospodarstw:
2010 2013 w tysiącach w procentach
Do 4 758,3 657,6 -100,7 -13,3
4-8 273,2 260,5 -12,7 -4,6
8-15 193,8 182,3 -11,5 -5,9
15-25 111,9 112,1 0,2 0,2
25-50 93,2 107,1 13,9 14,9
50 i wiĊcej 49,8 71,5 21,7 43,6
Kraj razem/Ğredniob 1480,2 1391,1 -89,1 -6,0b a. TabelĊ opracowano z uwzglĊdnieniem zmiany liczby gospodarstw wywoáanej korektą
definicji gospodarstwa rolnego w 2013 roku.
b. ĝrednia waĪona.
ħródáo: ustalenia wáasne sporządzone na podstawie opracowaĔ [Charakterystyka… 2012, s. 384-385] i [Charakterystyka… 2014, s. 18, 75-76 i 358-359].
Czym zatem wyróĪniaáy siĊ gospodarstwa o wielkoĞci 15-25 tys. euro SO, Īe wyznaczaáy granicĊ miĊdzy klasami wielkoĞciowymi cechującymi siĊ z ubyt-kiem gospodarstw, a tymi w których liczba gospodarstw wzrastaáa
Metoda analizy
Gospodarstwa rolne Ğredniej wielkoĞci poddano analizie na tle gospo-darstw maáych i duĪych, ale z pominiĊciem tych najwiĊkszych. Wykorzystano do tego celu informacje zaczerpniĊto przede wszystkim z wyników spisu cząst-kowego gospodarstw rolnych z 2013 roku [Charakterystyka… 2014, str. 358- -371]. Informacje te obejmują gospodarstwa z powierzchnią uĪytków rolnych powyĪej 1 ha, z wyáączeniem tych, które prowadziáy dziaáalnoĞü rolniczą, ale zre-zygnowaáy z prowadzenia produkcji rolniczej. Owa dziaáalnoĞü rolnicza polegaáa na prowadzeniu dziaáaĔ, które umoĪliwiaáy gospodarstwom dostĊp do dopáat.
Wyniki spisu nie zawierają danych liczbowych o dochodach netto i brutto gospodarstw oraz nakáadach pracy wáasnej rolników i czáonków ich rodzin po-noszonych na realizowaną produkcjĊ. WielkoĞci te zostaáy wiĊc oszacowane z wykorzystaniem liczb zaczerpniĊtych z wyników monitoringu Polskiego FADN (tabela 2). Podstawą tych szacunków staáo siĊ zaáoĪenie, Īe podane w niej wielkoĞci, ustalone na podstawie wyników monitoringu Polskiego FADN wedáug wielkoĞci podanej w SO, odpowiadają analogicznym Ğrednim liczbom z gospodarstw przedstawionych w wynikach spisu cząstkowego z 2013 roku.
Na tej podstawie:
• dochody brutto gospodarstw policzono jako sumĊ dochodów netto i kwoty amortyzacji;
• nakáady pracy wáasnej (FWU) policzono jako iloczyn áącznych nakáadów pra-cy wyraĪonych w AWU i zaczerpniĊtych z wyników spisu, oraz wskaĨnika udziaáu pracy wáasnej w áącznych nakáadach pracy obliczonego z wykorzysta-niem liczb z tabeli,
Tabela 2. Wybrane cechy charakteryzujące gospodarstwa osób fizycznych róĪnej wielkoĞci w 2013 roku
Mierniki i wskaĨniki WielkoĞü gospodarstw w tys. euro SO:
do 15a 15-25 25-50
ĝrednia wielkoĞü gospodarstwa w SO (tys.
euro) 5,5 19,8 36,4
Dochód z gospodarstwa (tys. zá na
gospodar-stwo) 9,3 28,1 57,4
Kwota amortyzacji (tys. zá na gospodarstwo) 7,8 16,6 26,2 Udziaá pracy najemnej w áącznych nakáadach
pracy (%) 15,2 20,6 26,9
Koszt pracy najemnej (zá/godz.) 9,0 8,7 8,5 a. Ta grupa gospodarstw obejmuje równieĪ gospodarstwa o wielkoĞci do 4 tys. euro SO, dla
których liczby oszacowano na podstawie ekstrapolacji liczb zestawionych w grupach go-spodarstw o wielkoĞci: 4-15 tys. euro SO, 15-25 tys. euro SO, 25-50 tys. euro SO i 50 oraz wiĊcej tys. euro SO.
ħródáo: [Abramczuk i in. 2016, s. 19] i korekta wáasna.
• dochody netto i brutto przeliczono na jednostkĊ nakáadu pracy wáasnej. Ustale-nia te odniesiono nastĊpnie do Ğrednich stawek wynagrodzeUstale-nia pracowników najemnych w rolnictwie, podanych w tabeli 1 i do stawki parytetowej (Ğredniej krajowej stawki wynagrodzenia pracy najemnej), która w 2013 roku wynosiáa 13,79 zá záoty za 1 godzinĊ [AugustyĔska-Grzymek… 2014, str. 20]. Wyniki tych ustaleĔ zestawiono w tabeli 3.
Kwota dochodów netto przeliczono na jednostkĊ nakáadu pracy wáasnej informuje o „opáacie” tej pracy w sytuacji, kiedy w gospodarstwie ma miejsce reprodukcja prosta posiadanego majątku. Natomiast kwota dochodu brutto prze-liczona na jednostkĊ nakáadu pracy wáasnej informuje o „opáacie” tej pracy, w sytuacji, kiedy majątek gospodarstwa zuĪywający siĊ w procesie produkcji nie jest odtwarzany.
Dochody netto na jednostkĊ nakáadu pracy wáasnej w posiadanym gospodar-stwie wiĊksze od opáaty parytetowej Ğwiadczą o wygospodarowywaniu zysku, któ-ry jest opáatą za wáasny kapitaá ulokowany w gospodarstwie. Nie oceniano jednak wysokoĞci stopy zysku, czyli jego relacji do wartoĞci kapitaáu wáasnego.
• Licząc nakáady pracy w godzinach na 1 ha uĪytków rolnych przyjĊto, Īe osoba peánozatrudnioną (AWU) pracuje w gospodarstwie rocznie 2120 godzin.
Definicje innych wykorzystanych mierników i wskaĨników znajdują siĊ w opracowaniu [Charakterystyka… 2014, str. 18-19, 21-22 i 27-34].
Sytuacja gospodarstw rolnych Ğredniej wielkoĞci11
Liczba gospodarstw osób fizycznych Ğredniej wielkoĞci (15-25 tys. euro SO) utrzymywaáa siĊ w latach 2010-2013 na poziomie niemal niezmienionym.
GrupĊ tĊ wyróĪniaá poza tym zachodzący jednoczeĞnie i zbliĪony co do liczby dopáyw i ubytek gospodarstw. W gospodarstwach maáych natomiast dominowaá ubytek ich liczby, a wzrost liczby w grupie gospodarstw duĪych.
Zasoby czynników produkcji, produktywnoĞü ziemi i organizacja odróĪ-niaáy gospodarstwa Ğredniej wielkoĞci od tych o wielkoĞci do 15 tys. euro SO (tabela 3). Okoáo 2/3 spoĞród osób kierujących nimi, to jest wiĊcej o 28,6 punk-tów procentowych (p.p.) niĪ w grupie gospodarstw maáych, miaáo wyksztaácenie rolnicze. Dysponowaáy niemal trzykrotnie wiĊkszą powierzchnią uĪytków rol-nych i wiĊksza o 16,7% byáa produktywnoĞü ziemi. Zatrudnienie wyraĪone
licz-
11Wspóáczesna literatura tematu niemal nie istnieje. MoĪna jedynie odwoáaü siĊ do referatu pt.
„Gospodarstwa rodzinne – dylematy i kierunki rozwoju”. Jego autorowi [Józwiak 2017] przy-Ğwiecaáo przekonanie, Īe powszechnie odnotowywany ubytek liczby gospodarstw rolnych jest procesem záoĪonym.
bą osób peánozatrudnionych byáo wiĊksze o 60,6%, choü zarazem mniejsze o 45,0% w przeliczeniu na jednostkĊ powierzchni uĪytków rolnych.
Niemal 2/3 analizowanych gospodarstw rolnych miaáo poza tym duĪy, lub bardzo duĪy udziaá produkcji zwierzĊcej w caákowitej wartoĞci produkcji. Udziaá takich gospodarstw byá Ğrednio wiĊkszy o 26,9 p.p. niĪ w grupie gospodarstwach maáych. Informuje to o znacząco wiĊkszej wartoĞci produkcji dodanej w gospo-darstwach wielkoĞci Ğredniej, poniewaĪ czĊĞü lub nawet wiĊkszoĞü wytwarzanej produkcji roĞlinnej byáa przetwarzana w tych samych gospodarstwach.
Tabela 3. Liczba gospodarstw i charakterystyka czynników produkcji, produktywnoĞci ziemi oraz struktury produkcji w gospodarstw osób fizycznych
róĪniących siĊ wielkoĞcią wyraĪoną w SO (stan z 2013 roku) Mierniki i wskaĨniki
WielkoĞci krajowe áączne
lub Ğrednie
w tym gospodarstwa o wielkoĞci w tys.
euro SO:
do 15 15-25 25-50
Liczba gospodarstw (tys.)a` 1391,1 1100,4 112,1 107,1
Udziaá (%) 100,0 79,1 8,1 7,7
Powierzchnia uĪytków rolnych
gospodarstwa (ha/gospodarstwo) 9,3 4,7 14,0 23,7
Zatrudnienie (osoby
peánozatrud-nione na gospodarstwo) 1,3 1,1 1,8 2,1
Zatrudnienie na 1 ha uĪytków
(godz.) 296 496 273 188
ƒ z produkcją specjalistyczną:
– roĞlinną a. ĝredni kurs 1 euro w Narodowym Banku Polskim wynosiá w 2013 roku 4,1975 zá, wiĊc
produktywnoĞü ziemi wyniosáa odpowiednio: 5876 zá., 5037 zá., 5876 zá i 6296 zá.
ħródáo: zmodyfikowane i uzupeánione tabele z opracowania [Abramczuk i in. 2016, s. 25].
ProduktywnoĞü (wydajnoĞü) pracy w gospodarstwach Ğredniej wielkoĞci byáa nieco wiĊksza niĪ Ğrednio w kraju, ale ponad dwukrotnie wiĊksza niĨli w gospodarstwach maáych, to jest tych o wielkoĞci do 15 tys. euro SO. Nieco ponad 3/4 gospodarstw Ğredniej wielkoĞci mogáa wiĊc byü gáównym Ĩródáem dochodów dla swych posiadaczy, oraz ich rodzin. Byáo to zarazem wiĊcej o 40,4 p.p. niĪ Ğrednio w kraju i o 53,0 p.p. wiĊcej w zestawieniu na tle gospodarstw
maáych. Znacznie mniej (o 30,7 p.p.) rodzin posiadaczy gospodarstw Ğredniej wielkoĞci czerpaáo natomiast dodatkowe dochody z pracy zarobkowej, a w jesz-cze mniejszym stopniu z prowadzenia pozarolnijesz-czej dziaáalnoĞci gospodarjesz-czej oraz z emerytur i rent, odpowiednio o 4,2 i 12,9 p.p.
Tabela 4. ProduktywnoĞü pracy i struktura dochodów rodzin posiadaczy gospodarstw osób fizycznych róĪniących siĊ wielkoĞcią wyraĪoną w SO
(stan z 2013 roku) Mierniki i wskaĨniki
WielkoĞci krajowe
Ğrednie
w tym gospodarstwa o wielkoĞci w tys. euro SO:
do 15 15-25 25-50 ProduktywnoĞü pracy (tys. euro SO
na osobĊ peánozatrudnioną w gospodarstwie)a
10,6 5,0 11,0 17,3 Udziaá (%) rodzin posiadaczy
go-spodarstw z dochodami:
ƒ z dziaáalnoĞci rolniczej przekracza- jącymi poáowĊ dochodów áącznych ƒ z tytuáub:
– prowadzenia dziaáalnoĞci pozarolniczej a. ĝredni kurs 1 euro w Narodowym Banku Polskim wynosiá w 2013 roku 4,1975 zá, wiĊc
produktywnoĞü (wydajnoĞü) pracy wynosiáa odpowiednio: 44,5 tys. zá, 21,0 tys. zá, 46,2 tys. zá i 72,6 tys. zá.
b. Suma udziaáów nie musi byü równa 100%.
ħródáo: [Abramczuk i in. 2016, s. 22] i uzupeánienia wáasne.
W tabeli 5 zestawiono natomiast szacowane Ğrednie dochody rolnicze net-to i brutnet-to przeliczone na jedną godzinĊ nakáadów pracy wáasnej i odniesiono je do stawek páac robotników rolnych, oraz do Ğredniego wynagrodzenia w gospo-darce narodowej (stawki parytetowej).
Liczby charakteryzujące dochody z pracy wáasnej w gospodarstwie obej-mujące jeden rok wymagają komentarza. Ustalono dodatkowo, Īe tak zwane do-chody przedsiĊbiorców rolnych (entrepreneurial income) liczone w skali kraju w ramach rachunków ekonomicznych dla rolnictwa (RER) byáy w 2013 roku wyraĨnie wiĊksze od dochodów ustalonych na zasadzie trendu z oĞmiolecia 2008-2015. Oceny sformuáowane na podstawie analizy szacunków poziomu dochodów opisanej w tym podrozdziale mogą wiĊc byü zbyt optymistyczne, by móc je uo-gólniaü na inne lata. Mają one co prawda jedynie znaczenie poboczne w stosunku do ocen wynikających z wyników spisu z 2013 roku, ale mimo to wnioski sfor-muáowane na tej podstawie naleĪy traktowaü jako wstĊpne.
Tabela 5. Szacowane Ğrednie dochody netto i brutto przeliczone na jedną godzinĊ nakáadów pracy wáasnej w gospodarstwach osób fizycznych róĪniących
siĊ wielkoĞcią produkcji oraz ocena tych dochodów (stan z 2013 roku) WskaĨniki WielkoĞü gospodarstw w tys. euro SO:
do 15 15-25 25-50
Dochody w záotych przeliczone na godzinĊ nakáadów pracy wáasnej: Dochody netto w záotych przeliczone na
godzinĊ nakáadów pracy wáasnej w relacji (%) do:
- stawki robotnika rolnego - stawki parytetowej Dochody brutto w záotych przeliczone na
godzinĊ nakáadów pracy wáasnej w relacji (%) do:
- stawki robotnika rolnego
- stawki parytetowej 110,1
56,6 169,0
71,3 302,3 187,0 ħródáo: skorygowana i uzupeániona tabela z opracowania [Abramczuk i in. 2016, s.24].
Na podstawie liczb z tabeli 5 wiadomo, Īe Ğrednie roczne dochody netto z gospodarstwa o wielkoĞci 15-25 tys. euro SO na 1 godzinĊ nakáadów pracy wáasnej wyniosáy w 2013 roku 9,3 zá, to jest wiĊcej o 6,8% wiĊcej niĪ stawka wynagrodzenia pracownika najemnego, ale o 32,3% mniej od stawki paryteto-wej. Przy takim poziomie „wynagrodzenia” pracy wáasnej posiadacz gospodar-stwa miaá Ğrodki zapewniające utrzymanie siebie i swojej rodziny, oraz Ğrodki na odtwarzanie wartoĞci majątku zuĪywającego siĊ w procesie produkcji.
Wnioski
Posiadanie przez rodziny wáąĞcicieli gospodarstw Ğredniej wielkoĞci nad-wyĪki zasobów pracy wáasnej ponad potrzebĊ narzuconą rozmiarami i strukturą prowadzonej produkcji rolniczej skáaniaáo do dziaáaĔ trojakiego rodzaju. Nieko-rzystna byáa praca zarobkowa w innych gospodarstwach rolnych, poniewaĪ go-dzina poĞwiĊcona na ten cel przynosiáa dochód mniejszy niĪ praca we wáasnym gospodarstwie. Celowe byáo natomiast podejmowanie innej pracy zarobkowej, jeĞli stawki wynagrodzenia byáy wiĊksze od dochodu z jednostki nakáadu czasu pracy wáasnej w posiadanym gospodarstwie. Najkorzystniejszym rozwiązaniem byáo jednak powiĊkszanie wartoĞci produkcji w sytuacji zaistnienia korzystnych warunków gospodarowania (poprawa koniunktury, dopáaty bĊdące skutkiem
realizowanej polityki rolnej12), na tyle duĪe by nastąpiáo przejĞcie do grupy go-spodarstw duĪych, choüby tych o wielkoĞci 25-50 tys. euro SO. Zapewniaáo to dochód z jednostki nakáadu pracy we wáasnym gospodarstwie wiĊkszy o 28,0%
od stawki parytetowej (Ğredniej stawki wynagrodzenia pracy najemnej w kraju), a takĪe moĪliwoĞü utrzymywania prostej reprodukcji majątku.
Ograniczenie w takiej sytuacji dochodu z jednostki nakáadu pracy wáasnej przeznaczonego na utrzymanie posiadacza i jego rodziny do poziomu stawki pary-tetowej, lub jeszcze mniejszej tworzyáo przesáanki do inwestowania zapewniające-go reprodukcjĊ rozszerzoną posiadanezapewniające-go majątku produkcyjnezapewniające-go z wykorzysta-niem wáasnych Ğrodków finansowych, a takĪe umoĪliwiaáo korzystanie z kredytów.
Gospodarstwa Ğredniej wielkoĞci nie powinny odkáadaü stosownych decy-zji poniewaĪ, jak to przedstawiono w rozdziale pierwszym, sytuacja dochodowa polskich gospodarstw rolnych po 2020 roku moĪe byü gorsza niĪ obecnie.
Ewentualna rezygnacja z prostej reprodukcji posiadanego majątku pro-dukcyjnego równieĪ powiĊkszaáa dochód, który rodzina posiadacza gospodar-stwa Ğredniej wielkoĞci mogáa przeznaczyü na poprawĊ poziomu Īycia, ale sta-wiaáa pod znakiem zapytania trwaáoĞü gospodarstwa. Rozwiązanie takie byáo uzasadnione na przykáad w sytuacji, kiedy posiadacz gospodarstwa zbliĪaá siĊ do wieku emerytalnego i nie miaá nastĊpcy.
Przedstawione wnioski wymagają potwierdzenia wykorzystującego szer-szy materiaá dowodowy, z uwagi na fakt, Īe w rachunkach wykorzystano liczby dotyczące jednego roku.
12Takie jak „Plan rozwoju obszarów wiejskich obejmującego lata 2004-2006”, „Sektorowy program operacyjny – Restrukturyzacja i modernizacja sektora ĪywnoĞciowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006” i „Program rozwoju obszarów wiejskich na lata 2007-2013”.
Literatura
1. Abramczuk à., Chlebicka A., Czuáowska M., JabáoĔski K., Józwiak W., Sobiera-jewska J., SkarĪyĔska A., ZieliĔski M., ZiĊtara W.: PrzedsiĊbiorstwo i gospodarstwo rolne wobec zmian klimatu i polityki rolnej [2]. Praca zbiorowa pod red. W. Józwiaka pt.: „PrzedsiĊbiorstwo i gospodarstwo rolne wobec zmian klimatu i polityki rolnej [2]
IERiGĩ-PIB, Monografie Programu Wieloletniego, nr 28, Warszawa 2016.
2. Charakterystyka gospodarstw rolnych, GUS, Powszechny Spis Rolny, Warszawa 2012.
3. Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2013 r., GUS, Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa 2014.
4. Józwiak W., Sprawozdanie z realizacji w 2015 roku tematu statutowego nr IV pt.
„EfektywnoĞü funkcjonowania podmiotów gospodarczych w rolnictwie. Zagadnienia wybrane”, IERiGĩ-PIB, maszynopis, Warszawa, 28.01.2016 r.
5. Józwiak W., Ubytek liczby gospodarstw rolnych osób fizycznych jako proces záoĪo-ny, tekst referatu wygáoszonego pt. „Gospodarstwa rodzinne – dylematy i kierunki rozwoju”, na seminarium IERiGĩ-PIB w dniu 3.032017 r, maszynopis z 3.03.2017 r.
6. ĩmija D.: Wpáyw wspólnej polityki rolnej Unii Europejskiej na funkcjonowanie ma-áych gospodarstw rolnych, Difin SA, Warszawa 2016.
OCENA FUNKCJONOWANIA GOSPODARSTW ZALESIAJĄCYCH GRUNTY NA TLE GOSPODARSTW
POZOSTAàYCH (LATA 2006-2014)
WstĊp
W Polsce przeciĊtny wskaĨnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produk-cyjnej (WRPP) wynosi 66,8 punktów (pkt.) na 120 pkt. moĪliwych do osiągniĊ-cia13,14. Co wiĊcej, 53,6% (9,5 mln ha) potencjalnej powierzchni uĪytków rol-nych (UR)15 charakteryzuje siĊ wskaĨnikiem WRPP mniejszym niĪ 66,8 pkt., w tym 39,0% (3,7 mln ha) stanowią obszary o wskaĨniku WRPP poniĪej 52 pkt.
W dodatku, w 18,2% (456) gmin przeciĊtny wskaĨnik WRPP jest mniejszy niĪ 52 pkt.16 Wskazuje to, Īe na tych obszarach wystĊpują szczególnie trudne wa-runki do prowadzenia produkcji rolniczej wynikające m.in. z niekorzystnej struktury fizycznej gleb oraz z ich maáej naturalnej zasobnoĞci w skáadniki po-karmowe i maáej pojemnoĞci wodnej, a takĪe z niekorzystnego uksztaátowania terenu i niesprzyjającego klimatu17. Grunty te charakteryzując siĊ niską przydat-noĞcią dla rolnictwa mogą stanowiü zatem potencjalny obszar do zalesieĔ.
Zalesienia są waĪnym sposobem zagospodarowania ziemi o sáabej jako-Ğci18. Odgrywają one waĪną rolĊ w procesie pocháaniania dwutlenku wĊgla z atmosfery i trwaáego jego magazynowania w postaci wĊgla w biomasie drzewnej19. ZwiĊkszają bioróĪnorodnoĞü wspomagając utrzymanie w krajobra-zie wielu gatunków flory i fauny oraz są kanaáami migracji zwierząt dziko
Īyją-
13 Jadczyszyn J., KopiĔski J., KuĞ J., àopatka A., Madej A., Matyka M., Musiaá W., Siebielec G., Rolnictwo na obszarach specyficznych. Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa 2013.
14WskaĨnik WRPP uwzglĊdnia czynniki wpáywające na jakoĞü przyrodniczych warunków go-spodarowania takich jak: jakoĞü gleb, warunki wodne, rzeĨba terenu oraz agroklimat. KaĪdemu z nich przypisano wagĊ proporcjonalną do jego wpáywu na plon roĞlin uprawnych. WskaĨnik WRPP obliczany jako suma tych czynników maksymalnie moĪe osiągaü 120 pkt. [GUS 2013].
15 Wedáug powierzchni ewidencyjno-geodezyjnej.
16 Dane Instytutu Uprawy NawoĪenia i Gleboznawstwa – PIB (IUNG–PIB) w Puáawach.
17 StuczyĔski T., Doroszewski A., Jadczyszyn J., Koza P., Kozyra J., àopatka A., Nowo-cieĔ E., Siebielec G., Wawer R., Przyrodnicze uwarunkowania produkcji rolniczej w Polsce.
W opracowaniu zbiorowym pod redakcją Adama Harasima pt. Wspóáczesne uwarunkowania organizacji produkcji w gospodarstwach rolniczych, IUNG – PIB, Puáawy 2007.
18Wedáug metodyki Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), która w krajach ratyfikujących Ramową konwencjĊ Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, spo-rządzoną w Nowym Jorku dnia 9 maja 1992 r., oraz Protokóá z Kioto do Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, sporządzony w Kioto dnia 11 grudnia 1997 r. sáuĪy do szacowania iloĞci pocháoniĊtego dwutlenku wĊgla (CO2) z atmosfery w sek-torze Land Use Land Use Change and Foresty (LULUCF), grunty leĞne traktowane są jako grunty zalesione przez okres 20 lat od ich zalesienia [PE 2016].
19 Nowa strategia leĞna UE na rzecz lasów i sektora leĞno-drzewnego, Komisja Europejska, 20.09.2013 r.
cych20. Przyczyniają siĊ równieĪ do ograniczania zjawiska adwekcji na sąsiadu-jących z nimi polach uprawnych, co ogranicza ich erozjĊ21 i w konsekwencji osáabia negatywny wpáyw coraz czĊĞciej wystĊpujących w Polsce susz na pro-dukcjĊ rolniczą22. Nie moĪna równieĪ zapominaü o funkcji biogeochemicznej zalesieĔ poprzez ich przeciwdziaáanie rozprzestrzenianiu siĊ zanieczyszczeĔ chemicznych z rolnictwa do wód gruntowych i akwenów otwartych23.
W Polsce w latach 2004-2015 nastąpiá wzrost lesistoĞci24 z 28,7 do 29,5%, tj. o 0,8 punktu procentowego (p.p.)25,26, z tego 0,3 p.p. stanowiáy zalesienia wy-konane w ramach Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) Unii Europejskiej (UE)27. Oznacza to, Īe duĪy wpáyw na wzrost lesistoĞci w Polsce mają zalesienia wspie-rane w ramach WPR UE28. Jest to szczególnie waĪne w kontekĞcie speánienia zaáoĪeĔ Krajowego Programu ZwiĊkszania LesistoĞci (KPZL), który zakáada, Īe Polska do 2020 r. powinna osiągnąü lesistoĞü na poziomie 30%, oraz dla poten-cjalnego udziaáu sektora LULUCF w wysiáku ograniczania emisji gazów cie-plarnianych z obszaru Efford Sharing Regulation (ESR) po 2020 r.29,30.
20 Przeprowadzenie oceny ex – post Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–
2013, czĊĞü II Ocena wpáywu PROW 2007-2013 na Ğrodowisko i klimat, Raport koĔcowy FundEko dla MRiRW, Warszawa 2016.
21 W Polsce erozją wietrzną w róĪnym stopniu zagroĪone jest 27,6% gleb [GUS 2012].
22 Józwiak W., ZieliĔski M., ZiĊtara W., Susze a sytuacja polskich gospodarstw rolnych osób fizycznych. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, IERiGĩ – PIB, Warszawa 2016.
23Baáazy S., Jankowiak J., Krajobraz Rolniczy w Polsce. W opracowaniu zbiorowym pod redakcją Józefa St. Zegara pt. Z badaĔ nad rolnictwem spoáecznie zrównowaĪonym (5), IE-RiGĩ-PIB, Warszawa 2008.
24 LesistoĞü (%) jest to relacja powierzchni gruntów leĞnych i zalesionych do ogólnej po-wierzchni geograficznej kraju lub danej jednostki terytorialnej (województwa, powiatu, gmi-ny lub obrĊbu) [GUS 2016].
25 LeĞnictwo 2016, GUS, Warszawa 2016.
26 LeĞnictwo 2010, GUS, Warszawa 2010.
27 W ramach PROW 2004–2006, 2007–2013 oraz 2014–2020 (stan na dzieĔ 31.12.2016 r.) zalesieniami objĊto 78,1 tys. ha gruntów, z tego 98,7% stanowiáy zalesienia w ramach PROW 2004–2006 i 2007–2013. PrzeciĊtna powierzchnia zalesieĔ w gospodarstwach beneficjentów dziaáania zalesieniowego w PROW 2004–2006 wyniosáa 4,4 ha, w PROW 2007–2013 w schemacie I i II odpowiednio 2,3 i 1,5 ha, a w PROW 2014-2020 – 1,8 ha (stan na dzieĔ 31.12.2016 r.) [FundEko dla MRiRW 2016, MRiRW 2009, Kryszk, Kurowska 2016, ZieliĔ-ski 2017, dane ARiMR].
28 Na zalesienia w ramach dziaáania Inwestycje w rozwój obszarów leĞnych i poprawĊ Īywot-noĞci lasów realizowanego przez poddziaáanie Zalesianie i tworzenie terenów zalesionych w PROW 2014-2020 przeznaczono kwotĊ 300,9 mln euro, w tym 63,6% stanowi wkáad UE (Ğrodki w ramach Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFFROW)). Do obsáugi zobowiązaĔ z PROW 2004-2006 i 2007-2013 przeznaczono 90% tej kwoty [ZieliĔski 2017].
29 Wniosek Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie rocznych wiąĪących ograniczeĔ emisji gazów cieplarnianych przez paĔstwa czáonkowskie w latach 2021–2030 na rzecz stabilnej unii energetycznej i w celu wywiązania siĊ ze zobowiązaĔ wynikających
Niniejszy rozdziaá ma na celu ocenĊ funkcjonowania dwóch grup gospo-darstw rolnych z tych samych gmin, które prowadziáy nieprzerwanie
Niniejszy rozdziaá ma na celu ocenĊ funkcjonowania dwóch grup gospo-darstw rolnych z tych samych gmin, które prowadziáy nieprzerwanie