Przedsiębiorstwo
i gospodarstwo rolne
wobec zmian klimatu
i polityki rolnej
(3)
Przedsiębiorstwo i gospodarstwo rolne wobec zmian klimatu i polityki rolnej (3)
Warszawa 2017 Praca zbiorowa pod redakcją prof. dr. hab. Wojciecha Józwiaka
Autorzy:
mgr Łukasz Abramczuk mgr inż. Marcin Adamski mgr inż. Irena Augustyńska mgr Magdalena Czułowska prof. dr hab. Wojciech Józwiak dr hab. Aldona Skarżyńska, prof. IERiGŻ-PIB dr inż. Marek Zieliński prof. dr hab. Wojciech Ziętara mgr inż. Marcin Żekało
ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+
WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE
Autorzy są pracownikami Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PaĔstwowego Instytutu Badawczego.
PracĊ zrealizowano w ramach tematu
PrzedsiĊbiorstwo i gospodarstwo rolne wobec zmian klimatu i polityki rolnej
Jest to trzecia z serii piĊciu publikacji poĞwiĊconych zachowaniu siĊ krajowych przedsiĊbiorstw oraz gospodarstw rolnych w warunkach dyktowanych zachodzącymi zmianami klimatu i spodziewaną zmianą polityki rolnej, jaka moĪe zajĞü w 2021 roku, a dalej – jej realizacją w kilku nastĊpnych latach.
Recenzent
prof. dr hab. Eugeniusz Niedzielski, Uniwersytet WarmiĔsko-Mazurski w Olsztynie
Opracowanie komputerowe Zofia Mirkowska
Barbara Walkiewicz
Korekta
Barbara Walkiewicz
Redakcja techniczna Leszek ĝlipski
Projekt okáadki Leszek ĝlipski
ISBN 978-83-7658-689-2
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PaĔstwowy Instytut Badawczy
ul. ĝwiĊtokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444
faks: (22) 50 54 757
e-mail: dw@ierigz.waw.pl
http://www.ierigz.waw.pl
SPIS TREĝCI
OD AUTORÓW ... 7
WAĩNIEJSZE PROBLEMY, KTÓRE GOSPODARSTWA ROLNE NAPOTKAJĄ DO 2025 ROKU ... 10
Liniowa projekcja stanu Ğwiata wedáug trendów spoáeczno-gospodarczych ... 11
Nieliniowa projekcja sytuacji krajów rozwinietych gospodarczo wedáug dáugoterminowych Ğwiatowych trendów spoáeczno-gospodarczych ... 15
Kondycja Unii Europejskiej a sytuacja polskiego rolnictwa w latach 2021-2025 ... 17
Zmiany wartoĞci dodanej brutto rolnictwa krajowego w latach 1998-2015 i jej przyczyny oraz projekcja na lata 2016-2019 ... 22
Podsumowanie ... 28
Literatura ... 36
Aneks I. Etyczne podáoĪe zachowaĔ ludzkich w okresie kryzysu spoáecznego ... 41
Aneks II. Przyszáa wspólna polityka rolna a opinia konsumentów ... 43
OCENA MOĩLIWOĝCI ROZWOJOWYCH GOSPODARSTW ROLNYCH ĝREDNIEJ WIELKOĝCI ... 47
WstĊp ... 47
Metoda analizy ... 49
Sytuacja gospodarstw rolnych Ğredniej wielkoĞci... 50
Wnioski... 53
Literatura ... 55
OCENA FUNKCJONOWANIA GOSPODARSTW ZALESIAJĄCYCH GRUNTY NA TLE GOSPODARSTW POZOSTAàYCH ( LATA 2006-2014 ) 56
WstĊp ... 56
Metoda ... 58
Struktura analizowanych gospodarstw beneficjentów i gospodarstw pozostaáych ... 67
Ocena funkcjonowania analizowanych gospodarstw beneficjentów na tle gospodarstw pozostaáych ... 68
Podsumowanie i wnioski ... 73
Literatura ... 74
KONKURENCYJNOĝû POLSKICH GOSPODARSTW MLECZNYCH I Z CHOWEM BYDàA RZEħNEGO NA TLE ANALOGICZNYCH GOSPODARSTW Z WYBRANYCH KRAJÓW ... 77
Wprowadzenie ... 77
Cel i metody badawcze... 79
Procesy koncentracji w gospodarstwach mlecznych w Polsce i w badanych krajach ... 84
KonkurencyjnoĞü polskich gospodarstw mlecznych na tle badanych krajów .... 87
Charakterystyka badanych gospodarstw mlecznych bez zdolnoĞci konkurencyjnych ... 89
Rola gospodarstw z chowem krów mlecznych wedáug wielkoĞci ekonomicznej i zdolnoĞci do konkurencji w Polsce ... 106
Polskie gospodarstwa z chowem bydáa rzeĨnego na tle analogicznych gospodarstw wybranych krajów ... 107
Stwierdzenia i wnioski ... 121
Literatura ... 125
REGIONALNE ZRÓĩNICOWANIE OPàACALNOĝCI PRODUKCJI
WYBRANYCH PRODUKTÓW ROLNICZYCH W 2016 ROKU ... 126
WstĊp ... 126
Cel, Ĩródáa danych i metodyka badaĔ ... 129
Produkcja, koszty i nadwyĪka bezpoĞrednia z wybranych produktów rolniczych w 2016 roku – ujĊcie regionalne ... 132
Podsumowanie ... 192
PODSUMOWANIE I WNIOSKI ... 201
OD AUTORÓW
1Zapoczątkowanie rewolucji naukowo-technicznej i caákowita rezygnacja z waluty záotej pod koniec lat czterdziestych ubiegáego wieku otworzyáo nowe moĪliwoĞci wzrostu produkcji i poprawy jej efektywnoĞci. Staáo siĊ to teĪ moĪliwe w rolnictwie. Oba te zjawiska pozwoliáy bowiem wykorzystywaü Ğrodki produkcji bĊdące noĞnikami róĪnych form postĊpu: technicznego, genetycznego, agro- i zootechnicznego, organizacyjnego i innego. Stosowane nowatorskie Ğrodki zaczĊáy zastĊpowaü pracĊ ludzką i zwiĊkszaü produktywnoĞü ziemi oraz zwierząt produkcyjnych. UsuniĊcie bariery niedostatku kredytów uáatwiáo modernizacjĊ efektywnie funkcjonujących podmiotów gospodarujących i powiĊkszanie posiadanego przez nie majątku. Industrializacja krajów poáączo- na z urbanizacją i postĊpem w Ğrodkach transportu umoĪliwiającym przemiesz- czanie produktów rolnych na duĪe odlegáoĞci sprzyjaáy wzrostowi popytu na nie i zagospodarowywaniu nadwyĪek zasobów pracy wĞród ludnoĞci rolniczej.
W Polsce zjawiska te mogáy zaistnieü na szerszą skalĊ dopiero po 1989 roku. Zmiana systemu spoáeczno-gospodarczego na rynkowy wyzwoliáa aktywne postawy czĊĞci rolników, polegające przede wszystkim na wysuniĊciu na pierwsze miejsce wĞród celów, które sobie stawiali, dochodu rolniczego a nawet zysku z zainwestowanych w gospodarstwo Ğrodków. Motywy te tworzyáy nakaz maksymalizacji wartoĞci produkcji wedáug logiki przyrostu kosztów kraĔcowych.
Poza tym na początku pierwszej dekady bieĪącego wieku nastąpiáa popra- wa warunków gospodarowania. ZaczĊáy wtedy obowiązywaü wspóáfinansowane przez UniĊ Europejską programy PHARE i SAPARD, które dostarczyáy Ğrodków na rozwój gospodarki ĪywnoĞciowej. Mimo relatywnie niewielkich kwot miaáy one – jak siĊ póĨniej okazaáo – duĪe znaczenie w dostosowywaniu siĊ tego sektora gospodarki krajowej do warunków produkcji, które miaáy zaistnieü po zyskaniu przez PolskĊ czáonkostwa w Unii Europejskiej.
Zyskanie dostĊpu do rynku Unii Europejskiej byáo nie do przecenienia dla polskich producentów ĪywnoĞci, poniewaĪ wczeĞniej rynek ten chroniáy cáa i zapory pozataryfowe. Byá to rynek bardzo duĪy, a poza tym ujawniáa siĊ prze- waga komparatywna polskich producentów ĪywnoĞci, gdyĪ koszty wiĊkszoĞci towarów spoĪywczych w Polsce byáy mniejsze niĪ w krajach dawnej UE-15.
W pierwszych latach po akcesji stopieĔ integracji pionowej rolnictwa z przetwórstwem byá niewielki, choü stale rosnący, ale wymagania stawiane przez firmy przetwarzające surowce pochodzenia rolniczego prowadziáy do
1
WstĊpna czĊĞü tego fragmentu monografii zostaáa zaczerpniĊta czĊĞciowo z opracowania
W. Józwiaka [2014, s. 16-17, 47-48, 52, 54-57].
zmiany struktur produkcyjnych rolnictwa przy doĞü stabilnej strukturze wielkoĞ- ciowej gospodarstw. ĝrodki wsparcia pochodzenia unijnego liczone w cenach staáych byáy tym razem znacząco wiĊksze niĪ te oferowane w ramach programu PHARE i SAPARD. Przyczyniáy siĊ one do dalszej poprawy konkurencyjnoĞci krajowej gospodarki ĪywnoĞciowej i bardziej zrównowaĪonego niĪ dotąd rozwoju rolnictwa.
Dokonujący siĊ postĊp w ujĊciu iloĞciowym i poprawa jakoĞci produk- tów w poáączeniu z korzystnymi zmianami cen spowodowaáy, Īe suma przycho- dów rolnictwa krajowego liczona w cenach bieĪących byáa Ğredniorocznie w szeĞcioleciu 2010-2015 wiĊksza o 80,3% niĪ w szeĞcioleciu przedakce- syjnym (lata 1998-2003). Liczona w ten sam sposób suma dochodów produ- centów rolnych byáa natomiast wiĊksza o 283,2%. Udziaá dopáat w dochodzie wynosiá jednak aĪ 49,1% i wzrósá w porównywanych okresach o 39,6 punktu procentowego (p.p.). Efekty liczone w cenach staáych byáy jednak skromniejsze.
Suma przychodów rolnictwa krajowego liczona w ten sposób byáa na przykáad Ğredniorocznie w szeĞcioleciu 2010-2015 wiĊksza o 11,2% w porównaniu z szeĞcioleciem przed akcesją (lata 1998-2003).
Przemianom zachodzącym w polskim rolnictwie towarzyszyáy w charak- teryzowanym okresie niekorzystne zmiany klimatu, których oddziaáywanie zaczĊto odczuwaü w latach osiemdziesiątych ubiegáego wieku, skutki trzeciej fali globalizacji zapoczątkowanej w 1980 roku i wydarzenia zachodzące w Unii Europejskiej począwszy od 2008 roku. Zjawiska te zapowiadają wzrost niepew- noĞci gospodarowania w rolnictwie. TĊ niepewnoĞü potĊguje dodatkowo starze- nie siĊ ludnoĞci w Polsce, które nasili odpáyw ludnoĞci z gospodarstw rolnych.
Aby odpowiedzieü na pytanie o wpáyw tych zjawisk na dalszą ewolucjĊ krajowego rolnictwa w okresie do 2025 roku, podjĊte zostaáo w 2015 roku przedsiĊwziĊcie badawcze pod tytuáem „PrzedsiĊbiorstwa i gospodarstwa rolne wobec zmian klimatu i polityki rolnej”, bĊdące czĊĞcią duĪego wieloletniego programu rządowego „Rolnictwo polskie i Unii Europejskiej 2020+. Wyzwania, szanse, zagroĪenia, propozycje”, który bĊdzie realizowany do 2019 roku.
Prezentowana monografia zawiera wyniki badaĔ trzeciego etapu realizacji tego przedsiĊwziĊcia i stąd wziąá siĊ jej tytuá, toĪsamy z tytuáem caáego zamysáu badawczego z dodatkiem [3]. Dotychczasowe wyniki trzyletnich badaĔ i badaĔ, które bĊdą realizowane w latach 2018 i 2019, staną siĊ podstawą opracowania sumarycznego, które zostanie opublikowane w 2019 roku.
MonografiĊ rozpoczyna rozdziaá prezentowanej monografii zawiera
cztery podrozdziaáy. Pierwsze dwa zawierają wyniki projekcji trendów
spoáeczno-gospodarczych i gospodarczych, które wskazują ramy, w jakich
krajowe gospodarstwa rolne bĊdą prowadziü swoją dziaáalnoĞü w perspektywie
2025 roku. Trzeci podrozdziaá wskazuje kondycjĊ Unii Europejskiej w nastĊpnej perspektywie finansowej, ze szczególnym podkreĞleniem udziaáu wydatków na wspólną politykĊ rolną i politykĊ spójnoĞci w budĪecie tego ugrupowania.
Ostatni podrozdziaá natomiast zawiera charakterystykĊ zmian sytuacji rolnictwa krajowego w latach 2004-2015 na tle szeĞciu lat sprzed akcesji, przedstawioną z wykorzystaniem wartoĞci dodanej brutto liczonej w cenach staáych. Projekcja wykorzystanych szeregów czasowych z danymi empirycznymi pozwala odnieĞü ustalenia równieĪ do lat 2016-2019. Podrozdziaá koĔczy wskazanie przyczyny zmian wielkoĞci tego miernika
Kolejne rozdziaáy monografii pogáĊbiają i zarazem aktualizują charakter- rystykĊ wybranych aspektów prowadzenia dziaáalnoĞci rolniczej. Takie podejĞcie wymagaáo kaĪdorazowo wykorzystania materiaáów Ĩródáowych wáaĞciwych danej problematyce i swoistych metod ich analizy.
Rozdziaá drugi nawiązuje do kwestii związanych z funkcjonowaniem gospodarstw rolnych róĪniących siĊ wielkoĞcią. W 2016 roku zajmowano siĊ gospodarstwami maáymi, z których czĊĞü miaáa nawet cechy gospodarstw domowych z produkcją rolniczą. W bieĪącym roku uwagĊ skupia problematyka gospodarstw Ğredniej wielkoĞci, to jest tych o wielkoĞci 15-25 tys. euro SO
2. W 2018 roku analizie poddane zostaną natomiast gospodarstwa duĪe, mające cechy przedsiĊbiorstw.
Trzeci rozdziaá zawiera charakterystykĊ gospodarstw krajowych funkcjo- nujących w róĪnych warunkach przyrodniczo-organizacyjnych. Problematyka badaĔ w 2015 roku dotyczyáa sytuacji ekonomicznej tych rolniczych podmiotów gospodarujących, które prowadziáy dziaáalnoĞü na obszarach szczególnie naraĪonych na wystĊpowanie susz w okresach wegetacji roĞlin uprawnych.
Stosowny rozdziaá w monografii ubiegáorocznej przedstawiaá wyniki analizy obejmującej gospodarstwa poáoĪone na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), podczas gdy monografia obecnie prezentowana przedstawia wyniki analizy oceniającej funkcjonowanie gospodarstw zalesia- jących czĊĞü posiadanych gruntów rolnych.
Rozdziaá czwarty kontynuuje analizĊ organizacji i efektywnoĞci polskich gospodarstw rolnych na tle gospodarstw rolnych wybranych krajów. W 2015 roku byáy to gospodarstwa specjalizujące siĊ w uprawach polowych, które miaáy przesáanki, by staü siĊ konkurencyjnymi lub juĪ byáy konkurencyjne. W ko-
2
Akronim SO (standard output) pochodzi z jĊzyka angielskiego i oznacza wielkoĞü produkcji
gospodarstwa rolnego mierzoną metodą wspóáczynnikową. Wspóáczynnikami są zróĪnicowa-
ne regionalnie Ğrednie piĊcioletnie ceny uzyskiwane ze sprzedaĪy poszczególnych produktów
na terenie gospodarstwa rolnego, z pominiĊciem podatku VAT od produktów, oraz dopáat
bezpoĞrednich. Miernik SO jest sumą iloczynów tych wskaĨników i rozmiarów produkcji
poszczególnych dóbr wytwarzanych w gospodarstwach.
lejnym roku analogiczną analizą objĊto gospodarstwa ogrodnicze, a w 2017 roku te z chowem krów mlecznych i bydáa miĊsnego.
Piąty z rozdziaáów prezentowanej monografii nawiązuje do problematyki uwarunkowaĔ determinujących regionalne zróĪnicowanie opáacalnoĞci pro- dukcji wybranych dóbr pochodzenia rolniczego w gospodarstwach z produkcją konwencjonalną i ekologiczną, która byáa analizowana w 2015 roku. Mono- grafia z 2016 roku zawieraáa ustalenia dotyczące bezpoĞrednich kosztów produkcji jako czynnika zaleĪnego w duĪym stopniu od producenta rolnego.
Problematyka bezpoĞrednich kosztów produkcji byáa kontynuowana w 2017 roku, ale w ujĊciu regionalnym.
Prezentowaną monografiĊ koĔczy podsumowanie poáączone z wnioskami
WAĩNIEJSZE PROBLEMY, KTÓRE GOSPODARSTWA ROLNE NAPOTKAJĄ DO 2025 ROKU
Polska naleĪy od 2003 roku do krajów eksportujących produkty rolno- -ĪywnoĞciowe, a to wymaga spojrzenia na kwestiĊ warunków gospodarowania w dáuĪszej perspektywie czasowej.
Do przygotowania treĞci rozdziaáu wykorzystano literaturĊ naukową
tematu i w czĊĞci dokumenty Rządu RP oraz Unii Europejskiej. Rozdziaá
nawiązuje gáównie do warunków funkcjonowania rolnictwa i skáada siĊ
z czterech czĊĞci. W pierwszych dwóch warunki funkcjonowania gospodarstw
rolnych rozpatrzono w moĪliwie szerokim kontekĞcie spoáeczno-gospodarczym
i z wykorzystaniem dwojakiego rodzaju trendów dáugoterminowych. Pozwoliáo
to sformuáowaü ogólną projekcje warunków gospodarowania w perspektywie
2025 roku. CzĊĞü trzecia rozdziaáu zawiera próbĊ projekcji warunków
funkcjonowania polskiego rolnictwa w 2025 roku dyktowanych kondycją Unii
Europejskiej. W czĊĞci ostatniej rozdziaáu uwaga skupiona zostaáa na wyjaĞ-
nienia przyczyn stagnacji wartoĞci dodanej brutto liczonej w cenach staáych,
pozyskiwanej w polskim rolnictwie w latach 2010-2015, w porównaniu
z sytuacją w roku akcesji i piĊciu kolejnych latach poakcesyjnych (lata 2004-
-2009). Sporządzona projekcja wskazuje na rozwój tego zjawiska do 2019 roku.
Liniowa projekcja stanu Ğwiata wedáug trendów spoáeczno-gospodarczych
3W 1930 roku John M. Keynes opublikowaá w ksiąĪce pt. „Essays in Persuasion” tekst zatytuáowany Economic Possibilities for our Grandchildren [Mas-Colell 2014, s. 143-146]. OkreĞliá w nim doĞü trafnie przyszáoĞü rozwi- niĊtych gospodarczo krajów Ğwiata w perspektywie kolejnych dziewiĊüdzie- siĊciu lat. PodkreĞliá celowoĞü oddzielania w pracach tego rodzaju trendów krótko- i Ğrednioterminowych od dáugoterminowych oraz celowoĞü wykorzystania tylko tych ostatnich w prognozie dáugoterminowej.
Do metody uĪytej przez Keynesa nawiązują eseje zawarte w ksiąĪce wydanej w 2014 roku pod redakcją I. Palacios-Huerta’y [2014]. Eseje te wskazują na róĪne aspekty stanu Ğwiata w 2113 roku. Ich autorom przyĞwieca przekonanie, Īe wiarygodną prognozĊ w tak dáugim horyzoncie moĪna spo- rządziü na zasadzie ekstrapolacji trendów dáugoterminowych, ale pod warun- kiem, Īe znajdą siĊ w niej przypuszczenia co do niezaistniaáych jeszcze nastĊpstw rozpatrywanych trendów dáugoterminowych. Dla jednego z tych autorów [Roth 2014, s. 179] jest teĪ oczywiste, Īe trendy dáugoterminowe mogą byü uĪyte do sformuáowania prognozy o krótszym horyzoncie czasu.
Przedstawiono zatem charakterystykĊ dziesiĊciu najwaĪniejszych w stuleciu 1900-2000 trendów Ğwiatowych autorstwa Darona Acemoglu [2014, s. 23-71], by na ich podstawie móc wskazaü sytuacjĊ Ğwiata w perspektywie do 2025 roku.
NiĪej podano charakterystykĊ zmian tej sytuacji.
ƒ Dokonywaáa siĊ rewolucja w prawach w wyniku idei sformuáowanych w Europie w epoce oĞwiecenia, której początki siĊgają XVII wieku. Początkowo byá to ruch intelektualny na terenie Szkocji i Anglii, ale z czasem rozwinąá siĊ takĪe na terenie Francji oraz Niemiec. OĞwiecenie jest teĪ zwane epoką rozumu, poniewaĪ jego idee zaczĊáy ksztaátowaü nowy sposób myĞlenia elit tych krajów, a póĨniej staáo siĊ udziaáem elit innych krajów
4.
MyĞl oĞwieceniowa nie stworzyáa systemu zwartego, wiĊc przyczyną jej zaniku na początku XIX wieku staáy siĊ wewnĊtrzne sprzecznoĞci narastające w miarĊ upáywu czasu. Przetrwaáy jednak skutki praktyczne myĞlenia oĞwiece- niowego. W duĪym stopniu w ich wyniku rosnąca liczba spoáeczeĔstw zaczĊáa
3
Podrozdziaá zawiera skorygowaną treĞü czĊĞci rozdziaáu pt. „Projekcja dwu zestawów naj- waĪniejszych dáugoterminowych Ğwiatowych trendów spoáeczno-gospodarczych” z opraco- wania [Józwiak 2016 (d)].
4
W Polsce idee oĞwiecenia pojawiáy siĊ w XVIII wieku. Ich pokáosiem byáa miĊdzy innymi
dziaáalnoĞü liceum w KrzemieĔcu. Dziaáaáy przy nim inne szkoáy, miĊdzy innymi Szkoáa
Geometrów Praktyków oraz Szkoáa Mechaników i miaáy miejsce róĪne kursy [Encyklope-
dia… 2001-2005, t. 15 s. 534-535].
braü udziaá w wybieraniu swoich przywódców i wywieraü wpáyw na sprawowa- ne przez nich rządy. Prawa obywatelskie i wolnoĞü zyskiwali ludzie ubodzy, kobiety i mniejszoĞci: religijne, etniczne oraz seksualne. Zanikaáa przemoc do- mowa w relacji: mąĪ – Īona i rodzice – dzieci, demokratyzowaáy siĊ stosunki w zakáadach pracy
5. WiĊkszoĞü spoáeczeĔstw Īyje jednak nadal pod rządami autorytarnymi, które dziaáają przede wszystkim w interesie ograniczonej liczby osób wspóátworzących elity krajowe.
ƒ Rósá zasiĊg oddziaáywania nowych technologii. Wykroczyáy one poza wpáyw wywierany na produkcji dóbr, jak to byáo w wieku dziewiĊtnastym i coraz bardziej przenikaáy w kaĪdy aspekt Īycia spoáecznego: lecznictwo, odĪywianie siĊ, transport, komunikacjĊ, prace domowe, gastronomiĊ, wypoczynek, rozryw- kĊ itd. Popyt na nowe dobra i usáugi z nimi związane sprzyjaá koniunkturze.
ƒ Miaá miejsce wzrost sumy dochodów krajowych brutto liczonych na mieszkaĔca Ziemi, wstrzymywany tylko w okresach recesji i kryzysów gospo- darczych oraz wojen. WyraĪony w dolarach amerykaĔskich i cenach z 2010 wielkoĞü tego wskaĨnika wzrosáa 2,6-krotnie w wieku dwudziestym, a trend byá zbliĪony do liniowego.
ƒ Wzrost byá nierównomierny, wiĊc rosáa przepaĞü miĊdzy dochodami obywateli krajów bogatych i biednych. Na początku XX w. krotnoĞü relacji dziewiĊüdzie- siątego do dziesiątego centyla kwoty dochodów poszczególnych krajów Ğwiata przeliczone na mieszkaĔca wynosiáa mniej niĪ 9, a obecnie zbliĪa siĊ do trzydziestu.
ƒ Trwaáa transformacja pracy i zarobków. W rozwiniĊtych gospodarczo krajach ulegaá zmniejszeniu udziaá osób pracujących w rolnictwie i przemyĞle w áącznej liczbie zatrudnionych, rósá natomiast udziaá osób zatrudnionych w usáugach obejmujących: edukacjĊ, higienĊ osobistą, turystykĊ, finanse itd. Zjawisku temu towarzyszyá brak miejsc pracy dla osób Ğrednio i nisko kwalifikowanych, powodowany substytuowaniem pracy coraz wydajniejszymi maszynami i urzą- dzeniami. Prowadziáo do polaryzacji dochodów w poszczególnych krajach.
ƒ Trwaáa rewolucja zdrowotna, o czym Ğwiadczy wzrost Ğredniej oczekiwanej dáugoĞci Īycia z okoáo trzydziestu do szeĞüdziesiĊciu lat. Przyczynami byáy poprawa poziomu higieny (czysta woda, utylizacja Ğcieków itd.) i profilaktyka, a to znalazáo wyraz gáównie w spadku umieralnoĞci niemowląt oraz dzieci.
Malaáy róĪnice w Ğredniej dáugoĞci Īycia miĊdzy mieszkaĔcami krajów rozwiniĊtymi gospodarczo i tych w krajach rozwijających siĊ. WaĪną przyczyną tego zjawiska jest rozprzestrzenianie siĊ znaczących innowacji w dziedzinie
5
Patrz ksiąĪki: [Miller i inni 2014, s. 21-289 ] i [Masaaki 2014, s. 31-176].
opieki zdrowotnej w krajach rozwijających siĊ dziĊki Ğrodkom pomocowym krajów rozwiniĊtych gospodarczo i wysiákom organizacji miĊdzynarodowych.
ƒ PostĊpowaáa integracja Ğwiata dziĊki przyspieszeniu przepáywu dóbr i techno- logii ponad granicami paĔstw. ĝwiadczy o tym udziaá handlu zagranicznego w áącznym PKB krajów Ğwiata. Na początku XX wieku wyniósá on okoáo 22%, by w 2000 roku osiągnąü udziaá okoáo 40%. UmoĪliwiáy to zmiany w polityce handlowej paĔstw, przenoszenie produkcji do krajów z niĪszymi páacami (offshorring) i postĊp w technologiach komunikacyjnych, które uáatwiáy moĪli- woĞci zlecania na zewnątrz okreĞlonych dziaáaĔ (outsourcing).
PostĊpująca integracja Ğwiata nosi teĪ nazwĊ globalizacji
6. Sprzyjaáa ona rozwojowi produkcji wymagającej nisko kwalifikowanych pracowników w krajach z pracą taĔszą. W czĊĞci tych krajów daá siĊ teĪ dostrzec w związku z tym spadek liczby osób zatrudnionych w rolnictwie.
IntegracjĊ Ğwiata uáatwiaá wzrost liczby miĊdzynarodowych instytucji finansowych [Shiller 2014, s. 202]. W 1930 roku powstaá Bank Rozrachunków MiĊdzynarodowych, a w 1944 roku MiĊdzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank ĝwiatowy. Ten ostatni wyewoluowaá póĨniej w GrupĊ Banku ĝwiatowego.
MiĊdzyamerykaĔski Bank Rozwoju rozpocząá dziaáalnoĞü w 1959 roku, Azjatycki Bank Rozwoju w 1966 roku, MiĊdzynarodowe Stowarzyszenie ds. Swapów i Derywatów w 1985 roku, a ĝwiatowa Organizacja Handlu w 1994 roku.
ƒ Pierwsza poáowa stulecia dwudziestego wieku wypeániona byáa wojennymi zmaganiami o nadzwyczajnym nasileniu, druga byáa natomiast znaczniej spokojniejsza. W pierwszych czterdziestu piĊciu latach tamtego wieku w trakcie miĊdzynarodowych konfliktów zbrojnych ginĊáo corocznie w bitwach lub umieraáo z ran w nich odniesionych do 200 osób na 100 tys. ludnoĞci, natomiast w kolejnych latach analogiczny wskaĨnik nie przekraczaá 5 osób na 100 tys.
ludnoĞci. W wojnach domowych natomiast Īycie traciáo corocznie w latach 1912-1952 aĪ do szesnastu osób na 100 tys. ludnoĞci (koniec epoki rządów kolonialnych), potem wskaĨnik ten spadá do poziomu 4 osób lub mniej.
Nie moĪna jednak interpretowaü przebiegu tego trendu w XX wieku jako przejĞcia ze stuleci nieustających wojen do okresu w zasadzie pokojowego.
Przyczyny wybuchu wojen są bowiem zjawiskiem skomplikowanym, a przyczy- nami są niejednokrotnie czynniki, które nie są analizowane w tym opracowaniu.
ƒ WystĊpowaáa tendencja polegająca na ograniczaniu zasiĊgu rewolucji w pra- wach. W poprzednim stuleciu ujawniáy siĊ bowiem ruchy spoáeczne, które
6
Gabriela Ziewiec [2012, s. 15-17] pisaáa o trzech falach globalizacji, w latach 1870-1913,
1950-1973 i po 1980 roku.
przeciwdziaáaáy rozprzestrzenianiu siĊ idei wáaĞciwych tamtej rewolucji. Poczy- nając od lat trzydziestych do koĔca lat osiemdziesiątych XX wieku istniaáy takie ruchy – faszyzm i komunizm. Spustoszyáy one wiele krajów i byáy przyczyną Ğmierci dziesiątków milionów ludzi. Nazizm bĊdący niemiecką odmianą faszyz- mu zostaá wytĊpiony w wyniku II wojny Ğwiatowej, a pozostaáoĞci faszyzmu znikáy wraz z upadkiem reĪimów tego rodzaju w Portugalii, Hiszpanii, Grecji i Ameryce àaciĔskiej. Istnieją nadal paĔstwa komunistyczne, ale od koĔca lat 90-tych XX wieku ich liczba ulegáa istotnemu obniĪeniu.
W ostatnich piĊüdziesiĊciu latach ujawniáo siĊ kolejne kontroĞwieceniowe zjawisko – wzrost znaczenia religii w polityce. Problemem na duĪą skalĊ jest odradzanie siĊ upolitycznionego odáamu islamu w paĔstwach muzuámaĔskich Afryki Póánocnej, Bliskiego Wschodu i Azji Poáudniowej. Jest to byü moĪe reakcja osób wychowanych w autorytarnych, tradycyjnych rodzinach i spoáecz- noĞciach na zagraĪające tej kulturze zmiany páynące z odmiennego cywilizacyj- nie Zachodu. Istnieje poza tym powszechne odczucie w krajach muzuámaĔskich, Īe imperialistyczny Zachód przyczyniá siĊ w duĪym stopniu do sáabego rozwoju krajów muzuámaĔskich.
ƒ PostĊpowaá wzrost populacji ludzkiej. Liczba ludnoĞci Ğwiata przyrosáa w latach 1900-2000 z 1,5 do 6,9 mld, tj. 4,6-krotnie, choü w krajach Europy Zachodniej, Ameryki Póánocnej, Australii i Nowej Zelandii zaledwie 1,7 razy.
Wraz ze wzrostem liczby mieszkaĔców i rozwojem gospodarki zaczynaáy wyczerpywaü siĊ áatwiej dostĊpne zasoby naturalne, co prowadziáo do wzrostu ich cen i zapoczątkowane zostaáy niekorzystne zmiany klimatu ziemskiego.
Wiadomo na przykáad, Īe ostatnio zawartoĞü w atmosferze dwutlenku wĊgla í jednego z gazów cieplarnianych odpowiedzialnych za to zjawisko, byáa o 40%
wiĊksza od najwiĊkszego poziomu w poprzednich oĞmiuset tysiącach lat.
[Weitzman 2014, s. 232]. Charakterystyka zmian klimatu ziemskiego jakie
nastąpią w pierwszej poáowie bieĪącego wieku i ich skutków, równieĪ w Polsce
jest podana miĊdzy innymi w opracowaniach [Kundzewicz 2013, s. 91-106,
Kundzewicz i inni 2006, s. 169-180].
Nieliniowa projekcja sytuacji krajów rozwiniĊtych gospodarczo wedáug dáugoterminowych Ğwiatowych trendów spoáeczno-gospodarczych
7Drugi z dwu opisanych w tym rozdziale trendów dáugoterminowych nawiązuje do ksiąĪki Neila Howe’a i Wiliama Straussa pt. „Generations: the History of America’s Future, 1584 to 2049” [1991]. TreĞü ksiąĪka jest unikalna, poniewaĪ odchodzi od postrzegania rozwoju spoáeczno-gospodarczego poszczególnych krajów jako procesu liniowego na rzecz zmian natury cyklicznej. Autorzy ksiąĪki dostrzegli bowiem, na podstawie doĞwiadczeĔ amerykaĔskich i angielskich obejmujących lata 1594-1946, powtarzający siĊ cykl zmian wartoĞci podzielanych przez kolejne pokolenia ludzi. Zmiany te wywieraáy wpáyw na postawy ludzkie, te zaĞ na skalĊ i zakres podejmowanych dziaáaĔ prospoáecznych i gospodarczych. Neil Howe i Wiliam Strauss podjĊli starania, by udowodniü, Īe ich spostrzeĪenia odnoszą siĊ równieĪ do krajów:
Europy Zachodniej i ĝrodkowo-Wschodniej, oraz do czĊĞci krajów azjatyckich [Strauss i Howe 2007, s. 2-22].
Zmiany postaw i odpowiadające im dziaáania nastĊpują w czteropo- koleniowym cyklu (saeculum): wzlotu, przebudzenia, rozprĊĪenia i kryzysu spoáecznego. W okresie dominacji pokolenia wzlotu nastĊpuje osáabianie indy- widualizmu i trwa umacnianie instytucji prospoáecznych, a wydarzeniom tym towarzyszy optymizm. W okresie nastĊpnym (dominacja pokolenia przebu- dzenia) zaczynają narastaü niepokoje spowodowane skutkami zderzenia wdro- Īonych niedawno praktycznie dziaáaĔ prospoáecznych z wczeĞniejszym bardziej indywidualistycznym porządkiem spoáecznym. Czas dominacji pokolenia trzeciego (pokolenia rozprĊĪenia) to czas narastania indywidualizmu i sáabniĊcia istniejących instytucji prospoáecznych. Ostatni okres cyklu pokoleniowego – kryzys spoáeczny to czas rozstrzygniĊü istniejących w ĞwiadomoĞci ludzkiej niepokojów i czas, kiedy zestaw nowych wartoĞci szybko zastĊpuje dotych- czasowy porządek spoáeczny [Strauss i Howe 2007, s. 3]. OczywiĞcie ostatniej fazy cyklu pokoleniowego nie naleĪy myliü z fazą kryzysu bĊdącego czĊĞcią cykli gospodarczych.
Krótką charakterystykĊ etycznego podáoĪa zachowaĔ ludzkich w takich okresach zawiera aneks I, bĊdący czĊĞcią rozdziaáu.
7
Podrozdziaá zawiera skorygowaną i uzupeánioną czĊĞü treĞci zaczerpniĊtej z rozdziaáu pt.
„Projekcja dwu zestawów najwaĪniejszych dáugoterminowych Ğwiatowych trendów spoáecz-
no-gospodarczych” [Józwiak 2016 (d)].
Cykle pokoleniowe począwszy od początku XIX wieku trwaáy w USA Ğrednio po okoáo 80 lat, z niewielkimi wahaniami czasu ich trwania. Kolejne pokolenia oddzielają od siebie skutki przeĪytych emocjonalnie wielkich wydarzeĔ o znaczeniu ogólnokrajowym lub Ğwiatowym, zwane punktami zwrotnymi, które oddziaáując silnie na emocje wywierają wpáyw na zmianĊ mentalnoĞci osób wspóáczesnych. System wartoĞci pokolenia ksztaátuje siĊ poza tym pod wpáywem rodziny, przyjacióá, wspólnoty lokalnej i ogólnego klimatu spoáecznego czasów, w których ono Īyje.
Pokolenie obejmuje ludzi urodzonych w czasie kolejnych okoáo dwu- dziestu lat, licząc w przybliĪeniu od narodzin pierwszych osób do przyjĞcia na Ğwiat ich pierwszego dziecka, ale wystĊpują kilkuletnie odchylenia od tej reguáy w poszczególnych krajach wynikające z lokalnych norm kulturowych i wyda- rzeĔ oddziaáujących powszechnie na emocje ludzkie. Tylko sporadycznie zdarza siĊ, Īe w warunkach szczególnie dramatycznych kolejne pokolenie nie róĪni siĊ motywacjami od dotychczasowego.
W krajach demokratycznych ludzie zaczynają wywieraü wpáyw na politykĊ regionalną i krajową uczestnicząc w pierwszych w Īyciu wyborach (uczestniczą teĪ wówczas, gdy nie gáosują), podejmują pracĊ, tworzą wáasne firmy lub przejmują je od rodziców. W kolejnych mniej wiĊcej dwudziestu latach zaczynają natomiast – obok ludzi z pokolenia poprzedniego – oddzia- áywaü bezpoĞrednio na gospodarkĊ i losy swego regionu oraz kraju jako dziaáacze regionalnych struktur samorządowych i politycy szczebla krajowego, organizatorzy róĪnorakich pozarządowych struktur spoáecznych, przedsiĊbiorcy, szefowie firm, a takĪe jako pisarze, wizjonerzy, nauczyciele, profesorowie, eksperci, oficerowie, prawnicy, biskupi i ksiĊĪa oraz inni. Trzecie dwu- dziestolecie cyklu pokoleniowego to czas najwiĊkszej aktywnoĞci zawodowej i spoáecznej. Ludzie ci peánią swe role spoáeczne, zawodowe i gospodarcze obok osób z pokolenia nastĊpnego, by w koĔcu przejĞü na emeryturĊ. PóĨniej, przez kilka do kilkunastu lat, nadal wywierają wpáyw na losy swego regionu i kraju biorąc udziaá w wyborach.
BieĪące saeculum trwa od zakoĔczenia II wojny Ğwiatowej. Ludzie
z pokolenia wzlotu tego cyklu, urodzeni w USA w latach 1901-1924, zaznali
w máodoĞci skutków ciĊĪkiego kryzysu lat trzydziestych ubiegáego wieku,
a mĊĪczyĨni brali udziaá w walkach drugiej wojny Ğwiatowej. Potem jednak
zapoczątkowali planowanie gospodarki i szybkie narastania materialnego
bogactwa, a ze swego kraju uczynili potĊgĊ Ğwiatową. Byá to teĪ czas rodzin
wielopokoleniowych, silnych związków zawodowych i czas kiedy
wiĊkszoĞü obywateli gáosowaáa na partiĊ broniącą silnej pozycji paĔstwa [Strauss i Howe 2007, s. 17].
Ludzi urodzeni w latach 1925-1942 cechowaáa natomiast zapobiegliwoĞü i konformizm. NastĊpne pokolenie zaczynaáo jednak wątpiü w owe wartoĞci.
Dopiero trzecie pokolenie obecnego saeculum – pokolenie rozprĊĪenia zmieniáo definitywnie okres samozadowolenia i optymizmu w okres wydarzeĔ turbu- lentnych wynikających z peánego pasji poszukiwania argumentów na rzecz nowego porządku spoáecznego. W latach 1970-1990 rząd USA nadal doskonaliá planowanie, ale zaczĊáy narastaü protesty przeciw konformizmowi, zanikaáo Īycie rodzinne, mniejszy byá nacisk na posiadanie dóbr materialnych i oszczĊd- noĞci, odchodzono od religii. Na przeáomie tysiącleci spoáeczeĔstwo Stanów Zjednoczonych byáo juĪ silnie zindywidualizowane.
Po okresie rozprĊĪenia rozpocząá siĊ okres kryzysu spoáecznego. Ograni- czone znaczenie ma etyka zawodowa, czego spektakularnym potwierdzeniem jest tak zwana twórcza ksiĊgowoĞü, która staáa siĊ waĪną przyczyną zapo- czątkowania w USA w 2007 roku obecnej recesji gospodarczej, a w czĊĞci krajów nawet kryzysu gospodarczego. RoĞnie teĪ liczba firm oportunistycznych, które maksymalizują swoją zdolnoĞü dostosowawczą do otoczenia kosztem innych firm. JeĞli nawet sygnalizują swoją otwartoĞü na wspóápracĊ, „… to przede wszystkim mając na wzglĊdzie dostĊp do cudzych pomysáów i swoją korzyĞü” [Hausner i in. 2017, s. 19-21]. Amerykanie poza tym odnoszą siĊ wrogo do napáywu imigrantów. PaĔstwo jest sáabe i nawet Stany Zjednoczone nie mogáy zapobiec dramatycznym wydarzeniom z 11 wrzeĞnia 2001 roku.
Przedstawione wyĪej zjawiska wzbudziáy doĞü powszechny niepokój.
Odpowiedzią byáa zgoda obywateli USA na ograniczenie czĊĞci swobód, by umocniü rolĊ paĔstwa.
SpostrzeĪenia dotyczące obecnie trwającego kryzysu spoáecznego korespondują z poglądami dwóch niemieckich profesorów – Clausa Leggewie i Haralda Welzera [2012, s. 159-197 i 200-202]. Autorzy ci zwracają uwagĊ na kierowanie siĊ ludzi Īyjących wspóáczeĞnie bieĪącymi interesami prywatnymi, co powoduje, Īe wiĊkszoĞci z nich umykają z pola widzenia narastające problemy natury globalnej i dáugookresowej.
Kondycja Unii Europejskiej a sytuacja polskiego rolnictwa w latach 2021-2025
Kraje Unii Europejskiej podsumowaáy dokonania pierwszych lat wspólnej
polityki rolnej realizowanej w ramach obecnej perspektywy finansowej, a cen-
trum unijne korzystając z tych ocen rozpoczĊáo w 2016 roku prace nad
okreĞleniem ksztaátu tej polityki na kolejną perspektywĊ finansową, która zacznie siĊ po 2020 roku. W ocenie tej nie moĪna oczywiĞcie pominąü wpáywu okolicznoĞci dotyczących caáej Unii, które zaczĊáy ujawniaü siĊ od pewnego czasu. Nie są jasne skutki wystąpienia Zjednoczonego Królestwa z Unii Europejskiej. Problemem staáa siĊ nasilona imigracja z krajów Bliskiego Wschodu i Afryki Póánocnej, a jego rozwiązanie wymagaü bĊdzie realizacji kosztownej zapewne polityki imigracyjnej. Wybrany niedawno nowy prezydent USA nalega, by kraje unijne zwiĊkszyáy wydatki na obronnoĞü. Poza tym nasilające siĊ zjawisko populizmu, które ujawniáo siĊ w trakcie wyborów w kilku krajach unijnego ugrupowania i zagroziáo nawet ustrojowi demokracji, wymusi przeznaczenie wiĊkszych Ğrodków na politykĊ spoáeczną.
Na konieczne w Unii Europejskiej gáĊbsze zmiany kwoty i struktury wy- datków unijnego budĪetu wskazuje „Dokument otwierający debatĊ na temat przyszáoĞci finansów Unii Europejskiej”, przygotowany przez KomisjĊ Europej- ską i opublikowany w koĔcu czerwca 2017 roku (Adres…, 2017). Dokument ten wskazuje Ĩródáa Ğrodków finansowych, które bĊdą zasilaü budĪet unijny, jak teĪ wydatkowanie tych Ğrodków. W charakteryzowanym dokumencie podkre- Ğlono, Īe naleĪy to czyniü tak, by osiągnąü moĪliwie duĪą tak zwaną europejską wartoĞü dodaną. PojĊcie to obejmuje nie tylko korzystne skutki przedsiĊwziĊü gospodarczych realizowanych ze Ğrodków unijnych, ale takĪe kultywowanie i wspieranie wspólnych unijnych wartoĞci – demokracji, wolnoĞci, praworządno- Ğci, praw podstawowych, równoĞci, solidarnoĞci i zrównowaĪonego rozwoju, po to, by zapewniü pokój i dobrobyt spoáecznoĞciom zamieszkującym kraje czáon- kowskie. Chodzi nadto o podejmowanie dziaáaĔ na szczeblu unijnym, jeĞli są one skuteczniejsze od tych podejmowanych na szczeblu krajowym, regionalnym bądĨ lokalnym.
Cytowany dokument zawiera piĊü scenariuszy wydatków budĪetu Unii w nastĊpnej perspektywie finansowej.
– Scenariusz I zakáada kontynuacjĊ realizowanego obecnie programu reform unijnych (UE-27), ale teĪ mniejszy niĪ obecnie udziaá wydatków na politykĊ spójnoĞci oraz rolną, po to by móc finansowaü nowe priorytety: bezpieczeĔstwo wewnĊtrzne, politykĊ migracyjną i obronną, solidniejsze kontrolowanie granic unijnych itd.
– Scenariusz II podkreĞla wagĊ znaczącego ograniczenie budĪetu unijnego i káa-
dzie nacisk na funkcjonowanie rynku wewnĊtrznego – sieci transeuropejskie,
cáa, ochrona konsumentów oraz agencje. Ograniczenie budĪetu ma polegaü na
znacznym ograniczeniu wydatków na politykĊ spójnoĞci oraz rolną.
– Scenariusz III przewiduje moĪliwoĞü zwiĊkszenia budĪetu celem wsparcia dziaáaĔ wspólnych i zakáada wydatki takie jak w scenariuszu I, a takĪe na stabi- lizacjĊ makroekonomiczną strefy euro (ochrona inwestycji, reasekuracja ubez- pieczenia od bezrobocia, powstanie funduszu na finansowanie skutków zdarzeĔ natury katastroficznej – rainy day fund).
– Scenariusz IV to mniejsze wpáywy do budĪetu, ale wprowadzenie podatku ekologicznego, od transakcji finansowych itp., a takĪe ograniczony udziaá wy- datków na politykĊ spójnoĞci i wspólną politykĊ rolną oraz skupienie siĊ na priorytetach maksymalizujących europejską wartoĞü dodaną, miĊdzy innymi na rozwijaniu nowych form transportu, oraz tworzenia i przesyáania energii elek- trycznej, zwanych teĪ inteligentnymi sieciami energetycznymi i inteligentnym przesyáaniem energii.
– Scenariusz V zakáada: znacząco wiĊkszy budĪet (jego reforma wykracza poza zaáoĪenia scenariusza IV), podwyĪszenie wkáadów wáasnych krajów czáonkow- skich i znaczące dodatkowe finansowanie nowych priorytetów o bardzo duĪej europejskiej wartoĞci dodanej oraz dziaáaĔ zewnĊtrznych, a takĪe wiĊkszą kwotĊ Ğrodków finansowych na realizacjĊ wspólnej polityki rolnej.
MoĪliwe są takĪe jeszcze inne scenariusze przyszáej polityki rolnej, jak na przykáad ten przedstawiony w aneksie do podrozdziaáu.
Z powyĪszego wynika, Īe cztery scenariusze zakáadają zmniejszenie wy-
datków na realizacjĊ wspólnej polityki rolnej. W uzasadnieniu tego rodzaju pro-
pozycji wskazano, Īe w efekcie dotychczas realizowanej polityki mieszkaĔcy
krajów unijnych mają dostĊp do wysokiej jakoĞci ĪywnoĞci po przystĊpnych
cenach. Ceny ĪywnoĞci produkowanej w Unii są natomiast zbliĪone do cen na
rynku Ğwiatowym, co pozwala eksportowaü znaczną jej czĊĞü. Nadal jednak ist-
nieją ogromne róĪnice w rozwoju rolnictwa krajów czáonkowskich, a to róĪnicu-
je dochody gospodarstw rolnych. Mimo dopáat bezpoĞrednich niedostateczne
dochody osiągają gospodarstwa niewielkie, o niekorzystnych warunkach glebo-
wo-klimatycznych oraz prowadzące produkcjĊ na terenach podgórskich i gór-
skich. Co gorsza, na wielu obszarach wiejskich brakuje alternatywnych Ĩródeá
dochodów. Grozi to narastaniem zjawiska wykluczenia spoáecznego, ze wszyst-
kimi jego skutkami negatywnymi, jak choüby migracją skutkującą sukcesją nie-
poĪądanej roĞlinnoĞci na dotychczasowych terenach rolniczych. Ograniczenie
wydatków budĪetu unijnego na wspólną politykĊ rolną nie moĪe zatem pogor-
szyü sytuacji ekonomicznej posiadaczy gospodarstw niewielkich i funkcjonują-
cych w niekorzystnych warunkach, a odwrotnie poprawiü ją poprzez korektĊ
poziomu dopáat bezpoĞrednich.
UĪytki rolne zajmują niemal poáowĊ powierzchni Unii, wiĊc producenci rolni mają duĪy wpáyw na ochronĊ zasobów naturalnych – gleby, wody, powie- trza, bioróĪnorodnoĞci, ochrony klimatu i krajobrazu. Gospodarstwa niewielkie i funkcjonujące w niekorzystnych warunkach zajmują mniejszą ich czĊĞü, a za- tem do jakieĞ formy dopáat powinny mieü teĪ dostĊp gospodarstwa wiĊksze, po- niewaĪ korzystanie z dopáat jest obwarowane koniecznoĞcią speánienia okreĞlo- nych warunków sáuĪących konserwacji lub poprawie jakoĞci zasobów dóbr na- turalnych. Wydarzenia ostatnich lat pokazują, Īe z budĪetu Unii niejednokrotnie trzeba byáo czerpaü Ğrodki na doraĨne wsparcie w sytuacjach nadzwyczajnych (przykáadem jest zakaz eksportu niektórych produktów rolnych do Rosji).
Wskazuje to, Īe Ğrodki na przyszáą wspólną politykĊ rolną powinny sáuĪyü prze- de wszystkim wzmacnianiu narzĊdzi umoĪliwiających ograniczenie ryzyka przyrodniczego i cenowego, na jakie naraĪeni są wszyscy producenci rolni.
BliĪsza charakterystyka opisanych wyĪej scenariuszy potwierdza powyĪ- szy wywód. W scenariuszu I wydatki na wspólną politykĊ rolną mają w wiĊk- szym stopniu niĪ obecnie wspieraü gospodarstwa niewielkie, poáoĪone na obsza- rach górzystych i w regionach sáabo zaludnionych. Wszystkie gospodarstwa otrzymają teĪ wsparcie ukierunkowane na ograniczenie ryzyka, a rozwój obsza- rów wiejskich bĊdzie wspierany Ğrodkami przeznaczonymi na inwestowanie w dziaáania rolnoĞrodowiskowe. Scenariusz II zakáada wsparcie gospodarstw rolnych takie jak w scenariuszu I, ale obszary wiejskie nie otrzymają wsparcia do inwestycji mających związek z dziaáaniami rolnoĞrodowiskowymi. W scena- riuszu III przewidziano identyczne wydatki na realizacjĊ wspólnej polityki rol- nej jak w scenariuszu I. Scenariusz IV charakteryzuje siĊ równieĪ ogranicze- niem kwot páatnoĞci bezpoĞrednich i skupieniem uwagi na gospodarstwach nie- wielkich, oraz na tych funkcjonujących na terenach górzystych i w regionach sáabo zaludnionych, ale podkreĞla znaczenie dziaáaĔ rolniczych ograniczających niekorzystny wpáyw prowadzenia produkcji rolniczej na Ğrodowisko i zmiany klimatu. Ponadto wszystkie gospodarstwa otrzymają wsparcie ukierunkowane na ograniczenie ryzyka.
Tylko scenariusz V zawiera zaáoĪenie o wzroĞcie wydatków budĪetu unij-
nego na politykĊ rolną. Dla rolnictwa znaczenie mają jednak nie tylko Ğrodki
wydatkowane na realizacjĊ wspólnej polityki rolnej, ale takĪe te wydatkowane
na politykĊ spójnoĞci, poniewaĪ czĊĞü Ğrodków przeznaczanych na ten cel po-
Ğrednio wspiera obecnie poĪądane przemiany zachodzące na obszarach wiej-
skich. Z cytowanego dokumentu wynika, Īe Ğrodki te teĪ bĊdą najprawdopodob-
niej mniejsze w nastĊpnej perspektywie finansowej, podobnie jak w pozostaáych czterech scenariuszach.
Zakáada siĊ, Īe ograniczaniu zakresu polityki spójnoĞci w obecnym rozu- mieniu tego sáowa bĊdzie w scenariuszach I-IV towarzyszyü realizacja polityki spójnoĞci gospodarczej, spoáecznej i terytorialnej, z naciskiem poáoĪonym na przedsiĊwziĊcia ograniczające rozmiary: zjawiska wykluczenia spoáecznego, bezrobocia, emisji gazów cieplarnianych do atmosfery i niekorzystnych zjawisk natury ekologicznej. Scenariusz I przewiduje jednak mniejsze wsparcie z budĪe- tu unijnego inwestycji realizowanych w regionach, co wymusi wzrost poziomu ich wspóáfinansowania przez kraje czáonkowskie.
W scenariuszu II przyjĊto zaĞ, Īe wsparcie w ramach polityki spójnoĞci gospodarczej, spoáecznej i terytorialnej otrzymają jedynie paĔstwa objĊte poli- tyką spójnoĞci i dziaáania na rzecz wspóápracy transgranicznej. Scenariusz III zakáada wydatki takie jak w scenariuszu I, natomiast w scenariuszu IV przyjĊto, Īe polityka spójnoĞci gospodarczej, spoáecznej i terytorialnej obejmie tylko re- jony uboĪsze, oraz przedsiĊwziĊcia na rzecz wspóápracy transgranicznej.
ZaáoĪenia scenariusza V odbiegają od zaáoĪeĔ przedstawionych wyĪej.
PrzyjĊto w nim bowiem, Īe polityka spójnoĞci gospodarczej, spoáecznej i teryto- rialnej ma sáuĪyü wzmocnieniu: wspóápracy terytorialnej oraz wymiaru socjal- nego (chodzi na przykáad o interesy dzieci) i miejskiego (byü moĪe chodzi tu o wykorzystanie wiedzy o wiodącej roli aglomeracji miejskich w rozwoju gospodarczym).
Nie moĪna wykluczyü sytuacji, Īe realizowany bĊdzie po 2021 roku jesz- cze innych scenariusz wydatków budĪetu unijnego, nie tylko w odniesieniu do rolnictwa ale równieĪ w odniesieniu do caáej gospodarki ĪywnoĞciowej. Przy- káad takiego scenariusza zawiera zostaá opisany aneksie II.
W Polsce nie byáo szerszej debaty nawiązującej do poĪądanego ksztaátu przyszáej wspólnej polityki rolnej, ale prace na ten temat trwające na szczeblu rządowym doprowadziáy do przyjĊcia 16 maja 2017 roku przez polski Rząd do- kumentu pt. „Wspólna polityka rolna po 2020 roku – polskie priorytety”
(Wspólna…, 2017). W dokumencie wyraĪono opiniĊ, Īe dotychczasowe refor-
my wspólnej polityki rolnej umoĪliwiaáy rozwiązywanie narastających róĪnora-
kich problemów i byáy realizowane z zachowaniem „… ciągáoĞci wsparcia,
wzmacniając orientacjĊ rynkową unijnego rolnictwa i rozszerzając jego funkcje
publiczne”. Dokument zawiera teĪ ocenĊ, Īe istniejące „… rozwiązania prawne
pozostawiają miejsce do dalszej modernizacji WPR [wspólnej polityki rolnej],
bez fundamentalnych zmian struktury tej polityki”. Rząd RP zamierza jednak
popieraü tylko te nowe rozwiązania, które zapewnią równe warunki konkurencji na rynku unijnym i równe traktowanie obywateli krajów wspóátworzących UniĊ, a stanowisko to jest zgodne ze stanowiskiem obu izb polskiego parlamentu.
W kwestiach rolnych rząd zamierza natomiast zabiegaü o: wyrównanie kwot dopáat bezpoĞrednich dla producentów rolnych do poziomu istniejącego w in- nych paĔstwach czáonkowskich, stabilizacjĊ rynków rolnych, dziaáania sáuĪące poprawie funkcjonowaniu áaĔcucha ĪywnoĞciowego, a w tym o ochronĊ maáych gospodarstw rolnych i wprowadzenie efektywniejszych instrumentów zarządza- nia ryzykiem produkcyjnym oraz cenowym waĪnymi dla gospodarstwach wiĊk- szych; realne uproszczenie instrumentów stosowanych we wspólnej polityce rolnej i lepszą koordynacjĊ tej polityki z innymi politykami unijnymi (Ğrodowi- skową, spójnoĞci, zdrowotną itd.). Cytowany dokument koĔczy uszczegóáowio- na charakterystyka kryteriów, którymi Rząd RP bĊdzie kierowaü siĊ w pracach nad wspólną polityką rolną na nastĊpną unijną perspektywĊ finansową.
Zmiany wartoĞci dodanej brutto rolnictwa krajowego w latach 1998-2015 i jej przyczyny oraz projekcja na lata 2016-2019
W okresie poakcesyjnym ulegaáy poprawie relacje cen produktów rolni- czych do cen Ğrodków produkcji nabywanych przez producentów rolnych i rósá udziaá dopáat w dochodach rolniczych. Zaciemnia to jednak rzeczywisty obraz dokonaĔ gospodarczych polskiego rolnictwa po 2004 roku na tle dokonaĔ w okresie przedakcesyjnym.
Za dobrą miarĊ oceny rzeczywistego obrazu dokonaĔ gospodarczych pol- skiego rolnictwa uznano wartoĞü dodaną brutto liczoną w cenach staáych.
W rolnictwie z tego Ĩródáa pochodzą w znacznym stopniu Ğrodki finansowe sáu- Īące: odtwarzaniu majątku i jego powiĊkszaniu, opáacie pracy wáasnej w gospo- darstwach osób fizycznych, opáacie obcych czynników produkcji, a takĪe ewen- tualnie Ğrodki przeznaczane na inne cele. Tak liczona wartoĞü dodana brutto jest równieĪ Ĩródáem czĊĞci zysków w przedsiĊbiorstwach rolnych osób prawnych.
Analizy sporządzone na początku bieĪącego dziesiĊciolecia [Józwiak 2012, s. 11-45; s. 17-20] wykazaáy, Īe w kilku latach po akcesji czĊĞü gospo- darstw osób fizycznych, wespóá z wiĊkszoĞcią gospodarstw osób prawnych, po- trafiáo wykorzystaü nowe warunki funkcjonowania i stworzyü potencjaá, który wywará istotny wpáyw na wzrost wartoĞci dodanej brutto rolnictwa krajowego w stosunku do szeĞciolecia przedakcesyjnego.
Celem analizy prezentowanej w tym podrozdziale jest ustalenie, czy pro-
cesy zapoczątkowane w szeĞcioleciu poakcesyjnym byáy kontynuowane w ko-
lejnym szeĞcioleciu. Okazaáo siĊ, Īe nie byáy, wiĊc podjĊto próbĊ wskazania przyczyn, które o tym zadecydowaáy.
WartoĞü dodaną rolnictwa krajowego policzono jako róĪnicĊ wartoĞci je- go przychodów i kosztów zuĪycia poĞredniego. PoniewaĪ koszty te nie uwzglĊdniają amortyzacji, wiĊc miernik ten nosi nazwĊ wartoĞci dodanej brutto.
• Po stronie przychodów w rachunkach wartoĞci dodanej brutto uwzglĊdniono:
wartoĞü produkcji rolniczej, wpáywy z rolniczych usáug produkcyjnych Ğwiad- czonych na rzecz innych gospodarstw rolnych, wartoĞü przetworów sporządzo- nych sposobem domowym z wáasnych produktów rolniczych i dopáaty do po- szczególnych produktów. Na zuĪycie poĞrednie záoĪyáy siĊ natomiast koszty:
nasion, sadzeniaków i sadzonek wáasnych oraz zakupionych; noĞników energii i smarów; nawozów mineralnych i Ğrodków doskonalących cechy uĪytkowe gleby, Ğrodków ochrony roĞlin, usáug rolniczych, pasz wáasnych i pochodzących z zakupu, produktów wáasnych przeznaczonych na przetwory, lekarstw dla zwierząt, usáug weterynaryjnych i napraw, oraz konserwacji maszyn, budynków i budowli.
• ħródáem danych byáy rachunki ekonomiczne dla rolnictwa (RER), bĊdące ra- chunkami satelickimi wzglĊdem czĊĞci rachunków narodowych. Od 1998 roku Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PaĔstwowy Insty- tut Badawczy wykonuje je we wspóápracy z GUS na potrzeby Komisji Europej- skiej. Wedáug stanu z grudnia 2016 roku rachunki te obejmowaáy lata 1998- -2015 roku. Zbiór danych liczbowych RER obejmujący ten okres dostarczyá kwot nominalnych wartoĞci przychodów rolnictwa i kosztów zuĪycia poĞredniego.
• Nominalne kwoty przychodów i kosztów zuĪycia poĞredniego zaczerpniĊte z RER przeliczono na ceny staáe. Wykorzystano do tego celu materiaáy GUS gromadzone przez W. ZiĊtarĊ od 1995 roku. Na ich podstawie ustalono jedno- podstawowe indeksy zmian cen zbytu produktów rolnych i cen Ğrodków pro- dukcji kupowanych przez producentów rolnych w latach 1998-2015, przyjmu- jąc, Īe ceny z 2015 roku równe są „1”.
• PoniewaĪ okres objĊty analizą w okresie przedakcesyjnym objąá szeĞciolecie 1998-2003, wiĊc lata po akcesji podzielono równieĪ na dwa szeĞciolecia, to jest 2004-2009 i 2010-2015.
• Policzono Ğrednie roczne kwoty wartoĞci przychodów rolnictwa oraz poniesio-
ne koszty zuĪycia poĞredniego wyraĪone w cenach staáych i na tej podstawie
policzono Ğrednie kwoty wartoĞci dodanej brutto rolnictwa polskiego w wydzie-
lonych podokresach (szeĞcioleciach).
Korzystając z danych zgromadzonych w formie szeregów czasowych spo- rządzono dodatkowo projekcje wartoĞci przychodów rolnictwa oraz kosztów zu- Īycia poĞredniego na zasadzie ekstrapolacji na 4 kolejne lata, co pozwoliáo ustaliü wartoĞü dodaną brutto wyraĪoną w cenach staáych na lata 2016-2019.
W rachunkach projekcji przyjĊto ksztaát regresji przynoszący w efekcie najwiĊk- szą wielkoĞci wskaĨnika determinacji r
2. Wynosiáy one odpowiednio 0,67 i 0,47.
Liczby skáadające siĊ na rachunek wartoĞci dodanej brutto liczonej w ce- nach staáych w latach 1998-2015 znajdują siĊ w tabeli 1.
Tabela 1. ĝrednie roczne wartoĞci przychodów, kosztów zuĪycia poĞredniego i wartoĞci dodanej brutto rolnictwa krajowego w wydzielonych podokresach
wyraĪone w cenach staáych
Podokresy
WartoĞü przychodów
w mld zá
Koszty zuĪycia poĞredniego
w mld zá
WartoĞü dodana brutto
w mld zá
Zmiany wartoĞci dodanej brutto
Lata 1998-2003=100
Okres poprzedni
= 100
1998-2003 81,5 56,2 25,3 100,0 -
2004-2009 86,7 56,8 29,9 118,2 118,2
2010-2015 89,1 59,7 29,4 116,2 98,3
ħródáo: obliczenia wáasne sporządzone na podstawie wyników rachunków ekonomicznych dla rolnictwa realizowanych w IERIGĩ-PIB na potrzeby Komisji Europejskiej .
Liczby z tabeli potwierdzają wczeĞniej sygnalizowane spostrzeĪenia o istotnym wzroĞcie w latach 2004-2009 dokonaĔ rolnictwa krajowego w sto- sunku do szeĞciolecia sprzed akcesji. Na tym tle zwraca uwagĊ spadek wielko- Ğci charakteryzowanego miernika, jaki nastąpiá w latach 2010-2015 w stosunku do szeĞciolecia poprzedniego, choü nadal miernik ten byá wiĊkszy niĪ w latach 1998-2003. Zjawisko to nie jest nowe, choü w fachowe j literaturze ze styku ekonomii i nauk rolniczych byáo ono rzadko podejmowane. Trzeba dodaü, Īe formuáowane są róĪne opinie na ten temat.
Istnienie charakteryzowanego zjawiska zasygnalizowaáa zapewne po raz pierwszy L. Latruffe [Józwiak 2008, s. 131]. Analizując dochody okreĞlonej grupy francuskich gospodarstw rolnych, autorka ta doszáa do wniosku, Īe dopáa- ty wpáywają negatywnie na efektywnoĞü funkcjonowania gospodarstw rolnych.
Przeczy to polskim doĞwiadczeniom. Na podstawie liczb z tabeli 1 moĪna bo-
wiem ustaliü, Īe wartoĞü przychodów rolnictwa przeliczona na jednostkĊ kosz-
tów zuĪycia poĞredniego byáa wiĊksza w caáym analizowanym okresie poakce-
syjnym od wielkoĞci tego wskaĨnika sprzed akcesji, choü w drugiej poáowie
okresu poakcesyjnego przewaga ta zmalaáa.
Ostatnio opinia L. Latruffe ulegáa rewizji [Latruffe i in. 2017, s. 783-799].
Badając gospodarstwa wyspecjalizowane w produkcji mleka w latach 1990- 2007 w oĞmiu krajach unijnych doszáa ona wraz z zespoáem badaczy do wnio- sku, Īe wpáyw dopáat na efektywnoĞü techniczną byá ujemny tylko w dwóch kra- jach, w dwu innych byá on dodatni, a w pozostaáych nie udaáo siĊ go ustaliü.
W konkluzji cytowanego opracowania znajduje siĊ stwierdzenie, Īe uniezaleĪ- nienie w 2003 roku páatnoĞci bezpoĞrednich dla unijnych producentów rolnych od rozmiarów pozyskiwanej produkcji osáabiáo oddziaáywanie dotacji na efek- tywnoĞü techniczną produkcji. JeĞli ta ocena jest trafna, to moĪna sformuáowaü opiniĊ, Īe w Polsce zjawisko osáabienia oddziaáywania dotacji ujawniáo siĊ z kilkuletnim opóĨnieniem.
AnalizĊ przyczyn charakteryzowanego zjawiska moĪna znaleĨü w opra- cowaniu [Bezat-JarzĊbowska i in. 2012, s. 52-59]. Autorzy przyjĊli zaáoĪenie, Īe producenci rolni podejmując decyzje gospodarcze kierują siĊ dodatkowo takĪe okreĞlonymi instrumentami polityki rolnej, jak np. stawkami dopáat bez- poĞrednich. Zarysowaáo siĊ wiĊc pytanie, czy nie odbywa siĊ to kosztem dąĪe- nia do poprawy efektywnoĞci produkcji, a szczególnie poprawy wydajnoĞci pracy jako podstawowego Ĩródáa wzrostu dochodów. Przeprowadzone rozu- mowanie modelowe wykazaáo, Īe transfery z wykorzystaniem cen i páatnoĞci powiĊkszają dochody rolnicze i dodatkowo stabilizują je, a tym samym po- wiĊkszają wydajnoĞü pracy. Cytowani autorzy dodają jednak, Īe skutkiem do- tacji „… moĪe byü to, Īe nie wymuszają [one] poprawy tej wydajnoĞci jako podstawowego Ĩródáa dochodów producentów rolnych”. W opracowaniu tym wyraĪone jest przekonanie, Īe na rzecz prawdziwoĞci powyĪszego stwierdze- nia przemawia rosnący w latach 2004-2009 udziaá dopáat w dochodach gospo- darstw rolnych: z przewaĪającą produkcją roĞlinną, z przewaĪającą produkcją zwierzĊcą i z produkcją wielostronną.
Ustalenia cytowanych autorów nie są rozbieĪne z konkluzją powstaáą
w wyniku badaĔ przedstawionych w opracowaniu [Latruffe i in. 2017, s. 783-
-799]. Ilustracje liczbowe budzą jednak wątpliwoĞci. W 2009 roku nominalna
kwota dopáat dla wszystkich beneficjentów w kraju byáa wiĊksza od tej z 2004
roku o okoáo 112%, a zatem zmiana stawek dopáat teĪ prowadziáa do wzrostu
udziaáu dopáat w dochodach, a nie tylko dziaáania podjĊte przez producentów
rolnych. Z tego wynika, Īe dziaáania podejmowane w gospodarstwach rolnych
nie wywieraáy tak gáĊbokiego wpáywu na efektywnoĞü funkcjonowania gospo-
darstw, jak na to wskazuje udziaá dopáat w dochodach.
Nie moĪna wykluczyü, Īe istniaáy jeszcze inne przyczyny spadku kwoty wartoĞci brutto krajowego rolnictwa w szeĞcioleciu 2010-2015 w relacji do sytuacji w szeĞcioleciu poprzednim. NaleĪy zwróciü przede wszystkim uwagĊ na spadek zainteresowania producentów rolnych prowadzeniem produkcji zwierzĊcej.
W latach 2010-2013 krajowa liczba gospodarstw bez takiej produkcji i z po- wierzchnią powyĪej 1 ha uĪytków rolnych zmniejszyáa siĊ z 910,8 tys. do 786,7 tys. [Charakterystyka… 2014, s. 220-221; 2012, s. 224-225], to jest o 124,1 tys., a wiĊc o 13,6%. Miaáo to skutki dwojakiego rodzaju. Pierwszy to sprzedaĪ surow- ców pochodzenia roĞlinnego zamiast ich wykorzystania w produkcji zwierzĊcej obniĪaáa wartoĞü dodaną. Przykáadowo, Ğrednia wartoĞü dodana brutto pozyskana w 2012 roku z produkcji mleka po przeliczeniu na 1 ha powierzchni paszowej wy- nosiáa 6399 zá., a w przypadku zaprzestania produkcji mleka i zastąpienie produkcji pasz dla krów produkcją kukurydzy uprawianej na ziarno juĪ tylko 3113 zá. [Czu- áowska i in. 2014, s. 3-40 i 63-75]. W tym przypadku rezygnacja z chowu zwierząt prowadziáa do spadku wartoĞci dodanej brutto o 51,3%.
Drugi rodzaj skutków rezygnacji z chowu zwierząt w rosnącej czĊĞci go- spodarstw to niedostateczny poziom nawoĪenia organicznego gruntów ornych i w rezultacie spadek ĪyznoĞci gleb. Nie jest jednak znany zakres tego zjawiska w skali kraju, poniewaĪ czĊĞü gospodarstw bez produkcji zwierzĊcej stosowaáa róĪne substytuty obornika.
Do spadku wartoĞci dodanej brutto przyczyniáy siĊ teĪ koszty speánienia przez beneficjentów dopáat bezpoĞrednich nowych wymagaĔ cross compliance (zasady wzajemnej zgodnoĞci). Polskie gospodarstwa miaáy od chwili akcesji obowiązek utrzymywania gruntów w dobrej kulturze. W latach 2009-2013 wprowadzono jednak szereg innych obowiązków, jak np. stworzenia warunków zapewniających dobrostan zwierzĊtom. Koszty zuĪycia poĞredniego zapewniające speánienie dodatkowych wymagaĔ cross compliance byáy niewielkie w pierwszym szeĞcioleciu poakcesyjnym. Oszacowano z wykorzystaniem cen staáych, Īe Ğredni roczny przyrost kosztów z tej przyczyny wzrósá z 75 mln zá w 2009 roku [NiewĊ- gáowska 2011] do 966 mln zá w 2014 roku [Józwiak i in. 2013, s. 123-138], a to oznaczaáo wzrost o 1,5% kwoty kosztów zuĪycia wewnĊtrznego caáego rolnictwa krajowego.
Zapewne w duĪym stopniu w wyniku degresji stawek czĊĞci dopáat dla
duĪych obszarowo gospodarstw rolnych nastąpiáo ograniczenie tempa powiĊk-
szania powierzchni gruntów dzierĪawionych od Agencji WáasnoĞci Rolnej
Skarbu PaĔstwa (AWRSP). W latach 2004-2009 wydzierĪawiaáa ona Ğrednio
rocznie 62,5 tys. ha i zaledwie 27,3 tys. ha Ğrednio rocznie w ostatnim analizo-
wanym szeĞcioleciu [Buks i in. 2016, s. 40]. Ziemia wykorzystywana w sposób nie doĞü efektywny, przechodziáa zatem wolniej do gospodarstw rozwijających siĊ i powiĊkszających posiadany majątek, a wiĊc funkcjonujących efektywnie.
Inaczej przedstawiaáa siĊ sprzedaĪ ziemi administrowanej przez AWRSP.
W latach 2004-2009 Agencja sprzedawaáa Ğrednio rocznie 100,5 tys. ha, a 116,7 tys. ha w latach 2010-2015 [Buks i in. 2016, s. 23]. Gospodarstwa zamraĪaáy wiĊc wolne Ğrodki finansowe kupując ziemiĊ, by uniezaleĪniü siĊ od skutków niespodziewanych zmian polityki dzierĪawy ziemi paĔstwowej, nawet jeĞli od- bywaáo siĊ to kosztem innych przedsiĊwziĊü gospodarczych. Dokáadniejsza cha- rakterystyka tego zjawiska jest jednak niemoĪliwa do oszacowania ze wzglĊdu na niedostatek stosownych informacji.
Przyczyna charakteryzowanego zjawiska mogáa teĪ tkwiü w sposobie po- dejmowania decyzji przez producentów rolnych. JuĪ w XIX wieku filozof poli- tyki A. de Toequeville sformuáowaá pogląd, Īe demokracja jest silna wtedy, kie- dy ludzie áączą myĞlenie o interesach z myĞleniem o wartoĞciach. Idea ta nie jest obca wspóáczeĞnie Īyjącemu szwajcarskiemu ekonomiĞcie H.Ch. Binswangero- wi [Józwiak 2014, s. 22]. Jest on przekonany, Īe kapitaliĞci rezygnują w okreĞlonych sytuacjach z czĊĞci zysku, mając na uwadze przesáanki etyczne i ekologiczne. MoĪna nawet tĊ krótką listĊ przesáanek poszerzyü o jeszcze jedną, tĊ mianowicie, która nawiązuje do ekonomii behawioralnej, Īe nie wszyscy pro- ducenci rolni maksymalizują nadwyĪkĊ ekonomiczną, bowiem czĊĞü z nich za- dowala siĊ mniejszym dochodem pozyskiwanym w sposób mniej ryzykowny [Józwiak 1990]. Mogáy to byü osoby z awersją do ryzyka, zapewne starsze i bez nastĊpcy, poszukujący dochodu za granicą itp. Cząstkowy spis rolny z 2013 ro- ku [Charakterystyka… 2014, s. 358] wykazaá bowiem, Īe okoáo 30 tys. gospo- darstw rolnych (2,1% ogóáu) nie prowadziáo produkcji rolniczej, a jedynie stara- áo siĊ utrzymaü uĪytki rolne w stanie umoĪliwiającym dostĊp do dopáat.
Pozostaáa do rozwaĪenia jeszcze jedna przyczyna spadku wartoĞci doda-
nej brutto liczonej w cenach staáych, a uzyskiwanej w rolnictwie krajowym
w latach 2010-2015. PoniewaĪ wiĊksza czĊĞü wygospodarowywanej wartoĞci
dodanej brutto jest przeznaczana na utrzymanie producentów rolnych i ich ro-
dzin, wiĊc zmniejszenie wielkoĞci tego miernika powinno byü skorelowane ze
spadkiem nakáadów pracy wáasnej producentów rolnych i czáonków ich rodzin
w posiadanych gospodarstwach. W osiemnastoleciu 1998-2015 Ğrednie roczne
tempo ubytku liczby takich osób (przeliczonych na osoby peánozatrudnione)
wynosiáo co prawda okoáo 1,4%, ale tempo to nie rozkáadaáo siĊ równomiernie
w caáym tym okresie. W szeĞcioleciu 1998-2003 ubyáo 19,0% zatrudnionych,
w latach 2004-2009 ubytek wyniósá 3,7%, a w latach 2010-2015 nastąpiá nawet niewielki wzrost, bo o 0,3%. Spadkowi wartoĞci dodanej brutto liczonej w ce- nach staáych w latach 2010-2015 towarzyszyá zatem niewielki wzrost liczby osób zatrudnionych w rolnictwie. Spadku wartoĞci dodanej brutto liczonej w cenach staáych nie moĪna wiĊc táumaczyü spadkiem liczby osób zatrudnio- nych w rolnictwie krajowym.
